Impèriu romanu de Otzidente: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
Pàgina creada cun '{{Variant|LSC}}In s'istoriografia cun Impèriu Romanu de Otzidente si faghet riferimentu a sas provìntzias de ponente de s'impèriu romanu in su tempus cando fiant ammin…'
 
No edit summary
Lìnia 1:
{{Variant|LSC}}
{{Variant|LSC}}In s'istoriografia cun Impèriu Romanu de Otzidente si faghet riferimentu a sas provìntzias de ponente de s'[[impèriu romanu]] in su tempus cando fiant amministradas dae una corte imperiale indipendente, paris in balida a cudda chi amministrait sa mitade orientale, denominada oe in die [[impèriu romanu de oriente]]. Is tremenes "Impèriu Romanu de Otzidente" e "Impèriu Romanu de Oriente" de inventzione moderna, serbint pro descriere sas entidades polìticas chi fiant ''de facto'' indipendentes; cuntantu custu fatu, sos romanos no aiant tentu mai in cunsideru ca s'Impèriu si fiat ischirriadu in duos istados separados, siacasu sighiant a ddu cunsiderare che unu istadu solu, guvernadu dae duas cortes imperiales de interèssiu amministrativu. Unu sistema de guvernu cun custas trassas est nodiu che [[diarchia]].
[[File:Vexilloid of the Roman Empire.svg|thumb|342x342px|Istemma]]
[[File:Western Roman Empire.png|thumb|244x244px|Mapa de s'impèriu a s'istèrrida màssima]]
{{Variant|LSC}}InCun s'istoriografia cun ''Impèriu Romanu de Otzidente''' si faghet riferimentu a sas provìntzias de ponente de s'[[impèriu romanu]] in su tempus cando fiant amministradas dae una corte imperiale indipendente, paris in balida a cudda chi amministrait sa mitade orientale, denominada oe in die [[Impèriu romanu de Oriente|impèriu romanu de oriente]]. Is tremenes "Impèriu Romanu de Otzidente" e "Impèriu Romanu de Oriente" de inventzioneimbentu modernamodernu, serbint pro descriere sas entidades polìticas chi fiant ''de facto'' indipendentes; cuntantu custu fatu, sos romanos no aiant tentu mai in cunsideru ca s'Impèriu si fiat ischirriadu in duos istados separados, siacasu sighiant a ddu cunsiderare che unu istadu solu, guvernadu dae duas cortes imperiales de interèssiu amministrativu. Unu sistema de guvernu cun custas trassas est nodiu che [[diarchia]].
 
Su territoriu suo cumprendiat totu s'àrea de s'impèriu chi tocaiat a [[Itàlia]], [[Illìria|Illìria otzidentale]], [[Àfrica de su Norti|Àfrica de su Norte]] (foras de sa [[Tzirenàica]] e de s'[[Egitu antigu|Egitu]]), [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]], [[Gàllia]] e [[Britannia (diòtzesi)|Britannia]]. S'istèrrida màssima sua fiat istada de unos 2.5 milliones de km² intre su 395 e 405 p.C., e in su 400 p.C. contaiat unos 20-25 milliones de bividores. [[Milanu]] fiat istada capitale intre su 286 e su 402 p.C., a pustis [[Ravenna]] fintzas a su 476.
Mancari s'impèriu aiat bidu perìodos cun prus imperadores cumandende impare, s'acraramentu ca fiat impossìbile pro unu imperadore solu guvernare s'impèriu intrenu fiat istabilidu dae s'imperadore [[Diocletzianu]] a fatu de is gherra tzivile disastrosas e sos isfaghimentos de sa Crise de su de tres sèculos. Is ideas suas fiant istituidas in sa lege romana peri s'intrada de sa [[tetrarchia]] in su 285 p.C., chi aiat partzidu sa posidura de Augustu (imperadore) in duos; unu in s'estu e s'àteru in s'uestu, cadaunu cun unu Tzèsare nominadu (unu imperadore pitzocheddu desinniadu che sighidore). Cun tantu ca su sistema tetràrchicu fiat collassadu in pagos annos, sa partzidura amministrativa geogràfica Estu-Uestu aiat aguantadu in carchi manera fintzas a sos sèculos a sighire. Est fintzas berus ca s'impèriu romanu de otzidente diat esìstere intermitentemente durante medas perìodos intre su de 3 e su de 5 sèculos. Mancari unos imperadores, comente [[Costantinu]] e [[Teodòsiu I|Teodòsiu]], fiant resissidos a torrare a impònnere sa figura de unu Augustu solu a cumandu de is duas mitades de s'impèriu, a pustis de mòrrere issos fiat torradu a iscontzare. A fatu de sa morte de [[Teodòsiu I]] in su 395 p.C., s'impèriu fiat partzidu intre is fìgios suos e a segus mai prus torradu a unire. Otantachimbe annos a pustis, in su 480, a sighidu de invasiones bàrias e de su collassu de su controllu tzentrale in s'otzidente, [[Zenu (imperadore)|Zenu]] de s'impèriu de oriente aiat reconnotu sa realidade de s'efetivu controllu reduidu de s'imperiu otzidentale, chi aiat agabbadu de esìstere fintzas in sa matessi [[penìsula italiana]] a pustis de sa depositzione de [[Ròmulu Augustulu]]. Aiat duncas abolidu sa corte otzidentale e si fiat proclamadu imperadore solu de s'impèriu romanu.
 
S'artziada de [[Odoacre]]] e de is ''foederati'' germànicos suos a pitzu de s'Itàlia in su 476, fiat istadu fatu populare in su de 18 sèculos dae s'istòricu [[Edward Gibbon]], che s'eventu demarcadore pro sa fine de s'impèriu de otzidente e carchi borta fiat usadu che sìngia intre s'[[Edade antiga]] e s'[[Edade mèdia]]. S'Itàlia de Odoacre e is àteros rènnios barbàricos, diant mantènnere partesas de continuidade cun Roma a traessu de s'usu de su sistema amministrativu romanu e sa subordinatzione a sa corte romana orientale. Su poderiu imperiale deretu fiat torradu a impònnere in mannas partes de sos territòrios otzidentales, in particulare in is regiones pòsporas de s'[[Àfrica de su Norti|Àfrica de su Norte]] e in su coro antigu de s'Itàlia, ma fintzas in [[Hispània]], durante su de 6 sèculos peri s'esèrtzitu de s'impèriu de oriente, suta sa ghia de [[Giustinianu I|Giustinianu]]. Is cuntronos polìticos in sos territòrios orientales cumbinados cun sas invasiones istràngias e is chistiones religiosas, aiant fatu però dificultosu mantènnere su cuntrollu de custos territòrios, chi fiant a pagu a pagu pèrdidos, custa borta a berus.
 
S'impèriu de oriente aiat sighidu a mantènnere pòdere subra unos territòrios in s'itàlia meridionale, in particulare sa [[Sardigna]], fintzas a su de 11 sèculos. S'influèntzia chi però issu teniat subra custos si fiat amminguada sinnificativamente cun sa coronada papale de su re francu [[Càrolu su Mannu]] in s'800 p.C. Sa lìnia polìtica sua si fiat a segus evòlvida in su [[Sacru Romanu Impèriu]], chi torraiat a presentare su tìtulu de impèriu ma niunu sentidu a berus de is traditzione e istitutziones romanas. S'[[iscisma mannu]] de su 1054 intre is duas crèsias de [[Roma]] e [[Costantinòpoli]] aiat sighidu a bogare autoridade a s'[[Impèriu romanu de orienteOriente|imperadore de Costantinòpoli]].