Gaddhuresu: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
m The file Image:Dialetti_corsi.gif has been replaced by Image:Dialetti_corsi.png by administrator commons:User:GifTagger: ''Replacing GIF by exact PNG duplicate.''. ''Translate me!''
Atzentos, errores ortogràficos in sas paràulas gadduresas.
Lìnia 1:
{{Variant|LOG}}[[File:Dialetti_corsi.png|thumb|290px|right|Sos dialettosdialetos Corsicanoscorsicanos]]
 
Su '''gaddhuresugadduresu''' (''Galluresugaddhuresu'') est unuuna [[Limbalimba corsicana|dialetu còrsicanu]], faeddadufaeddada in sa regione istorigaistòrica de sa Gaddura ([[Gallura]] (|''Gaddhura'']]), in sa banda nord-orientale de sa [[Sardigna]]. Est unu limbagiulimbàgiu meda prossimupròssimu a cussu faeddadu in sa CorsicaCòrsica meridionale, prezisamentepretzisamente in sos distrettosdistretos de [[SarteneSartè|Sartène]] e de s' "[[Alta Rocca]]". Sa prusdocumentatzione antigaliterària documentatzioneprus letterariaantiga risalit a sa prima meidademetade de su setteghentossetighentos.
SiIn su galluresu si podent notare sas istigas de su [[sardu logudoresu|sardu, ]] in su galluresu <nowiki/>ca su 20% de su ditzionariuditzionàriu est de origineorìgine sarda, ma sa pronuntziapronùntzia, sa sintassi e sa gramaticagrammàtica sunt de tipu corsicanu. Impare a su [[tàtaresu|tataresu]] appartenitapartenit a su gruppugrupu de sossas dialettoslimbas "''Sardusardu-Corsicanos''"corsicanas ete est connottuconnotu dae sos linguistaslinguìstas cun su numenenùmene de ''Corsu-Galluresucorsu gadduresu''.
 
== Difusione==
[[Immàgini:gallurese.gif|thumb|290px|right|SosSas dialettoslimbas Sardusardu-Cossoscossas]]
Su galluresugadduresu est ispartu in sa parte manna de sa nòa [[Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu]] e in calchicarchi comuna de sa [[Provìntzia de Tàtari]]: [[Tèmpiu]], [[Sa Madalena]], [[Alzachena|AltzaghènaAltzaghena]], [[Calanzanus|Calanzanos]], [[Agghju|AtzosAzos]], [[Bultigghjata|Bortigiadas]], [[Lungoni|Lungone]], [[Locusantu|Logusantu]], Su [[Lu Palau|Palau]], [[Santu Franciscu d'Aglièntu|Santu FratziscuFrantziscu 'ede AglientuS'Allientu]], [[Trinitai e Vignola|Trinidade de Agultu e Binzola]], [[Telti|Teltis]], [[Figari|Fìgari]], [[Santa Maria Coghinas]] (SS), [[Badesi]], [[Viddalba|Vidda]] Betza (SS), [[Sant'Antoni de Calanzanus|Sant'AntòniAntoni 'ede Calanzanos]]Gaddura, [[Loiri-Poltu Santu Paolu|LoèriLòeri - Poltu Santu PauluPàulu]], [[Santu Tiadoru|Santu Deadoru]] e È[[Erula|rula]] (SS). Est puru faeddadu, in minorìaminoria, in sa comuna de [[Codarruìna|Codarruina]] (SS), [[Pèifugas|Pèrfugas]] (SS), [[Berchidda|Belchidda]], [[Monte]], Ò[[Oscheri|schiri]], [[Padru]] e [[Budune]].
 
In sa tzitade de [[Terranoa]] e in sas biddas de [[Luras]] e [[Padru]] est piusprus faeddadu su logudoresusardu, in sa [[Sardu logudoresu#Variantes|variante settentrionale]] de su logudoresu. Sos dialettosdialetos faeddados in [[Casteddu Sardu]] ([[SS]]) e in su nord de s'AnglonaAngrona, in [[Sedini|Sèdine]] (SS) e [[Sa Mudditza de Codaruìna|Sa Mudditza de Codarruina]] (SS) sunt dialettosdialetos de transitzione piusprus influenzadosinfluentzados da su tatharesutataresu; solu calchicarchi paraulaparàula est galluresagadduresa. In Casteddu Sardu peroeperò bi sunt diversas formas diversas pro narrernàrrere una paraulaparàula, una tatharesatataresa ( piusprus impitada) s'ateraàtera galluresagadduresa ( pagu impitada).
SicumenteSeguramente in casteddanu sa maiorìamajoria de paraulasparàulas sunt de origineorìgine sarda, comente su tatharesutataresu, sende unu dialettudialetu piusprus tatharesutataresu chechi galluresugadduresu.
 
== GramaticaGrammàtica ==
 
'''ArticulosArtìculos determinativos''' (sing./plur.): lu/li, la/li
 
'''ArticulosArtìculos indeterminativos''': unu, una
 
'''PronomenesPronùmenes personales''': eu, tu, idduiddhu/iddaiddha, noi, voi, iddiiddhi
 
'''Verbos:'''
Sos verbos anant tres coniugazionesconiugatziones ('''-à''', '''-ì'''é, '''-éí''').
 
Verbu '''esse''' (essereèssere):
* ''Indicativu presente'': eu socu, tu sei, idduiddhu è, noi semu, voi seti, iddiiddhi sò;
* ''Indicativu imperfettuimperfetu'': eu era/eru, tu eri, idduiddhu era, noi eramiérami, voi érati, iddiiddhi eraniérani;
* ''IndicativoIndicativu futuruperfetu'': eu saragghjufusi, tu sarai/saréfusti, idduiddhu saràfusi, noi saremufúsimi, voi saretifúsiti, iddiiddhi saranifúsini;
* ''CongiuntivuIndicativu presentefuturu'': chi eu siasaraggju, chi tu siisarai/saré, chiiddhu iddu siasarà, chi noi sìamisaremu, chi voi sìatisareti, chi iddiiddhi sìanisarani;
* ''Congiuntivu imperfettupresente'': chi eu fussisia, chi tu fussisii, chi idduiddhu fussisia, chi noi fussimisíami, chi voi fussitisíati, chi iddiiddhi fussinisíani;
* ''ConditzionaleCongiuntivu imperfetu'': chi eu sarìafússia, chi tu sarìstifússia, idduchi sarìaiddhu fússia, chi noi sarìamifússiami, chi voi sarìatifússiati, iddichi iddhi sarìanifússiani;
* ''Cunditzionale'': eu saria, tu sarìsti, iddhu saria, noi saríami, voi saríati, iddhi saríani;
* ''Gerundiu presente'': essendi/sendi;
* ''GerundiuGerúndiu passadupresente'': essendi/sendi statu;
* ''GerundiuGerúndiu presentepassadu'': essendi/sendi statu;
 
Verbu '''aé''' (aèreàere):
* ''Indicativu presente'': eu agghjuaggju, tu haiai, idduiddhu haà, noi aèmuaemu/èmuemu, voi aètiaeti/étieti, iddiiddhi ani;
* ''Indicativu imperfettuimperfetu'': eu aìa/aìuaia, tu aìiaii, idduiddhu aìaaia, noi aìamiaíami, voi aìatiaíati, iddiiddhi aìaniaíani;
* ''Indicativu futuruperfetu'': eu aragghjuaisi, tu arài/arèaisti, idduiddhu aràaisi, noi aarèmuaísimi, voi aarétiaísiti, iddiiddhi aaràniaísini;
* ''CongiuntivuIndicativu presentefuturu'': chi eu agghjiaaraggju, chi tu agghjiarai/aré, chiiddhu iddu agghjaarà, chi noi àgghjimiaremu, chi voi àgghjitiareti, chi iddiiddhi àgghjiniarani;
* ''Congiuntivu imperfettupresente'': chi eu aissiàggjia, chi tu aissiaggji, chi idduiddhu aissiàggjia, chi noi aissimuàggjimi, chi voi aissitiàggjiti, chi iddiiddhi aissiniàggjini;
* ''ConditzionaleCongiuntivu imperfetu'': chi eu aarìaaíssia, chi tu aarìsti/aariiaíssia, idduchi aarìaiddhu aíssia, chi noi aarìamiaíssiami, chi voi aarìatiaíssiati, iddichi iddhi aarìaniaíssiani;
* ''Cunditzionale'': eu aria, tu aristi/arii, iddhu aria, noi aríami, voi aríati, iddhi aríani;
* ''Gerundiu presente'': aèndi;
* ''GerundiuGer''ú''ndiu passadupresente'': aendi aùtu;
* ''Ger''ú''ndiu passadu'': aendi autu;
 
'''Coniugatzione in -à''' - VerboVerbu '''amà''' (amare):
* ''Indicativu presente'': eu amu, tu ami, idduiddhu ama, noi amemu, voi ameti, iddiiddhi amaniàmani;
* ''Indicativu imperfettuimperfetu'': eu amaa, tu amai, idduiddhu amaa, noi amaamiamàami, voi amaatiamàati, iddiiddhi amaaniamàani;
* ''Indicativu passadu remoduperfetu'': eu amesi, tu amestiamesi, idduiddhu amesi, noi amesimiamésimi, voi amesitiamésiti, iddiiddhi amesiniamésini;
* ''Indicativu futuru'': eu amaragghjuamaraggju, tu amarèamaré, idduiddhu amarà, noi amarèmuamaremu, voi amarétiamareti, iddiiddhi amarani;
* ''Congiuntivu presente'': chi eu àmia, chi tu amiàmia, chi idduiddhu àmia, chi noi àmiami, chi voi àmiati, chi iddiiddhi àmiani;
* ''Congiuntivu imperfettuimperfetu'': chi eu amàssia, chi tu amàssiamàssia, chi idduiddhu amàssia, chi noi amàssimiamàssiami, chi voi amàssitiamàssiati, chi iddiiddhi amàssiniamàssiani;
* ''ConditzionaleCunditzionale'': eu amarìaamaria, tu amarìstiamaristi, idduiddhu amarìaamaria, noi amarìamiamaríami, voi amarìatiamaríati, iddiiddhi amarìaniamaríani;
* ''GerundiuGer''''ú''''ndiu presente'': amèndiamendi;
* ''GerundiuGer''''ú''''ndiu passadopassadu'': aendi amatu;
 
'''Coniugatzione in -ìí''' - VerboVerbu '''timìtimí''' (timeretìmere):
* ''Indicativu presente'': eu timu, tu timi, idduiddhu timi, noi timimu, voi timiti, iddiiddhi timinitímini;
* ''Indicativu imperfettuimperfetu'': eu timia, tu timìitimii, idduiddhu timìatimia, noi timìamitimíami, voi timìatitimíati, iddiiddhi timìanitimíani;
* ''Indicativu passadu remotuperfetu'': eu timìsitimisi, tu timìstitimisi, idduiddhu timisi, noi timìsimitimísimi, voi timìstititimísiti, iddiiddhi timìsinitimísini;
* ''Indicativu futuru'': eu timaragghjutimaraggju, tu timarai/timaré, idduiddhu timarà, noi timarèmutimaremu, voi timarétitimareti, iddiiddhi timarànitimarani;
* ''Congiuntivu presente'': chi eu timiatímia, chi tu timiitímia, chi idduiddhu timiatímia, chi noi timiamitímiami, chi voi timiatitímiati, chi iddiiddhi timianitímiani;
* ''Congiuntivu imperfettuimperfetu'': chi eu timissitimíssia, chi tu timissitimíssia, chi idduiddhu timissitimíssia, chi noi timissimutimíssiami, chi voi timissititimíssiati, chi iddiiddhi timissinitimíssiani;
* ''ConditzionaleCunditzionale'': eu timarìatimaria, tu timarìsti/aariitimaristi, idduiddhu timarìatimaria, noi timarìamitimaríami, voi timarìatitimaríati, iddiiddhi timarìanitimaríani;
* ''GerundiuGer''''''ú''''''ndiu presente'': timènditimendi;
* ''GerundiuGer''''''ú''''''ndiu passadu'': aendi timùtutimutu;
 
'''Coniugatzione in -é''' - VerboVerbu '''vidé''' (biderebìdere):
 
* ''Indicativu presente'': eu vicu, tu vidi, idduiddhu vidi, noi vidimu, voi viditi, iddiiddhi vidinivídini;
* ''Indicativu imperfettuimperfetu'': eu vidìavidia, tu vidìividii, idduiddhu vidìavidia, noi vidìamividíami, voi vidìatividíati, iddiiddhi vidìanividíani;
* ''Indicativu passadu remotuperfetu'': eu vidìsividisi, tu vidistividisi, idduiddhu vidisi, noi vidìsimividísimi, voi vidìstitividísiti, iddiiddhi vidìsinividísini;
* ''Indicativu futuru'': eu vidaràgghjuvidaraggju, tu vidaré, idduiddhu vidarà, noi vidarèmuvidaremu, voi vidarétividareti, iddiiddhi vidarànividarani;
* ''Congiuntivu presente'': chi eu vidìavídia, chi tu vidìivídia, chi idduiddhu vidìavídia, chi noi vidìamivídiami, chi voi vidìativídiati, chi iddiiddhi vidìanivídiani;
* ''Congiuntivu imperfettu'': chi eu vidìssiavidíssia, chi tu vidìssiavidíssia, chi idduiddhu vidìssiavidíssia, chi noi vidìssiamividíssiami, chi voi vidìssiatividíssiati, chi iddiiddhi vidìssianividíssiani;
* ''CondizionaleCundizionale'': eu vidarìavidaria, tu vidarìstividaristi, idduiddhu vidarìavidaria, noi vidarìamividaríami, voi vidarìatividaríati, iddiiddhi vidarìanividaríani;
* ''GerundiuGer''''''''ú''''''''ndiu presente'': vidèndividendi;
* ''GerundiuGer''''''''ú''''''''ndiu passadu'': aendi vidùtuvidutu;
 
Sos raros verbos de custa coniugatzione ("sunt pagos e totus irregulares: ", "cunviné", "cridé", "esse", "intindé"," priidé", "sapé", "tiné", "vidé", "viné", "vulé") sun tottus irregolares.
 
Una curiosidade de interessu de su galluresugadduresu est sa presentziapresèntzia de duas maneras pro coniugare s'indicativu imperfettuimperfetu, comente sutzedetsutzedit in sa limba corsicana:
 
Verbu '''andà''' (andare):
 
* ''IndicativuPrima imperfettuforma standardde'' i''ndicativu imperfetu'': eu andàa.andaa, tu andàiandai, idduiddhu andàaandaa, noi andàami, voi andaàtiandàati, iddiiddhi andàani;
* ''IndicativuSegunda imperfettuforma alternativude'' i''ndicativu imperfettu'': eu andagghjìaandaggjia, tu andagghjìiandaggjii, idduiddhu andagghjìaandaggjia, noi andagghjiamiandaggjíami, voi andagghjìatiandaggjíati, iddiiddhi andagghjìaniandaggjíani.
 
In sa segunda manera de coniugare e in tzertas biddas, su sonu '''-gghjìggji-''' venesi pronuntziadupronuntziat fintzas '''-i-''' (''andagghjìamiandaggjíami'' -> ''andaìamiandaíami'').
 
'''NumerosNúmeros''': unu, dui, tretrè, cattru, cincu, sei, setti, ottu, noi, deci, undiciúndici, dodicidódici, tredicitrédici, cattoldicicattòldici, chindicichíndici, sedicisédici, dicessettidiciassetti, diciottu, dicennoidiciannoi, vinti, vintunu, vintidui, vintitré, vinticattru, vinticincu, vintisei, vintisetti, vintottu, vintinoi, trinta, [...] coranta, trintacincanta, carantasessanta, cincantasettanta, ottanta, noranta, centu, centu (e) unu, [...,] centu (e) deci, [...] duicentu, [...,] middi, duimiliaduimília, [...] un milioni, un milialdu;
 
'''diesDies''': luni, malti, màlcuri, ghjoigjoi, vènnari, sabbatusàbbatu, duminicadumínica;
 
'''Meses''': ghjinnagghjugjinnaggju, friagghjufriaggju, malzu, abriliabbrili, magghjumaggju, lampata/giugnulàmpata, agliola/lugliualgjola, aùstuaustu, capidannu/sittembri, Santigaini/uttobrisantigaini, Sant'Andriasantandria, natali.
 
'''IstazonesIstagiones''': branu/primmaèraprimmaera, (i)statiali/istati(i)stiu, vagghjimuvaggjimu/ottùgnuottugnu, invarru/(in)varru;
 
'''Colores''': biancu/canu/ant.albu [biancu], nieddu [nieddu], ruiuruju/ant.russu [ruju], grogu/giallu/grogu [giallo], biaittu/blu [biaitu], tulchinu [blàu]/tulchesu, veldi [berde], grisgiugrísgiu/canu/murru [murru], biaittògnu/purpurinu [viola]pulpurinu, aranciuarànciu/aranciò [arantzu]/arancioni, marrò/castagnu [marrone].
 
== EsempiuEsèmpiu de galluresugadduresu ==
''La piùpi''''''''''ú'''''''''' bedda di Gaddura (Nostra SignoraSingjora di Locusantu, Regina di GadduraGaddhura)'' di [[Ciccheddu Mannoni|Ciccheddhu Mannoni]]:<br />
(dae su situ de sa "l'Accademia di la Linga GadduresaGaddhuresa")
 
{| class="itwiki_template_toc" width="100%" style="text-align:center"
Line 208 ⟶ 210:
cussì bedda criaddura.<br />
|}
'''Ascurta in GalluresuGadduresu'''
[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/it/c/c5/Locusantu.ogg]
 
==Boghes curreladas==
* [[Tàtaresu|Tataresu]]
* [[Limba corsicana]]
* [[Limba sarda]]