Andorra: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
template LSC
No edit summary
Lìnia 1:
{{Variant|LSC}}{{Istadu|ligàmeneBandera=Flag of Andorra.svg|ligàmeneIstemma=Coat of arms of Andorra.svg|nùmeneAtuale=Andorra|pàginaBandera=Bandera de Andorra|pàginaIstemma=Istemma de Andorra|ligàmeneLocalizatzione=Location Andorra Europe.png|LigàmeneMapa=Andorra_map_-_2.png|limba=[[Limba catalana|catalanu]]|capitale printzipale={{sìmbulu|Escut d'Andorra la Vella.svg}} [[Andorra la Vella|La Vella]]|governu=[[Diarchia]] [[monarchia parlamentare|parlamentare]] (principadu)|populatzioneÒrdine=184|intradaONU=28 trìulas [[1993]]|nùmeneUfitziale=Principat d'Andorra|populatzioneAnnu=2014|populazione=85.458<ref>{{tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html|tìtulu=The World Factbook|pàgina=Andorra|editore=Central Intelligence Agency|atzessu=15 abrile 2014}}</ref>|populatzioneDensidade=182|presidente=[[Emmanuel Macron]]<br /><small>(rapresentadu dae [[Patrick Strzoda]])</small><br />[[Joan Enric Vives i Sicília]]<br /><small>(rapresentadu dae [[Josep Maria Mauri]])</small>|perìodu populatzione=2014|festa=8 de cabudanni|istadu antepostu=[[File:Flag of Catalonia.svg|20px|bordo]] [[Corona de Aragona]]|mannàriaAbba=0,27<ref>http://www.lacsdespyrenees.com/vallee-Andorra.html</ref>|mannàriaÒrdine=178|mannàriaTotale=468|valuta=[[Euro]]<ref>Finas a su [[2014]] s'[[èuro]] fiat istadu adotadu unilateralmente, fintzas si s'Andorra non fiat galu parte de s'[[zona èuro|eurozona]] (in antis de s'[[èuro]] fiant in vigore su [[francu frantzesu]] e sa [[peseta ispagnola]]).</ref>|Primu ministru=[[Xavier Espot Zamora]]|elencu de sos cabos de guvernu=[[Capi del Governo di Andorra|Capo del Governo]]|energia=<!-- consumu de energia pro capite - no iscrias mai kWh/ab. ca benit iscritu giai dae su template - (consumu pro annu totale in kWh partzidu intre sos abitantes/365gg/24h) -->|PILPPCprocapiteValuta=$|PIL=4800<ref name=CIA>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html The World Factbook] Càrculu de sa CIA 2012.</ref>|PIL annu=2016|PILPPC=3163<ref name=CIA/>|PILPPCValuta=$|PILPPCAnnu=2012|PILproabitante=PIL/ab: 43.504 $ USA|Religione=Catòlica|PILValuta=$|elencu de sos cabos de istadu=[[Coprìntzipes di Andorra|Coprìntzipes]]|PILprocapite=51,300|PILprocapiteValuta=$|TFT=1,2 (2010)<ref>{{tzita web|url=http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN/countries|tìtulu=Tasso di fertilità nel 2010|atzessu=12 freàrgiu 2013}}</ref>|capitaleAbitantes=22.886|làcanas=[[Làcana intre Andorra e sa Frantza|Frantza]], [[Làcana intre Andorra e s'Ispagna|Ispagna]]|continente=[[Europa]]|capitaleAbitantesAnnu=2015|capitale=[[Andorra la Vella|Sa Vella]]|guvernu=Diarchia parlamentare (printzipadu)|àteraslimbas=[[Limba ispagnola|ispagnolu]], [[Limba frantzesa|frantzesu]]|populatzioneTotale=85.458<ref>{{tzita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/an.html|tìtulu=The World Factbook|pàgina=Andorra|editore=Central Intelligence Agency|atzessu=15 abrile 2014}}</ref>|motu={{la}}[[Virtus unita fortior]]<br />{{sc}}Sa virtude unida est prus forte|oràriu=[[UTC+1]] ([[Ora legale]]: [[UTC+2]])|coordinadas=no}}
{{CAM}}{{coord|format=dms|display=title}}{{Variant|CAM}}
[[File:Flag of Andorra.svg|243x243px|right|thumb|Sa Bandèlla]]
[[File:Locator map of Andorra.svg|thumb|242x242px|Posidura in Europa]]
[[File:Andorra map - 2.png|thumb|260x260px|Mapa de s'istadu]]
'''Andorra''' est un'Istadu natzioni de s'[[Europa]] otzidentale. Sa capitale sua est [[Andorra la Vella|Sa Vella]]. Cunfinat a setentrioni cun sa [[Frantza]] e a meridioni cun s'[[Ispanna]] e s'estendit totalmenti in sa cadena de is [[Pirenèus]]. Tenet istèrrida de 467,63 km2.
 
S''''Andorra''' est un'Istadu natzioninatzione de s'[[Europa]] otzidentale. Sa capitale sua est [[Andorra la Vella|Sa Vella]]. CunfinatEst a setentrionilàcana a setentrione cun sa [[Frantza]] e a meridionimeridione cun s'[[Ispanna|Ispagna]] e s'estendit totalmentitotalmente in sa cadena de is [[Pirenèus|Pirenèos]]. Tenet istèrrida de 467,63 km2.
S'Andorra, mancai siat meda piticcu, est su ''microistàdu'' prus mannu de is 6 europeanus ([[Santu Marinu]], [[Liechtenstein]], [[Malta]], [[Tzitade de su Vaticanu]], [[Printzipadu de Mònaco|Printzipàdu de Monaco]]).
 
S'Andorra, mancaimancari siat meda piticcupitica, est su ''microistàdu'' prus mannu de is 6 europeanuseuropeos ([[Santu Marinu]], [[Liechtenstein]], [[Malta]], [[Tzitade de su Vaticanu]], [[Printzipadu de Mònaco|Printzipàdu de Monaco]]).
Mancai s'indipendèntzia sua est stètia decrarada in su 1278, est intrau a fai parti de s'[[ONU]] sceti in su 1993: prima fiat un'ispètzie de protetorau de s'[[Ispanna]] e de sa [[Frantza]]. Est puru ''unu de is istàdus prus àrtus de su mundu'', cun d-un'artària mìnima de 870 m. e una màssima de 2409 m. Su clima est de montagna.
 
MancaiMancari s'indipendèntzia sua est stètiaistada decrarada in su 1278, est intrauintradu a faifàghere partiparte de s'[[ONU]] scetiisceti in su 1993: prima fiat un'ispètzie de protetorauprotetoradu de s'[[Ispanna|Ispagna]] e de sa [[Frantza]]. Est puru ''unu de is istàdusistàdos prus àrtusàrtos de su mundu'', cun d-un'artària mìnima de 870 m. e una màssima de 2409 m. Su clima est de montagna.
Sa popolatzioni andorresa est, ironicamenti, una minorantza in su istadu: su 33% sceti de is andorresus tenit sa tzitadinàntzia: s'arrestu est cumpostu pro sa prus parti dae [[Ispagnolos|ispannolus]], [[Portugallu|portughesus]] e [[Frantzesos|frantzesus]]. Sa limba prus foeddada est su [[limba catalana|catalanu]], perou funt foeddaus su [[limba ispagnola|ispannolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e su [[limba frantzesa|frantzesu]] aici e totu.
 
Sa popolatzionipopulatzione andorresa est, ironicamentiironicamente, una minorantza in su s'istadu: su 33% scetiisceti de is andorresusandorresos tenittenet sa tzitadinàntzia: s'arrestusu restu est cumpostu pro sa prus partiparte dae [[Ispagnolos|ispannolus]], [[Portugallu|portughesus]] e [[Frantzesos|frantzesus]]. Sa limba prus foeddadafaeddada est su [[limbaLimba catalana|catalanu]], perou funtsunt foeddausfaeddadas su [[limbaLimba ispagnola|ispannolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e su [[limbaLimba frantzesa|frantzesu]] aici e totu.
S'economia est mera fròrida e si basat printzipalmenti in su [[turismu]]. Sa religioni prus sighia est su [[catolicèsimu]].
 
S'economia est merameda fròrida e si basat printzipalmentiprintzipalmente in su [[turismu]]. Sa religionireligione prus sighiasighida est su [[catolicèsimu]].
==Àtrus progetus==
{{commons|Category:Andorra}}
 
== Istòria ==
 
=== De su mesuevu a s'etade moderna ===
Is primas orìgines de un'entidade polìticu territoriale andorrana si cunfundent is evolutziones istòricas [[Frantza|frantzesas]]: sa traditzione narat ca [[Carlo Magno]] apat cuntzessu s'autonomia a su pòpulu Andorranu in cambiu de de un'alleantzia contra a is moros. Sa signoria diat essere passada a su conte [[Urgell]] e a pustis a s'episcopu de sa diotzesi locale. Est istadu s'aparadu eclesiasticu etotu a donare sa suprematzia de su printzipadu a is [[Caboet|Sennores Caboet]], ca a pustis si sunt imparentados cun sa dinastia de is [[Foix|Contes Foix]] ; su conte aiat eredadu tèrritorios atressu is [[Pireneos]], inclùdida Andorra.
 
De su [[IX sèculu]] fintzas a su [[XIII sèculu]] est istadu una dipendentzia de s'episcopu catalanu de s' [[Urgell]] . In s'[[XI sèculu]] fiat nàschida una contienda a pitzus de Andorra intra s'episcopu e su bighinu suo [[Otzitania|Otzitanu]]. In sul [[1278]], su conflitu intra s'episcopu de [[Urgell]] e is contes [[Urgell]] est istadu risoltu de sa firma de un acordiu (''paréage''), ca istabiliat ca sa soberania de Andorra diat dèpere èssere opratzida intra is [[Contes Foix]] (su tìtulu de custos Contes est istadu a pustis trasferidu a su capu de istadu frantzesustabiliva come la sovranità di Andorra sarebbe stata divisa tra il conte di Foix (il cui titolo sarebbe in seguito stato trasferito a su [[Capu de istadu Frantzesu]]) e s'episcopu insediadu a La Seu d'Urgell, in [[Catalugna]]. Su ''paréage'', un'istitutzione feudale che reconnoschiat su printzìpiu de uguagliantzia de diritos cumpartzidos de duos regnantes, at donadu a su printzipadu sa forma territoriale e polìtica ca est abbarrada firma in su tempus fintzas a oe.
{{Europa}}
 
Atressu is annos su tìtulu de is [[Contes de Foix]] est passadu a su re de Navarra, ma cando [[Enrico III]] de [[Navarra]] est diventadu [[Enricu IV de Frantza]], aiat emanadu un decretu de su [[1607]] ca trasmetiat su tìtulu, de origine franca, a su capu de istadu frantzesu, mantenende is privilegios de s'episcopu Urgell: beniant aici nomenados duos coprintzipes pro dda guvernar
[[Categoria:Natziones de s'Europa]]
 
== Edade cuntemporanea ==
In su [[1806]] est istada fraigada de [[Napoleone Bonaparte]] sa Repubblica indipendente de Andorra, ghiada de unu cunsìgiu eletivu, chi de su [[1812]] a su [[1814]] aiat fatu parte de su [[Primu imperu frantzesu]], e a pustis aiat cunchistadu sa Catalugna, pratzende-dda in 4 ''départements''. Andorra fiat istada annessa a custu urtimu territòriu, in paris a sa bighina Puigcerdà nel ''Département de Sègre''.
 
In su [[1866]], in su Principadu de Andorra fiat cumintzadu unu protzessu de riforma istitutzionale connotu cun su tèrmine de Nova Reforma, promulgada su 22 Abrile 1866.
 
Atressu sa [[Prima gherra mundiale]] Andorra aiat decraradu gherra a s'[[Impèriu tedescu]], ma no aiat pigadu efetivamente parte a su cunflitu pro sa poberesa de is resursas suas. Però est abbarrada unu istadu formalmente in gherra cun sa [[Germania]] fintzas a su [[1939]] no essende istada invitada a sa [[Cunferentzia de Parigi]] e duncas no aende firmadu su [[Tratadu de Versailles]].
 
In su [[1933]] sa [[Frantza]] aiat ocupadu Andorra pro more de su scuntentesa sotziale a pustis sa tornata eletorale. Su 12 de argilas de su [[1934]] unu avventurieru, ca ddu narainat [[Boris Skossyreff]], aiat fatu una proclamatzione solenne a La Seu d'Urgell, autodecrarende-sì Boris I, printzipe soberanu de Andorra, e decrarende a su propriu tempus gherra a s'episcopu de [[Urgell]]. Est istadu arrestadu oto dies a pustis, su 20 de triulas, de is autoridades ispagnolas e definitivamete espulsu de s'[[Ispagna]].
 
De su mese de triulas de su [[1936]] fintzas a su mese de argiolas de su [[1940]] unu distacamentu de fortzas armadas frantzaesas est istadu postu in su printzipadu pro evitare is efetos negativos de sa [[Gherra tzivile ispagnola]] in su printzipadu.
 
Is trupas franchistas, ainat retzidu is confines de s'Andorra a sa fne de su cunflitu. Andorra est istada pagu coinvolta in is gherras mundiales, abbarrende acapiada a manera istrinta a sa [[Frantza]] e a s'[[Ispagna]]. Intra dognassantu [[1942]] e austu [[1944]] in andorra ci fiat unu distacamentu de sa [[Wehrmacht]].
 
In su [[1993]] Andorra at varadu una costitutzione democràtica a suta de sa ghia de [[Francesc Areny Casal]]<nowiki/>e su sistema polìticu est istadu ammodernadu a manera funguda. De su 1993 su printzipadu istat a prenu deretu in s'[[ONU]] e in su [[Cunsigiu de Europa]].
 
Sa positzione sua isulada at postu Andorra a foras de su cursu printzipale de s'istòria europea, cun pagu legàmines cun natziones a foras de s'[[Ispagna]] e de sa [[Frantza]]. In tempos retzentes, s'industria turistica e s'isvilupu de via de comunicatzione, at postu fine a s'isulamentu de su printzipadu
 
== Geografia. ==
 
Su terrìtoriu de s'Istadu est su prus estesu (468 <math>Km^2</math>) intra is ses microistados d'Europa (is àteros sunt [[Santu Marinu]], [[Liechtenstein]], [[Tzitade de su Vaticanu]], [[Printzipadu de Mònaco]] e [[Malta]]). Andorra confinat a nord-est , nord e nord-ovest e a est cun sa [[Frantza]], mentre a ovest,sud-ovest,sud e sud-est cun s' [[Ispagna]]. Est unu istadu chentza de làcana cun su mare.
=== Orografia ===
[[File:Grau Roig.JPG|thumb|Panorama andorranu tìpicu con montes de {{formatnum:2800}} metros prus o mancu a [[Grau Roig]], in sa parte orientale de su Paisu]]
 
Comente est sa carateristica de sa catena meridionale de is Pireneos, Andorra cunsistit printzipalmente in montagnas bichedadas cun un'artaria media de 1996 metros a pitzus de su livellu de su mare, e su puntu suo prus artu est [[Coma Pedrosa]]<nowiki/>a 2942 metros. Custas sunt pratzidas de baddes istrintas a forma de Y ca si cumbinant in una in su puntu in ue s'errie Valira lassat s'istadu pro intrare in [[Ispagna]] ( in su puntu prus pagu artu de Andorra a 870 metros. Sa làcana cun sa [[Frantza]] s'agatat a su costadu de su moguru [[D'Envalira]] a 2409 metros.
 
=== Idrografia ===
Andorra est totalmete inghiriados de montes duncas no tenet costas.
Is bacinos idricos internos imbetzes bitu ca ci sunt meda astrados sunt numerosas. S'erriu printzipale est sa [[Valira]] ca passat in sa capitale de Andorra [[La Vella]] e acabbat su tratu suo in Andorra a [[Fortaneda]] passende de s'[[Ispagna]] propriu acantu a sa làcana. Ateru riu de importu est s'Ariège, ca singialat sa làcana de una parte pitica de sa làcana orientale cun sa [[Frantza]].
 
Is lagos sunt totus de origine montana e glaciale e benint mutidos ''estany''. Su prus importante e mannu mancari sa mannaria de is lagos sunt casi uguales est s'Estany de Juciar.
 
* Nord: Basers de Font Blanca ({{Coord|42|39|17|N|1|33|4|E|type:landmark_region:AD|nome=Pic d'Arial (Nord)}} )
* Sud: Conangle - Riu Runer ({{Coord|42|25|43|N|1|31|2|E|type:landmark_region:AD|nome=Conangle (Sud)}})
* Ovest: Coll de l'Aquell ({{Coord|42|29|11|N|1|24|32|E|type:landmark_region:AD|nome=Coll de l'Aquell (Ovest)}})
* Est: Riu de la Palomera - Riu Arièja ({{Coord|42|26|N|01|29|E|type:landmark_region:AD|nome=Riu Runer (minima)}})
 
; Artària
 
* Màssima: Coma Pedrosa, (2.942 m) ({{Coord|42|35|N|01|27|E|type:landmark_region:AD|nome=Coma Pedrosa (massima)}})
* Mìnima: Conflent del riu Runer, (840 m) ({{Coord|42|26|N|01|29|E|type:landmark_region:AD|nome=Riu Runer (minima)}})
 
; Tzentru
 
* Tzenrtu geogràficu: a su costadu de Encamp, {{Coord|42|32|30|N|01|35|51|E|type:landmark_region:AD|nome=Geographical centre of Andorra}}
 
; Tzentros abitados
 
* Nord: [[El Serrat]]
* Sud: [[Mas d'Alins]]
* Ovest: [[Bixessarri]]
* Est: [[Pas de la Casa]]
 
== Clima ==
Su clima de Andorra secundu sa [[Classificatzione de is climas de Köppen]] est de tipu alpinu in is zonas de arta montagna e continentale in in zonas prius bascias de is montes e de sa badde Valira e de is afluentes suos minores. Su clima andorranu est caraterizadiu de niadas in s'ierru, cun ierros meda fritos e friscura in istadi; is niadas podent èssere abundantes in is muntagnas artas e sa nei podet abbarrare fintzas a Maju.
 
== Populatzione ==
Is Andorranos costituint una minorantzia a s'intèrnu de s'istadu etotu: isceti su 40% tenet sa citadinantzia andorrana. Su secundu grupu est cussu de is [[Ispagnolos]] (32%), cun portughesos (10%) e [[Frantzesos]] (10%) ca rapresentant is àteros grupos printzipales. S' 8% chi abbarrat apartenit a àteras natzionalidades. A como bivent 90 000 abitantes (2019); sa densidade de populatzione est de 167 ab./km².
 
== Riferimentos ==
<references />
 
== Àteros progetos ==
{{commons|Category:Andorra}}__NEWSECTIONLINK__