Haiti: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
Pàgina creada cun '{{coord|format=dms|display=title}}{{Variant|LSC}}'''Haiti''' (frantzesu: Haïti [a.iti]; crèolu haitianu: Ayiti [ajiti]), uffitzialmente '''Repùblica de…'
 
No edit summary
Lìnia 1:
{{coord|format=dms|display=title}}{{Variant|LSC}}
{{coord|format=dms|display=title}}{{Variant|LSC}}'''Haiti''' ([[limba frantzesa|frantzesu]]: Haïti [a.iti]; crèolu haitianu: Ayiti [ajiti]), uffitzialmente '''Repùblica de Haiti''' (République d'Haïti; Repiblik Ayiti <ref>{{cite web|url=http://ufdc.ufl.edu/AA00000626/00001/5j |title=Konstitisyon Repiblik Ayiti 1987 |publisher=Ufdc.ufl.edu |accessdate=24 July 2013}}</ref>), est unu istadu [[Caràibes|caraìbicu]]. S'agatat in sa parte uesta e prus pitia de s'ìsula de [[Hispaniola]], in s'archipèlagu de is [[Antillas Majores]], chi ispartzit cun sa [[repùblica Dominicana]]. Sunt de Haiti fintzas àteras ìsulas minores connotas pro su turismu, comente [[Île-à-Vache]]. In frantzesu, su nomìngiu de sa natzione est "La Perle des Antilles" (Sa Pèrela de is Antillas), pro is bellesas de sa natura. Est sa natzione prus montosa de is Caraibes e su pitzu prus artu dest su ''Pic la Selle'', chi lòmpet a artària de 2680 m.s.m.<ref name="NgCheong-Lum, Roseline 19">{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=FUSD2v4EQE8C&printsec=frontcover#v=snippet&q=india&f=false|title=Haiti (Cultures of the World)|author=NgCheong-Lum, Roseline|publisher=New York, NY: Times Editions Pte Ltd. (1995)|page=19|isbn=0-7614-1968-3|accessdate=29 September 2014}}</ref>
[[File:Haiti (orthographic projection).svg|thumb|245x245px|Posidura de Haiti in s'Amèrica]]
[[File:Flag of Haiti.svg|thumb|246x246px|Bandera de Haiti]]
{{coord|format=dms|display=title}}{{Variant|LSC}}'''Haiti''' ([[limba frantzesa|frantzesu]]: Haïti [a.iti]; crèolu haitianu: Ayiti [ajiti]), uffitzialmente '''Repùblica de Haiti''' (République d'Haïti; Repiblik Ayiti <ref>{{cite web|url=http://ufdc.ufl.edu/AA00000626/00001/5j |title=Konstitisyon Repiblik Ayiti 1987 |publisher=Ufdc.ufl.edu |accessdate=24 July 2013}}</ref>), est unu istadu [[Caràibes|caraìbicu]]. S'agatat in sa parte uesta e prus pitia de s'ìsula de [[Hispaniola]], in s'archipèlagu de is [[Antillas Majores]], chi ispartzit cun sa [[repùblica Dominicana]]. Sunt de Haiti fintzas àteras ìsulas minores connotas pro su turismu, comente [[Île-à-Vache]]. In frantzesu, su nomìngiu de sa natzione est "La Perle des Antilles" (Sa Pèrela de is Antillas), pro is bellesas de sa natura. Est sa natzione prus montosa de is Caraibes e su pitzu prus artu dest su ''Pic la Selle'', chi lòmpet a artària de 2680 m.s.m.<ref name="NgCheong-Lum, Roseline 19">{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=FUSD2v4EQE8C&printsec=frontcover#v=snippet&q=india&f=false|title=Haiti (Cultures of the World)|author=NgCheong-Lum, Roseline|publisher=New York, NY: Times Editions Pte Ltd. (1995)|page=19|isbn=0-7614-1968-3|accessdate=29 September 2014}}</ref>
 
Pro istèrrida Haiti est sa prus manna natzione caraìbica a segus de [[Cuba]] e de sa [[repùblica Dominicana]], cun 27.750 km2 (prus o mancu is dimensiones de is [[Hawaii]] o de su [[Bèlgiu]].<ref>{{cite web |url=http://mapfight.appspot.com/us.hi-vs-ht/hawaii-us-haiti-size-comparison |title=MapFight: Hawaii (US) (28,311 km²) is 1.02 times as big as Haiti (27,750 km²) |accessdate=29 September 2014}}</ref><ref>{{cite web |url=http://mapfight.appspot.com/be-vs-ht/belgium-haiti-size-comparison |title=MapFight: Belgium (30,528 km²) is 1.1 times as big as Haiti (27,750 km²) |accessdate=29 September 2014}}</ref> A pobulatzionepopulatzione Haiti est sa segunda de is Caràibes, cun unos 10,7 milliones de bividores, de chie pagu prus pagu de unu millione bivet in sa capitale, [[Port-au-Prince]].
 
Sa posidura regionale, istòrica e etno-linguìstica de Haiti est ùnica pro meda resones.
In orìgine bìvida de su pobulu indìgenu Taìno, s'ìsula fiat iscoberta de [[Cristolu Columbu|Cristoforo Colombo|Cristolu Columbu]] in su primu viàgiu atraessu s'[[oceanu Atlanticu|ocèanu Atlànticu]] in su 1492. Comente Columbu fiat isbarcadu in sa parte uesta de s'ìsula, aiat pentzadu de àere agatadu s'[[India|Ìndia]] o s'[[Asia|Àsia]]<ref name="NgCheong-Lum, Roseline 19"/> Sa nave sua, sa ''Santa Maria'', aiat sarpadu a pustis de s'èssere arenada su 25 de nadale in sa costera de norti de sa chi oe est Haiti.<ref name=Davies1953>{{cite journal|last=Davies|first=Arthur|title=The Loss of the Santa Maria Christmas Day, 1492. |journal=The American Historical Review|year=1953|pages=854–865}}</ref><ref>{{cite web| author=Maclean, Frances| title=The Lost Fort of Columbus| url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/fort-of-columbus-200801.html| work=[[Smithsonian Magazine]]| date=January 2008| accessdate=January 24, 2008}}</ref> Una borta detzìdidu de s'acusorgiare in s'àrea, bi fiat lassadu unu contingente de òmines in unu logu inauguradu cun nòmine de [[La Navidad]], sigomente chi su desacatu fiat acuntèssidu sa die de paschighedda. S'agataiat in su norti de sa chi oe est sa bidda de [[Limonade]].<ref>{{cite web|url=http://www.nilstremmel.com/haiti/f_noframes.htm |title=Haïti histoire - 7 Bord de Mer de Limonade |publisher=Nilstremmel.com |accessdate=2014-07-15}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.flmnh.ufl.edu/histarch/ebs_intro.htm |title=Article du '&#39;Florida Museum of Natural History'&#39; |publisher=Flmnh.ufl.edu |accessdate=2014-07-15}}</ref>
 
Balangende s'indipendèntzia in su 1804, Haiti fiat sa prima natzione indipendente de s'[[Amèrica Latina]] e de is [[Caràibes]], sa segunda repùblica chi teniat sutzèssu in una gherra de indipendèntzia contra unu poderiu coloniale de s'[[Europa]] in is [[America|Amèricas]], sa sola natzione in s'emisferu otzidentale chi aiat derrotadu tres super-potèntzias europeas ([[Rennu Auniadu|Rennu Aunidu]], [[Frantza]] e [[Ispagna]]) e sa sola natzione in su mundu istabilida che resultadu de una rebellia de iscravos.
Balangende s'indipendèntzia in su 1804, Haiti fiat sa prima natzione indipendente de s'[[Amèrica Latina]] e de is [[Caràibes]], sa segunda repùblica chi teniat sutzèssu in una gherra de indipendèntzia contra unu poderiu coloniale de s'[[Europa]] in is [[America|Amèricas]], sa sola natzione in s'emisferu otzidentale chi aiat derrotadu tres super-potèntzias europeas ([[Rennu Auniadu|Rennu Aunidu]], [[Frantza]] e [[Ispagna]]) e sa sola natzione in su mundu istabilida che resultadu de una rebellia de iscravos.<ref>{{cite web|url=http://www.jstor.org/stable/41715319|title=Anacaona, Golden Flower|author=Danticat, Edwidge |publisher=New York: Scholastic Inc. (2005)|page=188|isbn=0-439-49906-2|accessdate=29 September 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.jstor.org/stable/987274|title=Proceedings of the American Philosophical Society Vol 140 No. 1|author=Matthewson, Tim|publisher=American Philosophical Society|pages=22|issn=0003-049X|accessdate=29 September 2014}}</ref> Sa rebellia chi aiat tentu inghitzu in su 1791, fiat ghiada de [[Toussaint Louverture]] chi fiat cabudianamente istadu issu etotu iscravu e a coa su primu generale nieddu de s'esèrtzitu frantzesu. Su gèniu militare e s'agudesa polìtica suos, fiant istados capatzos de cunvèrtere totu una sotziedade de iscravos in unu istadu indipendente. A sa morte sua in una presone de sa Frantza, fiat sutzèdidu de su logutenente suo, [[Jean-Jacques Dessalines]], chie aiat decraradu sa soberania de Haiti e a coa diat diventare su primu imperadore suo, ''Jacques I''.<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=3lPaBA9nMZkC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|title=Toussaint L'Ouverture: A Biography |author=Bell, Madison Smartt |publisher=New York: Pantheon, 2007 (Vintage Books, 2008) |isbn=1-4000-7935-7|accessdate=29 September 2014}}</ref><ref>{{cite book|url=http://www.blackpast.org/gah/haitian-revolution-1791-1804| title=Haitian Revolution (1791-1804)|author=Sutherland, Claudia E. |accessdate=29 September 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.jstor.org/stable/494418|title=The History Teacher Vol. 32, No. 1 (Nov., 1998)|author=Peguero, Valentina|publisher=Society for History Education|pages=36|accessdate=29 September 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.jstor.org/stable/10.1086/526481|title=American Art Vol. 21, No. 3 (Fall 2007)|author=Thompson, Krista A|publisher=The University of Chicago Press (on the behalf of the Smithsonian American Art Museum)|pages=77|accessdate=29 September 2014}}</ref> Custa rivolutzione fortunada conduta de iscravos at tentu durada de una deghina de annos e foras pro su primu presidente de sa repùblica, [[Alexandre Pétion]], totu is primos ghiadores de guvernu fiant ex-iscravos.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1202772.stm |title=Country profile: Haiti |date=19 January 2010 |publisher=BBC News |accessdate=23 January 2010}}</ref> Sa [[Citadelle Laferrière]], est sa prus manna fortalesa de is Amèricas posta in su norti de Haiti, fraigada de [[Henri Christophe]]. Giai istadu iscravu, e giai istadu in s'esèrtzitu frantzesu in sa [[Rivolutzione Americana]] impare a prus de àteros 500 volunteris de Haiti, Christophe diat pois diventare su primu re de Haiti''Henri I''. Dd'aiat fata fraigare intre su 1805 e su 1820 cun iscopu de apòmpiu a unu dabile benidore atacu europeu. In die de oe b'est chie dda cunsìderat giai che sa de oto maravìllia de su mundu.<ref>[http://www.haitianhistory.org/contents.php?pagetitle=History HAITIAN MONUMENT OUTLINE], Haitian History</ref><ref name="news.google.com">{{cite web|url=http://news.google.com/newspapers?nid=1955&dat=19780129&id=BN4hAAAAIBAJ&sjid=96AFAAAAIBAJ&pg=5745,4456684|title=Reading Eagle - Google News Archive Search|publisher=|accessdate=21 October 2014}}</ref>
 
Sa rebellia chi aiat tentu inghitzu in su 1791, fiat ghiada de [[Toussaint Louverture]] chi fiat cabudianamente istadu issu etotu iscravu e a coa su primu generale nieddu de s'esèrtzitu frantzesu. Su gèniu militare e s'agudesa polìtica suos, fiant istados capatzos de cunvèrtere totu una sotziedade de iscravos in unu istadu indipendente.
Cun 10,4 milliones de bividores , Haiti est su prus populadu istadu mermu de sa [[Caribbean Community]] (CARICOM). Est fintzas mermu de s'[[Unione Latina]]. In su 2012, Haiti at postu bandu de intentzione a chircare de otènnere status de mermu de s'[[Unione Africana]].<ref>{{cite news |publisher = [[BET]] |url=http://www.bet.com/news/global/2012/02/07/haiti-to-join-african-union.html |author=Naeesa Aziz |date=7 February 2012 |accessdate=28 February 2012 |title=Haiti to Join African Union}}</ref>
 
A sa morte sua in una presone de sa Frantza, fiat sutzèdidu de su logutenente suo, [[Jean-Jacques Dessalines]], chie aiat decraradu sa soberania de Haiti e a coa diat diventare su primu imperadore suo, ''Jacques I''. Custa rivolutzione fortunada conduta de iscravos at tentu durada de una deghina de annos e foras pro su primu presidente de sa repùblica, [[Alexandre Pétion]], totu is primos ghiadores de guvernu fiant ex-iscravos.
Haiti tenet su prus bàsciu ìndighe de isvilupu umanu de is Amèricas. Sa violèntzia polìtica est acontèssida fetianamente in s'istòria sua, betende a unu pisinu in su guvernu. Est de pagus tempus, in su freàrgiu de su 2004, chi unu corpu de istadu originadu in su norti de sa natzione at apretadu su presidente Jean-Bertrand Aristide a is dimissiones e su disterru. Unu guvernu provisòriu at pigadu cuntrollu cun sa seguresa fornida de su [[United Nations Stabilization Mission in Haiti]] (MINUSTAH). Michel Martelly, su presidente currente, est istadu elèghidu in su 2011.
 
Sa [[Citadelle Laferrière]], est sa prus manna fortalesa de is Amèricas posta in su norti de Haiti, fraigada de [[Henri Christophe]]. Giai istadu iscravu, e giai istadu in s'esèrtzitu frantzesu in sa [[Rivolutzione Americana]] impare a prus de àteros 500 volunteris de Haiti, Christophe diat pois diventare su primu re de Haiti''Henri I''. Dd'aiat fata fraigare intre su 1805 e su 1820 cun iscopu de apòmpiu a unu dabile benidore atacu europeu. In die de oe b'est chie dda cunsìderat giai che sa de oto maravìllia de su mundu.
 
Cun 10,4 milliones de bividores , Haiti est su prus populadu istadu mermu de sa [[Caribbean Community]] (CARICOM). Est fintzas mermu de s'[[Unione Latina]]. In su 2012, Haiti at postu bandu de intentzione a chircare de otènnere status de mermu de s'[[Unione Africana]].<ref>{{cite news |publisher = [[BET]] |url=http://www.bet.com/news/global/2012/02/07/haiti-to-join-african-union.html |author=Naeesa Aziz |date=7 February 2012 |accessdate=28 February 2012 |title=Haiti to Join African Union}}</ref>
 
Haiti tenet su prus bàsciu ìndighe de isvilupu umanu de is Amèricas. Sa violèntzia polìtica est acontèssida fetianamente in s'istòria sua, betende a unu pisinu in su guvernu. Est de pagus tempus, in su freàrgiu de su 2004, chi unu corpu de istadu originadu in su norti de sa natzione at apretadu su presidente Jean-Bertrand Aristide a is dimissiones e su disterru. Unu guvernu provisòriu at pigadu cuntrollu cun sa seguresa fornida de su [[United Nations Stabilization Mission in Haiti]] (MINUSTAH). Michel Martelly, su presidente currente, est istadu elèghidu in su 2011.[[Categoria:Natziones de s'America]]