S'Alighèra: diferèntzias tra is versiones

'''S'Alighèra''' (in [[saligheresu]] '''L'Alguer''', in [[tàtaresu]] ''L'Aliera'', in [[limba italiana|italianu]] ''Alghero'') est una tzitade situada in sa [[provìntzia de Tàthari|provìntzia de Tàtari]] in sa [[Sardigna]] nord-otzidentale. B'at 40.461 tzitadinos.

S'Alighera, tzitade in su nord ovest de sa Sardigna. S'Alighera est istada fundada ea suta de sos [[Gènova|genovesos]] de sa famìlia de sos Doria (cun su numene Alghero), imparentada cun familias de su Rennu de Torres. Est istada disputada tra sos Genovesos, sos Pisanos e su [[Giuigadu de Arborea|Rennu de Arborea]]. In su 1354 est istada conchistadacunchistada dae Pedru IV de Aragona, tando sa populatzione originària sardòfona ed in partis italianofona nd'est istada bogada e cambiada cun colonos arribende dae sos Paisos cadalanoscadelanos.

No si ischit inuein ue sa populatzione originale siat finida, aderetura si naratforsis in [[Dèsulu]]. Dae carchi documentu agatadu dae pagu, paret imbece inda unu logu no tropua acanta,canta némeda tropuma atesunemancu a tesu, indin una bidda noa ([[Biddanoa Monteleone]]?).

In su 1503 diventat sea de Diòtzesi e in su 1612 sos Gesuitas aberint unu Collegiu, sa primaprimu iscola.

In su 1652 S'Alighera benit colpada dae una pestilentzia grave chi nde bochitochit a abitantes meda.

Su 1720 passat a suta de sos Savoja, in pari cun totu sa Sardigna, e nde bessitessit de s'àrea polìtica ibérica.

==Un'ìsula cadalanacatalana in Sardigna==

Sa tzitade futfiat intro de muros chi la difendiant. E oeOe puru sa tzitade betza mustrat sos sinnos de su passadu cadalanucadelanu: palattospalatzios de familias cadalanascatalanas; monumentos: su campanile e parte de sa Seu, sa crèsia de Santu Frantziscu, sas Turres e sas murallas chi serraiant sa tzitade...

Oe puru s'[[Dialetu aligheresu|aligheresu]], resistente in sa boghe de sos mannos e pagu faeddadu dae sos giovanos e pitzinnos, est de origine cadalanacatalana.

S'aligheresu no s'est isviluppaduisvilupadu sighindesighende s'evolutzione de su cadalanucadelanu de CatalognaCatalugna, est finidu popro diventaredivennere unu cadalanucadelanu cun unu isviluppu sousuo, popro su fatu de restare prus paguaturare isoladu dae su resturestante, e cun influssosinfluentzias de su [[limba sarda|sardu]] e de s'[[limba italiana|italianu]].

In s'Alighera esistint duas iscolas de pénsu: chie cheret cullegare s'aligheresu a su [[limba catalana|cadelanu]] de CatalognaCatalugna, ispinghindeispinghende a atzetare cambiamentos popro ludduu fàghere diventaredivennere su cadelanucatalanu de oe, e chie inveceimbetzes cheret cunservareallogare s'aligheresu comente est e si ch'est evolutu, preoccupadupensamentosu prus de luddu tènnere biu in sa faeddada e iscritúra. SaAmbaduos duasis tendentziastretos però cherentbolent favorireagiudare e favoressere sos cullegamentoscollegamentos culturales, turìsticos ete economicos puru (gemellagios) cun BarcellonaBartzellona e-i sa CatalognaCatalugna.

In sa tzitade betza, si podet legereleghere su nomenenumene de sas carrelas in catalanucadelanu (''carrer'', ''carrerò'') e in italianu. In s'Alighera s'intendet puru faeddare in sardu puru: sos chi dae sa biddas sunt andados a bivere in s'Alighera, purue a poipustis de medas annos cun sos amigos o in domo sighint a lu faeddare.

In su sartu de s'Alighera s'agatant olivarios e si prodùet ògiu bonu e meda, etnc'ant estbingias cultivadafamadas sa bidepuru (Cantine Sella e Mosca, Cantina di Santa Maria la Palma ).

Sa bìa nada "de sos duos mares" collegat sa tzidade cadalanacadelana cun [[Portu Turre|Portu Turres]]. In medas dae s'Alighera andaìant e andant a trabagliaretraballare a Portu TurreTurres in su petrolchimicu.

Bellas sas praiasprajas de s'Alighera e de su territoriu. Logos famados, Cabu de Cassa e sas Grutas de NettunuNetunu sunt visitadas dae sos turistas dae mare o dae terra (Escala del cabirol, prus de 600 iscalinas). Dae pagu ant inauguraduabertu su Parcu de Porto Conte, de paritzos km de isterrida, e valorizzendevalorizende sos fraigos de sa ex Colonia penale de Tramariglio.

In su 1800, de sa tzitade betza si distruent parte de sas muragliasmurallas popro faghere logu poa sos fraigos de sa tzitade noa. RestanaAbarrant is turres antigas: sa Turre de l'Esperò Reial, o Turre Sulis; sa Turre de Santu Jagu, sa Turre de Santu Giuanne, sa turre de Porta Terra (Turre de sos Ebreos) e ateras e parte de sa muragliamuralla. SasIs cresias: sa Seu, santu Frantziscu, santu MicheliMigheli (Miali), sa MiserigordiaMisericordia, su CarmineCramu.

Unu santuariu a foraforas de s'Alighera, su santuariu de Valverde (Vaiveld) o Baluvilde in sardu. Esistint ateras cresias in campagnasu sartu: sant'Anna, s'Isperantzia, Sant'Austinu. Custas sunt sas cresias antigas, a pustis bi sunt sas cresias noas, sas parrocchiasparrochias, sete in tzitade e ses in sos burgosis (borgate)apenditzios.

In sassu campagnassartu s'agatant zonassitos archeologicasarcheologicos: sa Necropoli Anghelu Ruju (3300-1800 a.C) iscoberta in su 1903: una de sasis prus mannas in Sardigna, 38 tumbas o domos de janas, iscavadas in sa pedra arenaria e calcarea. Su Nuraghe Palmavera, a 8 km dae s'Alighera (XV-X a.C.), unu nuraghe e unuuna villagiubidda nuragicunuragica. Bi ant agatadu meda materiale chi como s'agatat in su Museu Sanna de Tatari. Sant'Imbenia, cun restosrastros romanos; Monte Carru, inuein ue ant agatadu ischeletros umanos.

Caraterìsticos sunusunt sos burgos (Borgate) in sassu campagnassartu de s'Alighera: Santa Maria la Palma, Guardia Grande, Loretella, Sa Segada, Maristella. [[Fertilia]], est fundada in periodu fascista e abitada dae su 1948 dae istrianosistrangios.

S'Alighera tenet unu presone, s'Ispidale Tzivile e s'Ispidale Marinu. Dae pagu est sa sea de sa Facultade de Architetura de s'universidade de ThàthariTàtari e de una sea de s'Universitat Oberta de Catalunya.