|
S''''inglesu''' (nòmini nativu '''English''', IPA: ['ɪŋglɪʃ]) est una [[Limbas indo-europeas|lìngua indo-europea]] chi apartenit a su cambu ocidentali de is [[Limbas germànicas|lìnguas cermànicas]], cun s'olandesu, s'altu e bàsciu [[Limba tedesca|tedescu]], su fiamingu e su [[Limba frisone|frìsoni]]. Cunservat ancora una làdina parentela con su sàssoni continentali (dialetu de su basciu tedescu).
S'ingresu tenit una positzioni particulari meda, non solu cuforma is lìnguas germanicas ma fintzas in intro de su grùstiu linguìsticu indo-europeu: at cambiau e fatu prus simpli sa struttura sua a puntu tali de si acurtziai comomai a una lìngua isolanti, prus aprestu chi non a una flessiva.
In prus, su vocabolàriu tenit medas fueddus chi funt de orìgini non germànica, ma latina: prus de su 50% de cuddus de erèntzia latina benint de su francesu e funt intraus in su lèssicu ingresu po mori de sa dominadura normanna in is sèculus a pustis de su 1066 (candu is ducas de Normandia aiant conchistau s'Inghilterra anglo-sassoni in sa batalla de Hastings) e fintzas gràtzias a su rinascimentu colandi po su latinu scientìficu. Po custu, una de is caraterìsticas prus ladinas de su lèssicu ingresu est sa richesa de is cropas sinonìmicas, una de erèntzia germànica e s'atra de erèntzia latina, pro addidai sa pròpiu cosa in manera unu pagu diversa (es.: ''freedom''/''liberty''; ''pig''/''pork''; ''spear''/''lance'', ''amount''/''quantity'', ''first''/''prime'', ec...).
Siat po mori de s'orìgini sua, chi tenit in sinu suu elementus picaus a mes'e pari de su latinu e de su sàssoni, siat po mori de s'impreu suu oi in dii ca lìngua franca a livellu internatzionali, siat po mori de sa povertadi sua de declinatzionis e desinèntzias, s'ingresu est una lìngua meda prus oberta a permiti s'intrada de fueddus stràngius.
Comenti nau prima a susu, s'ingresu est addiventau sa lìngua franca principali, bogandi·nci de su tronu fintzas su francesu chi, a borta sua, aiat supriu su latinu in sa comunicatzioni diplomàtica e sientìfica. Oi est unu mèdiu po comunicai intra etnias chi non tenint acàpiu curturali, sientìficu o polìticu.
Si carculat chi is ca fueddant ingresu che lìngua medri (''English as a native language'', ''ENL'') siant unus 350 milionis, is chi ddu fueddant cumenti secunda lìngua (''English as a second language'', ''ESL''), est a nai paris cun sa lìngua madri de su logu, siat unus 300 milionis, is chi ddu fueddant che lìngua stràngia (''English as a foreign language'', ''EFL''), est a nai imparada in scola ma chi non si imperat, siant unus 100 milionis. Duncas, su nùmuru de chini non fueddat ingresu che lìngua madri sobrat cuddu de is chi ddu fueddant de candu funt nàscius.
== Orìgini de is fueddus ==
[[File:Origins_of_English_PieChart_2D.svg|link=https://sc.wikipedia.org/wiki/File:Origins_of_English_PieChart_2D.svg|right|thumb|200x200px|Erèntzia de is fueddus ingresus]]
Po mori de is influèntzias francesas-normannas si podit, in d·unu certu sentidu, scirriai su vocabolàriu in fueddus de erèntzia cermànica e atrus de erèntzia latìna; cuddus latinus benint diretu de su latinu o de su francu-normannu a manera indireta.
Sa majorìa (su 57%) de is 1000 fueddus ingresus chi prus s'imperant paris, e su 97% de is 100 fueddus chi prus s'imperant paris, est de erèntzia cermànica, ma est a nai puru chi dònnia personi de mèdia connoscit intra de is 5.000 e 75.000 fueddus, unu nùmuru in minoria. A s'imbressi, sa majoria in totu de is fueddus est de erèntzia latina, chentza contai chi perou su vocabolàriu chi tratat de astronomia, matemàtica e chìmica tenit orìgini àraba.
In su 1973, in Ordered Profusion di Thomas Finkenstaedt e Dieter Wolff, una circa sientìfica fata a pitzus de 80.000 fueddus de su ditzionàriu Shorter Oxford Dictionary (3ᵃ ed.) aiat contau chi is fueddus aiant custa orìgini in percentuali:
# Lìnguas de oïl (fintzas su francesu, normannu e norrenu): 28,3%
# Lìngua latina (vocàbulus sientìficos e tènnicus): 28,24%
# Lìnguas cermànicas (fintzas s'ingresu antigu): 25%
# Lìngua greca: 5,32%
# Etimologia misconnota: 4,03%
# Vocàbulus chi benint de nòminis pròpius: 3,28%
# Totu is atras lìnguas: prus pagu de 1%
Una circa chi at fatu Joseph M. Williams in ''Origins of the English Language'' at carculau is percentualis in 10.000 fueddus pigadus de lìteras commercialis:
# Francesu (limbas de oïl): 41%
# Ingresu "berdaderu": 33%
# Latinu: 15%
# Norrenu: 2%
# Nederlandesu: 1%
# Atras lìnguas: 10%
== Lìnguàgius ==
S'ingresu est una lìngua spratzinada meda su mundu e at dèpiu cunbivi cun d·unu sciacu mannu de lìnguas ddiversas: no est unu spantu chi fintzas custa lìngua tèngiat a s'internu suu una cantitadi manna de variantis. Si podit arrecordai a custos chi funt comuncas macro-grupus (est a nai chi aintru de custus nci nd'est ancora unu sciacu mannnu de variedadis):
# su Cockney
# s'[[Limbazu inglesu de sos Istados Unidos|ingresu americanu]]
## s'ingresu californianu
## s'ingresu afro-americanu
# s'ingresu australianu
## s'ingresu aborigenu
# s'ingresu canadesu
# s'ingresu giamaicanu
# s'ingresu neozelandesu
# s'ingresu iscotzesu (tzerriau Scots)
# s'ingresu irlandesu
# s'ingresu sudafricanu
# s'ingresu indianu
{{Variant|CAM}}
{{Variant|NUG}}
| 