Adolf Hitler: diferèntzias tra is versiones

'''Adolf Hitler''' (nàschidu su 20 de abrile 1889 in [[Braunau am Inn]], [[Impèriu Àustro-Ungheresu|Àustria-Ungheria]]; mortu su 30 de abrile [[1945]] in [[Berlinu]], [[Germania|Germània]]) est istadu su ditadore de sa [[Germània nazista]] dae su 1933 a su 1945. SiSa morte peri suitzìdiu fiat acontessida in su bunker de [[Berlino|Berlinu]], mentras chi sas tropas [[Unione Sovietica|sovieticas]] moviant sos ùrtimos atacos in sa chi oe est nodida comentecun nùmene de ''[[Batalla de Berlinu]].

Su 30 de ghennàrgiu de su 1933 Hitler fiat numenadu cantzelleri de su Reich dae su presidente de Germània, [[Paul von Hindenburg]]. In pagos meses fiat resissidu a impònnere su regìmene suo peri aterrimentu, òrdines de emergèntzia, imponidura de su cuntrollu subra sa sotziedade ([[Gleichschaltung]]), preubidura de sos partidos e organizatziones democraticos, su federalismu e s'istadu de deretu. Sos oponidores polìticos fiant arrestados e postos in campos de presonia, torturados e mortos. In su 1934 in s'ocurrèntzia de sa ''[[Note de sos gorteddos longos]]'' aiat fatu bochire riales potentziales dein su partidu suo e totumatessi. Aiat isfrutadu sa morte de Hindenburg su 2 de austu de su 1934 pro fàghere unire sas càrrigas de presidente e de cantzelleri de su Reich, e aiat guvernadu dae tando cun tìtulu de „Dugone e Cantzelleri de su Reich“ (''Führer und Reichskanzler'').<ref>Vgl. Volker Ullrich: ''Adolf Hitler. Die Jahre des Aufstiegs.'' S. Fischer, Francoforte subra su Meno 2013, S. 525.</ref>

Sos [[ebreos]] bivende in [[Germània]] fiat brivados de sos deretos e abbandados a partire dae su [[1933]], in particulare cun sa [[leges de NorimbergaNurimberga]] de su cabudanne de su 1935 e sos [[progrom]]es de su mese de onnisanti de su [[1938]]. Hitler fiat ain fatusegus contrabènnidu a sos [[tratados de Versailles]] cun sos òrdines de torrada a armare de s'esèrtzitu e s'ocupatzione de sa [[Renània]]. Sa [[propaganda]] natzionalsotzialista presentaiat in s'intertantu sas polìticas econòmicas, sotziales e èsteras comente cumbènnidos de sutzessu e aiat sighidu a crèschere de popularidade intre sos tedescos fintzas a su 1939.

In su [[1938]] si fiat incarrigadu de su cumandu de s'esèrtzitu e aiat impostu s'annessione (Anschluss) de s'[[Àustria]]. A traessu sos [[acòrdios de Mònacu]] de su 30 de cabudanne de su [[1938]], chi ddi reconnoschiat deretos subra sa regione [[Cecoslovàchia|cecoslovacoscecoslovaca]] de sos [[Sudetos]], aiat annessionadu a sa Germània parte de su territòriu de sa [[Cecoslovàchia]], chene de s'incurare de s'integridade de s'integridade de s'àteru istadu. S'atacu a sa [[Polònia]] de su 1 de cabudanne [[1939]] sinniat su comintzu de sa [[segunda gherra mundiale]]. Su 31 de trìulas de su [[1940]] aiat comunicadu a sos rapresentantes de sos Oberkommandos de s'esèrtzitu sa detzisione sua de atacare s'[[Unione Sovietica|Unione Soviètica]]. Aiat duncas comintzadu sa gherra contra de s'[[Unione Sovietica|Uonione Soviètica]] su 22 de làmpadas de su 1941 suta nùmene in còdighe de ''Operatzione Barbarossa'', cun sa punna a sa conchista, annichilamentu e a s'ispaniadura de su logu vidale a manu de s'estu.

Durante sa [[segunda gherra mundiale]] sos natzionalsotzialistas e sos còmplitzecùmpritzes suos aiat commìtiducummìtidu crìmenes de massa e [[genotzìdiu|genotzìdios]]. Giai in s'istiu de su [[1939]] aiat dadu s'òrdine de allingiare s'[[eutanasia]] de sos mannos màrturos mentales. Intre su cabudanne 1939 e s'austu de su 1941 cun s'''[[Aktion T4]]'' fiat bochidos prus de 70.000 malàdios psìchicos e disàbilesimbàlidos fìsicos e mentales, e peri unu pore de formas de ''eutanasia'' fiat sistematicamente bochidas a su nessi unas 190.000 pessones. Cun s'[[Olocàustu]] fiat bochidu unu nùmeru intre 5.6 e 6.3 milliones de [[ebreos]], cun sos [[Porajmos]] unos 500.000 [[pòpulu rom|romes]] e [[pòpulu sinti|sintis]]. Hitler aiat autorizadu sos passos printzipales de su genotzìdiu de sos giudios, e si faghiatmanteniat informadu subra sa persighida informaresua. Sa polìtica sua aiat batidu a medas milliones de mortos in gherra e sa distruida de manna parte de de sa [[Germània]] e de s'[[Europa]].