Impèriu coloniale frantzesu: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Lìnia 1:
{{Variant|LSC}}
[[File:France colonial Empire10.png|thumb|280x280px|Impèriu coloniale frantzesu]]
S''''impèriu coloniale frantzesu''' si costituat dae colònias, protetorados e territòrios mandatàrios camba de mare chi istaiant suta poderiu de sa [[Frantza]] a comintzare dae su de 16 sèculos sighende. generalmente si faghet sèberu intre su ''primu impèriu coloniale'', chi at esistidu fintzas a su 1814, annu cando sa prus parte fiat istada pèrdida, e su ''segundu impèriu coloniale'' chi aiat comintzadu cun sa conchista de [[Algeri]] in su 1830. Su segundu impèriu est agabbadu a pustis de sa pèrdida de gherras sambenosas in [[Vietnam]] (1955) e in [[Algerìa|Algeria]] in su (1962). In aterùe sa [[decolonizatzione]] est acontessida a pustis de su 1960 in manera paghiosa.
 
Competende cun [[impèriu coloniale ispagnolu|Ispagna]], [[impèriu coloniale portughesu|Portugallu]], is [[impèriu coloniale olandesu|Provìntzias Unidas]] e a fatu s'[[Inghilterra]], sa Frantza aiat comintzadu a istabilire colònias in [[Nordamèrica]], [[Caràibes]] e [[Ìndia]] in su de 17 sèculos. Unas cantas gherras contra [[Rennu Unidu|Britànnia Manna]] e àteros poderios mannos europeos durante su de 18 sèculos e sos primìtzios de su de 19 aiant tentu resurtu in sa pèrdida agiomai totale de totu is conchistas. Sa Frantza aiat torradu a pònnere impare unu impèriu nou aprossimadamente a fatu de su 1850, cuntzentrende·si prus che totu subra s'[[Àfrica]], comente fintzas s'[[Indotzina]] e su [[Patzìficu de su sud]]. Sos republicanos, a primìtziu contràrios a s'impèriu, si fiant fatos sustenidores isceti cando sa [[impèriu coloniale tedescu|Germània]] aiat incomintzadu a si fàghere s'impèriu coloniale de cosa sua. Cun s'isvilupu, s'impèriu nou aiat achiridu rolu de cummèrtzios cun sa [[Frantza]], mascamente cun sa produtzione de matèrias primas e ainas de manìgiu, ma fintzas aiat dadu àrchidu a sa madrepàtria isparghinende·nde sa tzivilizatzione, sa limba e sa religione. Is colònias dd'aiant fintzas aprovistada de òmines durante in duas gherras mundiales.
 
Sa de elevare su mundu a sos istandards de sa Frantza batende [[cristianèsimu]] e sa cultura de cosa sua, fiat divènnida una missione morale. In su 1884, su promovidore prus importante de su colonialismu, [[Jules Ferry]], aiat declaradu: "Is ratzas prus artas tenent deretu subras is ratzas prus bàscias, tenet unu dèvere de tzivilizare is ratzas inferiores." Prenos deretos de tzitadinàntzia fiant ofèrridos, a cunditzione de renuntziare a sa cultura pròpia e mancari is populatziones colonizadas fiant cunsideradas che sugetos e no tzitadinos. Sa Frantza aiat mandadu unu nùmeru minore de colonizadores camba de s'impèriu, a s'imbesse de [[Rennu Unidu|Britànnia Manna]], e cabudianamente [[Ispagna]] e [[Portugallu]], cun sa sola etzetzione notàbile de s'[[Algerìa|Algeria]], in ue sos colonos frantzeos abarraint comenti chi siat una minoria.
 
In su tempus de isvilupu màssimu, fiat unu de sos prus mannos impèrios de s'istòria. Contende sa Frantza metropolitana, sa cantidade totale de terras suta soberania frantzesa atzunghiat a 11,500,000 km2 in su 1920, cun una populatzione de 110 milliones de pessones in su 1939. Durante sa [[segunda gherra mundiale]] [[Charles de Gaulle]] usaiat sas colònias che bases dae in ue cumbàtere e liberare sa Frantza. Noantimes, a pustis de su 1945 is movimentos anti-colonialistas aiant comintzadu a s'opònnere a sas autoridades europeas e a s'agabbu, totu is territòrios de s'impèriu fiant galu frantzesos. Sa costitutzione frantzesa de su 27 de santugaine 1946 (sa de bator repùblicas), chi istabiliat s'unidade de sa Frantza, aiat tentu durada fintzas a su 1958. Is rastas coloniales de s'impèriu chi aiant sighidu a ddi dipèndere, fiant integradas a sa Frantza che dipartimentos e territòrios ultramarinos in sinu a sa Repùblica Frantzesa. In s'impare custos benint a ammuntare 119,394 km², chi diant a èssere s'1% de s'impèriu chi s'agataiat in antis de su 1939. Contant unos 2,7 milliones de bividores.