|
S''''impèriu ispagnolu''' (in [[Limba ispagnola|castillianu]]: '''Imperio español''') est istadu unu de sos prus istèrridos de s'istòria. Fiat arribbadu a su pòdere econòmicu, militare e polìticu suta sa dinastia de sos [[Asburgos]], durante sa prus parte de sos de 16 e 17 sèculos. Sa màssima istèrrida fiat imbetzes atzunta cun sos [[Borbones]] in su de 18 sèculos, època cando fiat su prus mannu impèriu de su mundu. S'impèriu ispagnolu fiat divènnidu su prus importante de su tempus e su primu a chi si li podiat narare ''impèriu subra su cale su sole no calat mai''.
S'orìgine sua remontat a s'època de s'iscobertas geogràficas a fatu de is viàgios de [[Cristoforo Colombo|Cristolu Columbu]]. Contaiat territòrios e colònias de sa monarchia ispagnola in [[Amèrica]], [[Asia|Àsia]], [[Otzeània]] e [[Àfrica]], intre chi is [[Antillas Majores]], sa prus parte de sussu [[Sudamèrica]], de s'[[Amèrica Tzentrale]], parte de su [[Nordamèrica]] (sa [[Flòrida]], sos atuales [[Istados Unidos]] sud-otzidentales), unos cantos archipèlagos de s'[[OtzenuOtzèanu Patzìficu]] (sas [[Filipinas]]). At duradu fintzas a sos primìtzios de su de 19 sèculos cun sas gherras de indipendèntzia ispano-americanas, a fatu de sas cales ddi abarraiant petzi [[Cuba]], [[Puerto Rico]], is [[Filipinas]] e unos cantos territòrios de [[Àfrica]]. In cunsighidu de sa [[gherra ispano-americana]] de su 1898, s'[[Ispagna]] aiat tzèdidu a sos [[Istados Unidos]] is ùrtimas colònias de sos [[Caràibes]] e de su [[Otzèanu Patzìficu|Patzìficu]]. A is ùrtimas colònias africanas fiat dada indipendèntzia o fiant abandonadas durante sa [[decolonizatzione]] de s'Àfrica, agabbada in su 1976.
Todos sos territòrios fiant integrados in sa [[Rènniu de Castìllia|Corona de Castìllia]] e prus a tàrdiu in sa de Ispagna. A comintzu fiant organizados in visurreinados, su de [[Noa Ispàgna]] e su de [[Visurreinadu de Perù|Perù]]. Cun s'iscoberta e s'ocupatzione unos bàrios archipèlagos de su [[Otzèanu Patzìficu|Patzìficu]] a sa fine de su de 16 sèculos, ddi fiant incorporadas sas Ìndias orientales ispagnolas, formadas dae sas Filipinas, sas [[Ìsulas Mariannas]] (intre chi [[Guam]]) e sas [[Ìsulas Carolinas|Carolinas]] (intre chi [[Palau (istadu)|Palau]]), suta giurisditzione de sa [[Noa Ispagna]]. A pustis, su [[Visurreinadu de su Perù|visurreinadu de Perù]] fiat partidu in suosduos: su de [[Noa Granada]] e su de [[Visurreinadu de Perù|Perù]], e in intertantu fiat creadu su de su [[Visurreinadu de Río de la Plata|Río de la Plata]].
[[File:Iberian Union empires.svg|left|thumb|281x281px|Mapa de s'impèriu a su tempus de s'[[Unione Ibèrica]]]]
S'impèriu ispagnolu fiat arribadu a s'istèrrere pro unos 20 milliones de chilòmetros a sa fine de su de 18 sèculos, mancari su tempus de sa màssima ispainada remontaremontat intrea sos annos intre 1580 e 1640, suta sos rènnios de [[Tilipu II de Ispagna|Filipu II]], [[Filipu III de Ispagna|Filipu III]] e [[Tilipu IV de Ispagna|Filipu IV]], perìodu cando aiat tentu logu s'unione dinàstica cun su [[Impèriu Portughesu|Portugallu]]. Durante sos de 16 e 17 sèculos, s'impèriu funtzionaiat segundu una istrutura pròpia visurreinale, e non coloniale. Custu sistema, meda diferente dae àteros impèrios europeos, basadu in su cussideru de sos territòrios camba de mare che istèrriduras de sa metròpoli, e duncas uguales in deretos a sos de sa [[Penìsulapenìsula Ibèrica]], aiat sighidu a s'agatare fintzas a su 1768. FntzasFintzas a s'ùrtimu perìodu de s'Impèriu, in su de 19 sèculos, comente chi siat no aiat achiridu istrutura puramente coloniale.
S'ispagnolu fiat su primu impèriu de gitura mundiales'istòria a lòmpere a istèrridas mannas de territòriu chi non comunicaiant pro mèdiu de terra in totu sos cuntinentes, diferentemente de àteros impèrios mannos prus antigos, comente su [[Impèriu romanu|romanu]] e su [[Impèriu mòngolu|mòngolu]]. Pro fintzas, aiat abertu s'istrada a s'iscoberta otzidentale de sos duos otzèanos inisproradosinesplorados de [[Otzèanu Atlànticu|Atlànticu]] e [[Otzèanu Patzìficu|Patzìficu]] (cust'ùrtimu iscobertu dae [[Vasco Núñez de Balboa]]).
[[Categoria:Ispagna]][[Categoria:Istòria]]
|
