Impèriu romanu: diferèntzias tra is versiones

Cun '''Impèriu Romanu''' ([[limba latina|latinu]]: ''Imperium Rōmānum''; [[koinè]] e [[Limba grega bizantina|gregu medievale]]: ''Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων'', traduidu: ''Basileia tōn Rhōmaiōn'') s'inditat su perìdu de sa [[tziviltade Romana]] antiga a pustis de sa [[Repùblica romana]], caraterizadu pro guvernu ghiadu dae imperadores e possedimentos territoriales mannos totu a inghìriu de su [[Mare Mediterraneu|mare Mediterràneu]] intre [[Europa]], [[Àfrica]] e [[Asia|Àsia]]. Sa tzitade de [[Roma]] fiat durante custa època su tzentru majore de su mundu a partire dae cara de su 100 a.C. Afintzas cara dea su 400 p.C., imbàtidasobrada dedae [[Costantinòpoli|Constantinòpoli]] (Roma Nova) a cara de su 500 p.C. Segundu sos càrculos sa populatzione de s'impèriu fiat crèschida fintzas a unos 50-90 milliones de bividores (unu 20% de sa populatzione mundiale de cussucussos tempustempos). Sa repùblica durada 500 annos chi dd'aiat pretzèdidapretzedida, durada 500 annos, si fiat agatada malamente disistabilizada in una sèrie de gherras tziviles e cunflitos polìticos, a s'agabbuacabu de sos cales [[Giùliu Tzèsare]] fiat istadu nùmenadu [[ditadore]] gasi perpètuu e tando bochidu in su 44 a.C.

Bochidòrgios e gherras tziviles fiant sighidos, fintzas a sa vitòria e artziada a su pòdere de [[Otavianu]], fìgiu adotadu dae Tzèsare, subra sos pretendentes [[Marcu Antoni]] e [[Cleopatra]] in sa [[Batalla de Atziu]] in su 31 a.C. e s'annessione de s'[[Egitu]]. A pustis de custos acontessimentos sa primatzia de Otavianu fiat tando inatacàbile e in su 27 a.C. su [[senadu romanu]] ddi aiat formalmente cuntzèdidu pòdere prenu e su tìtulu nou de ''[[Augustu]]'', marchende de manera neta sa fine de sa Repùblica Romana.

Su perìodu imperiale de Roma diat durare unos 1.500 annos. Sos primos duos sèculos de s'esistèntzia de s'impèriu fiant caraterizados de una prosperidade e istabilidade polìtica chene pretzedentes, in susa chi fiat naradunarada [[Pax Romana]], o "Paghe Romana". A fatu de sa vitòria de Otavianu, s'istèrrida de s'impèriu fiat in manera ammanniada enormenteenormemente. A pustis de su mortòrgiu de [[Caligula]] in su 41 p.C., su Senadu aiat cunsideradu pro una iscurta de torrare a istabilire sa repùblica, ma in logu de custu sa [[guàrdia pretoriana]] aiat proclamadu [[Clàudiu]] imperadore. Suta Clàudiu, s'impèriu aiat ocupadu sa [[Britannia]], sa prima ispaniadura importante sua dae sos tempos de Augustu. A pustis de Clàudiu sighidore fiat istadu [[Nerone]], suitzìdadusuitzidadu in su 68 p.C., a pustis de chie s'impèriu aiat sunfridu una sèrie de gherras tziviles curtzas, e fintzas una rebellia importante in sa [[Giudea]], durante sa cale bator generales diferentes de sos legionàrios diferentes sos fiant istados proclamados imperadores. Pro ùrtimu [[Vespasianu]] fiat bessidu a pitzu che triunfadore in su 69 p.C., istabilende sa [[dinastia Flavia]], in antis de èssere sighidu dae su fìgiu [[Titu]], chie aiat abertu su [[Anfiteatru Flàviu|Colosseu]] pagu a pustis de s'erutzione de su monte [[Vesùviu]]. Su reinadurennu suo fiat istadu curtzu e sighidu dae su reinadurennu longu de su frade Domitzianu, chie fiat a sa fine bochidu. Su Senadu tando aiat fissaduaiateleghidu su primu de sos [[dinastia Antoniana|Chimbe Imperadores Bonos]]. S'impèriu fiat imbàtidu a s'istèrrida prus manna de totu s'istòria sua suta [[Trajanu]], su segundu in custa lìnia.

Unu perìodu de cuntronos creschentes e de decrinu fiat comintzadu cun su rènniu de [[Còmmodu]]. A su mortòrgiu de Còmmodu in su 192 p.C. fiat sighidu s'[[annu de sos chimbe imperadores]], a sa fine de su cale, intre sos pretendentes a su tronu aiat bìnchidu [[Setìmiu Severu]] . Su mortòrgiu de [[Lisandru Severu]] in su 235 aiat batidu a sa [[crise de su de tres sèculos]] cando 26 òmines fiant declarados imperadores dae su senadu romanu in bàsciu a chimbant'annos. Unu assentamentu de s'impèriu non si fiat torradu a agatare fintzas a su rènniu de [[Diocletzianu]] e s'intrada de sa [[Tetrarchia]], chi bidiat bator imperadores guvernare s'impèriu in paris tempus. Custu cumbennidu fiat a sa fine falldufallidu, iscadenende a una gherra tzivile chi fiat a sa fine acabada dae [[Costantinu|Constantine su Mannu]], chie aiat bintu subra sos rivales suos e fiat fatu soberanu solu de s'impèriu in su 324 p.C. Constantine aiat luegus istabilidu una segunda tzitade capitale in [[Bisàntziu]], chi aiat torradu a batiare [[Costantinòpoli|Constantinòpoli]]. Custa diat abarrare capitale de s'estu fintzas a sa morteruta suade s'impèriu. Constantine aiat adotadu su [[cristianèsimu]] chi prus tàrdiu fiat fatu religione istatale ufitziale de s'impèriu. A pustis de sa morte de [[Teodòsiu I]] in su 395, s'impèriu fiat permanentemente partziduischirriadu in duos, su sede s'[[impèriuImpèriu romanu de otzidenteOtzidente|ovest]] e su de s'[[impèriuImpèriu romanu de orienteOriente|est]]. Su pòdere de s'[[Impèriu romanu de Otzidente|impèriu romanu de otzidente]] fiat a pagu a pagu runchiadu dae abusos de pòdere, gherras tziviles, [[migratziones barbàricas]] e invasiones, reformas militares e depressione econòmica. Sa [[sachìgiu de Roma]] in su 410 a òbera de sos [[Visigotos]] e una àtera borta in su 455 pro manu de sos [[Vàndalos]] aiant atzeleradu sa decadèntzia de s'Impèriu Otzidentale, mentras sa depositzione de s'imperadore, [[Ròmulu Augùstulu]], in su 476 pro manu de [[Odoacru]], est in generale atzetada marcare sa fine de s'impèriu de otzidente. Noantimes Augùstulu no fiat mai istadu reconnotu dae s'[[Impèriu romanu de Oriente|Impèriu de Oriente]], chi aiat reconnotu sa ruta petzi cun sa morte de [[Giùliu Nepote]], in su 480. S'[[Impèriu bizantinu|Impèriu Romanu de oriente]] (in s'istoriografia moderna naradu fintzas ''Impèriu bizantinu'') aiat aguantadu pro unu àteru millènniu e fiat a sa fine at rùidu suta sos [[Impèriu otomanu|turcos otomanos]] in su [[1453]].

S'impèriu Romanu est istadu una de sas potèntzias econòmicas, culturales, polìticas e militares prus fortes de su tempus suo. Fiat unu de sos impèrios prus istèrridos de s'istòria e in su tempus de su lughidore màssimu imbatiat a 5 milliones de chilometros cuadrados. Durante s'[[Edade Mèdia]] fiatfiant fatas proas diferentes de istabilire sighidores, comente s'[[impèriu Latinu]], unu [[istados crusados|istadu crusadu]] e su [[sacru romanu impèriu]].