Itàlia: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
errores nòmenes de sa repùbblica
Fartendi una norma scrita de su sardu a livellu regionali si càmbius fatus funt in lìnia cun sa Lei Regionali n°22 de su 2018 e cun s'ùnica norma aprovada de su sardu scritu, Is Arrègulas, chi arrepresentant sa lìngua sarda intera e sa majoria de is fueddantis fintzas a sa definitzioni de unu standard po su sardu a livellu regionali.
Lìnia 14:
''Lo Stivale''
|-----
| colspan=2 align="center" bgcolor=white |[[File:Flag of Italy.svg|left|100px|thumb|BanderaStendardu de s'Itàlia]][[File:Italy-Emblem.svg|right|100px|thumb|IstemaStema de sa RepubricaRepùblica Italiana]]
|-----
| colspan=2 align="center" bgcolor=white|[[File:LocationItaly.svg|center|150px]]
Lìnia 110:
[[File:Carte ITALIE R1.svg|left|150px|thumb|Itàlia partzida in regiones]]
 
S’Itàlia, tzerriada ufitzialmenteuficialmenti sa repùblicaRepùblica italiana (in [[limba italiana|Italianu]]: Repubblica Italiana), est una repùblica parlamentareparlamentari de su sudcab'e bàsciu de s’Europa. AlindatAllacanat cun sa [[Frantza|Frància]], s'sa [[Isvìtzera|Svìtzera]], s’[[Àustria]] e s'sa [[Islovènia|Slovènia]] addae de sasis AlpesAlpis a su nord. AtinatAllacanat fintzas acun totu sa penìsolapenìsula italiana a su sud, in prus de sasis ìsulas de [[Sardigna|Sardìnnia]] e de [[Sitzìlia|Sicìlia]] , sasis prus mannas de su MediterràneuMediterràniu. Annotamala atinat paritzas ìsolas prus piticas. SosIs istadosistadus indipendentesindipendentus de San MarinoMarinu e de sa [[tzitade de su Vaticanu|Citade de su Vaticanu]] suntfunt enclaves aenclavis introaintru de s’Itàlia, inbetzesinvecis sa comuna de ‘[[Campione d’Itàlia|Campioni d’Itàlia]]’ est una esclave aesclavi introaintru de s'[[Isvìtzera]].
 
SaSu cussorzalogu italianade su Stadu italianu carrargiatcontat unosunus 301,338 km2Km2 in sosis chi bivèntbivint unosunus 60 millionesmillionis de bividoresbividoris. Est su de chimbecincu paisupaisus prus populadupopuladus de s’Europa e su de bintitrèsbintitres de su mundu. SosIs orosorus de su maremari sighint propo 8.000 kmKm a sa grussera.
 
[[Roma]] est sa capitalecapitali e sigomentesicumenti fiat sa capitalecapitali de s’[[imperu romanu|impèrriu romanu]], fiat istadustadu su tzentrucentru de sa tzivilidadecivilidadi otzidentaleocidentali propo agiomai sesis sèculossèculus.
A pustis chi s’imperu est rutu, meda popolatzionespopolatzionis istràngiasstràngias s’aposentaiant a intro sasis làcanas italianas, mescamenteprus ca totu [[germanicos|germanicus]], ma áterosatrus puru.
In sosis sèculossèculus imbenientessighentis sa penìsolapenìsula fiat partzidupratzida in paritzosunuas tzidadecantus cidadis-istadosstadus e istadosstadus regionalesregionalis, chi fiant asoventi s’ispissucontrolladus controlladupo progovernus istràngios governosforesus. A pustis de carchicalincunu sèculossèculu s’Itàliasa penìsula itàlica torrat a èssereessi su bratzolucentru de sa cultura otzidentaleeuropea a caddus'ingìriu de su [[risorgimentu]] in su sèculosèculu XV. InA fines s’Itàlia arreneschets'acabu, in su 1861, s’unidadesi afait segudares'itàlia, gratziasunu aStadu sunou [[rennumai deesistiu Sardigna]]ananti, chie aunit su rennu anàsciu sutaformalmenti de sasu coronaRènniu de [[Savoia]],Sàrdìnnia e gratzias a sa voluntadedonau de suis pòpulu italianuspanniolus a sa unidade e a nde isterisare sa dominatzioneis istràngiasSavòias.
 
In su de XX séculu at fraigau unu imperu coloniali e pigat parte a sa segundaPrima mitadee a sa Segunda gherra mundiali, bincendi sa de unu, ma perdendi sa de duus e po cussu perdit a is colònias cosa sua. In sa secunda mitadi de su séculusèculu su paisu hatat tentu unu isvilupusvilupu econòmicu mannu. Est su de 24 paisupaisus prus isvilupadusvilupaus de su mundu e su de 10 propo su chi atenet sa calidadecalidadi de sa vida. Est unu de sosis fundatoresfundatoris de su chi immoeimmoi est sa [[Unione Europea|Unioni Europea]] et est in sa Euro-zona. LeatFait parteparti a su G9G8, su G20 e a sa [[NATO]]. TenetTenit sa de tres reservareservas prus mannamannas de oro oru, su de otootu GDP nominalenominali, su de deghedexi GDP (PPP) e sasis de sasis intradas (budget) prus mannas de su mundu. TenetTenit unu livellu de pùblica educatzioneeducatzioni bonu a beru et est globalitzaduglobalizau meda. S’Itàlia giogat unu rolu meda importanti a livellu militari, culturali e diplomàticu in su cuntestu internatzionali.
In su de XX séculu hat segudadu unu imperu coloniale e leat parte a sa Prima e a sa Segunda gherra mundiale, binghende sa de unu ,ma perdende sa de duos e pro cussu perdet a sas colònias suas.
In sa segunda mitade de su séculu su paisu hat tentu unu isvilupu econòmicu mannu. Est su de 24 paisu prus isvilupadu de su mundu e su de 10 pro su chi atenet sa calidade de sa vida. Est unu de sos fundatores de su chi immoe est sa [[Unione Europea]] et est in sa Euro-zona. Leat parte a su G9, su G20 e a sa [[NATO]]. Tenet sa de tres reserva prus manna de oro , su de oto GDP nominale, su de deghe GDP (PPP) e sas de sas intradas (budget) prus mannas de su mundu. Tenet unu livellu de pùblica educatzione bonu a beru et est globalitzadu meda.
S’Itàlia giogat unu ruolu meda importante pertocat s’aspetu militare, culturale e diplomaticu in su cuntestu internatzionale.
 
== Geografia ==
 
A nord alindat cun sa [[Frantza]], s'ss [[Isvìtzera|Svìtzera]], s'[[Austria|Àustria]], sa [[Islovènia|Slovènia]]. Est inghiriadaingiriada daede su MareMari MediterraneuMediterràniu: s'AdriaticuAdriàticu, su IoniuIòniu, su Tirrenu. ADe s'Italiasu territòriu italianu faint parti, cumenti regionis apartennentautònomas duas isulasìsulas mannas, [[Sitzilia|Sicìlia]] e [[Sardigna|Sardìnnia]], e àterasatras minoresminoris. A nord de s'ItaliaItàlia ddoi b'est sa cadena de sasis AlpesAlpis, e in longarialongària, in sa peninsulapenìsula, sosis ApenninosApenninus. Su frùmeneflùmini prus mannu de s'ItaliaItàlia est su Po, chi naschetnasci daede su MonvisoMonvisu, e atraessattravessat sa Pianura Padana, e si nchenci ghetatgetat a maremari in s'AdriaticuAdriàticu, a cutzu de [[Venezia|Venèzia]].
 
SasIs AlpesAlpis anttenint un'isterridauna mannària de 1200 km. CalchiCalincunu montemonti: su [[Monte Biancu|Monti Bìancu]] (4800m.), su Cervinu (4400m.), su MonteMonti Rosa (4600m.), Su Bernina (4050m.), su MonvisoMonvisu (3800m.), AdamelloAdamellu, OrtlesOrtlis, CevedaleCevedali e aterosatrus. SosIs ghiacciaiosghiaciajus de sasis AlpesAlpis alimentant frùmenesflùminis mannosmannus (in ItaliaItàlia): su Po, su Ticinu, s'Adda, s'AdigeÀdigi, su TagliamentoTalliamentu, e àterosatrus. E aterosatrus in Europa: Su Renu, su Ròdanu, su DanubiuDanùbiu.
 
In ItaliaItàlia peninsularepeninsulari biddoi suntfunt sosis ApenninosApenninus, chi tenenttenint una longarialongària de 1200 kmKm., daede su passu de Cadibona a su IstrituStritu de Messina. SuntFunt partzidosspratzinaus in tres partesarrogus: ApenninosApenninus setentrionalessetentrionalis, chi cumprendentcumprendint sosis ApenninosApenninus LiguresLìguris e ToscanosToscanus, cun su MonteMonti CimoneCimoni, su MonteMonti FumaioloFumaiolu e-i su MonteMonti Falterona. E cun sosis frùmenesflùminis: [[Arnu]] e [[Tevere]].
 
SosIs ApenninosApenninus tzentralescentralis, cun sosis ApenninosApenninus MarchigianosMarchigianus e AbrutzesosAbrutzesus, cun su Gran SassoSassu d'ItaliaItàlia (2912m) e sa Maiella (2795m), e sosis frùmenesflùminis Metàuru, Trontu, Pescara.
 
SosIs ApenninosApenninus MeridionalesMeridionalis, cun sosis ApenninosApenninus de sa CampaniaCampània e de sa CalabriaCalàbria e sosis MontesMontis La Sila e s'AspromonteAspromonti (1955m). Unu riuarriu importanteimportanti: su GariglianuGarillianu.
 
DèvemusDepeus annànghereaciungi s'Apenninu SitzilianuSicilianu, cun sosis MontesMontis Nebrodi e Le MadonieMàdonie e su riuarriu SimetoSimetu. In SardignaSardìnnia sa cadena de su Gennargentu, cun sa''Pedra Punta La MarmoraCràpias'' (1834m).
 
In ItaliaItàlia biddoi suntfunt lagoslagus: a nord sosis printzipalesprintzipalis suntfunt su Lagu MazoreMajori, su de Garda e su d'Iseu.
 
A su tzentrucentru: Lagu de Bolsena, e Lagu Trasimenu. In SardignaSardìnnia biddoi est su lagu artificiale prus mannu d'Europa, su Lagu OmodeoOmodeu, formaduformau daede su [[Tirsu]].
 
==Etimologia==
Su istaduStadu leatpigat su nòmenenòmeni daede sa regionepenìsula geograficaitàlica chi issaformat cumprendetbona parti de su territòriu cosa sua.
 
===Ipòtesi printzipaleprincipali: daede su annigru===
SendeSiendu chi biddoi suntfunt paritzasunas cantus ipòtesis propo su chi atenettocat sa orìgineorìgini de su fueddu, propo sa majoria de sosis istoricosstòricus e de sosis linguìstas est daede sosis grecosgrecus ca su nòmenenòmini benit. Aìci parret parit chi tzerriant sa regione regioni e custu parretparit chi benitbèngiat daede sasu paraula ‘’Viteliù’’fueddu ‘’Vitellu/noeddu’’ de sa limbalìngua oscanatoscana, una limbalìngua sparèssia chi si faeddaiat in cab'e bàsciu de sa penìsula.
iscumpàrrida chi si faeddaiat in su sud de sa penìsula.
 
Su fueddu bolit nai ‘sa terra de is annigus’.
Su fueddu cherit nàrrere ‘sa terra de sos annigros’ , est a nàrrere de sos traos giòvanos. Su trau fiat unu sìmbulu sagradu pro custas popolatziones.
{{Europa}}
[[Categoria:Itàlia| ]]