Alan Turing: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
protzessu e morte
notas turing
Lìnia 21:
 
== Carrera ==
Cando Turing si nche fiat torradu a Cambridge, issu aiat sighidu letziones universitarias imparads in su 1939 de Ludwig Wittgenstein a pitzus de is fundamentas de sa matemàtica<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Alan_Turing#CITEREFHodges1983|tìtulu=^ Hodges 1983, p. 152}}</ref>. Is letziones universitarias sunt istadas trascritas testualmente, includidas is interientziones intra Turinfg e is àteros istudente, de is notas de is istudentes<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Cora_Diamond|tìtulu=^ Cora Diamond (ed.), Wittgenstein's Lectures on the Foundations of Mathematics, University of Chicago Press, 1976}}</ref>. Turing e Wittgenstein ca argumentaiant e fiant in disacordiu, cun Turing ca difendiat su formalismu e Wittgenstein ca proponiat sa bisura sua de una matematica ca no iscoberit nisciuna beridade assoluta, ma imbetzes imbetat is beridades<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Alan_Turing#CITEREFHodges1983|tìtulu=^ Hodges 1983, pp. 153–154}}</ref>.
 
== Protzessu e morte ==
Su 31 de Martzu 1952 Alan Turing est istadu arrestadu pro omosessualidade e portadu in tribunale, in ue a densa sua aiat naradu ca «no bidiat nudda de male in atziones suas>>. Secundu calincuna fonte, Turing diat aere denuntziadu un'amigu pro aere furadu in domo sua e diat aere amitidu su propriu orientamentu sessuale respundende a is preguntas de sa politzia. In cussu perìodu in su parlamentu britànnicu si arrejonaiat de s'abrogatzione de su reatu de omosessualidade e est possibile ca su clima mutadu apat portadu Turing a si nche nàrrere sa veridade<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ J.Resh, L'uovo di Archimede}}</ref>.
 
Condannadu pro omosessualidade, est istadu costretua sceberare intra un apena de duos annos de presone o sa castratzione chimica pighende estrogenos. Issu aiat sceberadu sa secunda alternativa. Pro prus de un annu fat istadu sotopostu a tratamentos ca ant provocadu in issu unu calu de sa libido e s'isvilupu de is titas (ginecomastia). Sa depressione sighida a su tratamentu e a s'umiliatzione, secundu istòricos meda, est su motivu ca dda't portadu su7 de mese de Lampadas a si nche suicidare<ref>{{Tzita web|url=https://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/the-turing-enigma-campaigners-demand-pardon-for-mathematics-genius-1773480.html|tìtulu=EN) The Independent: The Turing enigma: Campaigners demand pardon for mathematics genius}}</ref>.
 
== Su traballu a pitzus de sa lògica ==
"On Computable Numbers, with an Application to the Entscheidungsproblem" est un'artìculu de meda importu pro sa lògica matemàtica e s'informàtica<ref>{{Tzita web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Alan_Turing#CITEREFTuring1937|tìtulu=Turing 1937}}</ref>. In su 1931 Kurt Gödel aiat dimustradu is teoremas de s'incumpletesa, est a nàrrere chi in unu sistema lògicu aritmèticu no podet èssere cumpletu (ossiat chi faghet a dimustrare totus is afirmatziones beras partende dae is assiomas); su Entscheidungsproblem, su problema de sa Decidibilidade, fiat: mancari ddoe ant afirmatziones chi no si podent dimustrare, faghet a agatare unu algoritmu chi podet detzìdere si una afirmatzione est bera o nono?
 
== Su traballu che criptoanalista ==
Trassintru sa secunda gherra mundiale, Turing aiat postu is capatzidades matemàtica suas a su servìtziu de su ''Department of Communications'' de su Regnu Unidu pro detzifrare is comnicatziones tedescas, criptadas gràtzias a su sistema Enigma de Arthur Scherbius. Cuns'intrada in gherra de su Regnu Unidu, Turing fiat istadu arruoladu in su grupu de critografos istabilidu a Bletchley Park e cun is cumpangios suos aiat traballadu pro totu sa gherra a sa decritatzione, isvilupende chircas giai fatas in s'Uìtziu Cifra polacucun sa màchina Bomba, progetada in Polonia de Marian Rejewski in su 1932 e acabbada in su 1938<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ Al momento dell'invasione della Polonia da parte delle truppe del Terzo Reich, le "bombe" di Marian Rejewski furono inviate nel Regno Unito, ove si trasferì lo stesso Rejewski}}</ref>.
 
Pighende a modellu custas esperientzias, Turing nde aiat realizadu una versione noa, meda prus eficace, de sa ''bomba'' de Rejewski. In su 1942 su matemàticu de Bletchley Park, Max Newman, aiat progetadu una màchina mutida Colossus (una prima rudimentale versione de su computadore) ca detzifraiat a manera lestra e eficiente is coditzes tedescos fraigados cun sa tzifradora Lorenz SZ40/42, perfetzionamentu de sa tzifradora Enigma. sa màchina mancari is superiores no cheriant est istada realizada cun su progetu de Newman, de s'ingegnere Tommy Flowers, ca dd'aiat cunsegnada a sa fine de su 1943<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ Simon Singh, Codici & Segreti, pagg. 249-250}}</ref>. A sa fine de sa gherra Turing est istadu imbiadu a su ''National Physical Laboratory'' (NPL, Laboratoriu Natzionale de Fìsica) situadu a Teddington, in is zonas acanta de Londra, pro progetare su modellu de unu computadore. Su raportu suo proponniat ca s'Automatic Computing Engine (ACE, Motore pro su Còmputu Automàticu) fiat istadu presentadu in su martzu 1946, ma no est istadu tentu in grandu consideratzione ca is costaos preventivos fiant artos meda.
 
S'atividade de Alan Turing in su grupu de Bletchley Park fiat istada cuada cun su segretu assolutu. Acabbada sa gherra su guvernu britànnicu aiat impostu a totu is chi aiant trabballadu in sa decritatzione, faghende màchinas e sistemas pro cumprèndere is coditzes critograficos tedescos, giapponesos e italianos<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ L'insieme delle informazioni raccolte era denominato Ultra}}</ref>, su divietu dechistionare o iscriere de cale sis siat argumentu tratadu in cussu perìodu. Custu silentziu aiat impedidu a Turing ae a is collegas suos mancari prus pagu famosos de tènnere su reconnoschimentu pùblicu chi ddi spetatiat. Datos e informatziones a pitzus de custas atividades ant cumintzadu a èssere pubblicadas, previa autorizatzione de is servìtzios ssegretos inglesos, in su 1974cando1974 cando Turing e àteros collegas in sa decritaztzione si nche fiant giai mortos de tempus<ref>{{Tzita libru|tìtulu=^ Simon Singh, Codici & Segreti, pag. 190}}</ref>.
 
== Istùdios biologicos ==
Cando turing teniat 39 annos in su, issu si nche est aplicadu a sa matematica biologica, a sa fine pubblichende su capolavoru suo "The Chemical Basis of Morphogenesis" (is bases chimica de sa morfogenesi) in su ghennàrgiu 1952. Issu fiat interessadu a sa morfogenesi, s'isvilupu de ischemas e modellos in is organismos biològicos. Issu aiat sugeridu ca in un sistema de reatziones chìmicas in reagentes chimicos reagint s'unu cun s'àteru e si ispratzinant atressu s'ispàtziu terminende in un sistema de reatzione-difusione podiat ispiegare e giustificare is printzipales fenòmenos de sa morfogenesi<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Turing, Alan M. (14 August 1952). "The Chemical Basis of Morphogenesis". Philosophical Transactions of the Royal Society of London B. 237 (641). pp. 37–72. Bibcode:1952RSPTB.237...37T. doi:10.1098/rstb.1952.0012.}}</ref>. Issu aiat impreadu sistemas de ecuatzione spartziales pro modelizare is reatzione schimicas cataliticas. Pro esempru che sa catalisi A est richiesta pro chi ua tzerta reatzione chimica si fatzat e sa reatzione producit prus de sa catalisi A, tando podimus nàrrere ca sa reatzione est autocatalitica e e c'est possibilidade de modellizare cun ecuatzione diferentziale nonlineares. Turing aiat iscobertu ca ca is ischemas podiant èssere prodotos no isceti chi chi sa reatzione chimica produciat sa cataliasi A ma puru chi un'inibidore B nde ralleantaiat sa produtzione de A Chi A e B si difundent atressu su contenidore cun tassos de difusione diferentes, tando podes tènner calincuna regione in ue A dominat e calicuna àtera n ue B dominat. Pro computare custu Turing diat aere dèpidu tènner unu computare potente a berus ma custos no fiant meda disponìbiles in su 1951, aici issu est istadu custretu a impreare aprossimatzione lineares pro resolvere si ecuatzione a manu. Custos còmputos ant donadu is risultados cualitativos esatos.{{WIP|--[[Usuàriu:Tzibernetic|Tzibernetic]] ([[Cuntierra usuàriu:Tzibernetic|talk]]) 14:52, 21 Cab 2019 (CEST)}}
[[File:Alan Turing Aged 16.jpg|thumb]]
[[Categoria:Matematicos]]