Juanne Maria Angioy: diferèntzias tra is versiones
Content deleted Content added
template LSC |
No edit summary |
||
Lìnia 1:
{{Quote|S'ischit chi sa Sardigna no est mai istada indipendente e chi est semper istada oprimida o turmentada o impoverida in sas gherras pùnicas intre Cartaginesos e Romanos, posca dae Gotos, Visigotos, Vàndalos, Saratzenos, Pisanos, Genovesos, Aragonesos e Piemontesos, aende sufertu puru tres pestes pro su discòidu de su guvernu. [...] Cun totu s'amministratzione mala, sa paga populatzione e totu sos archilasòrgios chi arreent sa massaria, su cummèrtziu e s'indùstria, sa Sardigna bundat de totu su chi serbit pro su nutrimentu e su sustentu de sos abitantes suos. [...] Si sa Sardigna in un'istadu de afinu, sena guvernu, sena indùstria, a pustis de paritzos sèculos de disacatos, tenet tantas risorsas, bisòngiat de concruire chi, amministrada comente si tocat, diat a èssere unu de sos prus istados ricos de Europa, e chi sos antigos no ant tentu tortu de nos la presentare che a unu logu famadu pro sa mannesa sua, pro sa populatzione sua, e pro sa bundàntzia de sas produtziones suas.|''Memoriale'', 1799<ref>G.M. Angioy (a cura de Omar Onnis), ''Memoriale sulla Sardegna'' (1799), Cagliari, Condaghes, 2015, p.114</ref>}}
'''Juanne Maria Angioy''' o '''Giovanni Maria Angioy''', nàschidu in [[Bono]] in su [[1751]], est istadu unu polìticu, rivolutzionariu, [[Indipendentismu sardu|indipendentista]] e patriota sardu.
[[File:Giovanni_Maria_Angioy.jpg|link=https://sc.wikipedia.org/wiki/File:Giovanni_Maria_Angioy.jpg|right|thumb|342x342px|Pintura de Giovanni Maria Angioy]]
At ghiadu sos motos rivolutzionàrios sardos contra a su feudalesimu, e a pustis de su degolliu de su movimentu est istadu custrintu a s'esìliu, in [[Frantza]] in ue est mortu, in sa tzitade de [[Parigi]], in su [[1808]].
== Sa vida ==
Giuanne Maria Angioy est nàschidu in [[Bono]]. Is babbos fiant de is printzipales de sa bidda. Issos si nche moriant cande Giuanne fiat minoreddu, ma is parentes de Giuanne aiant asseguradu una educatzionie pro Giuanne Maria. Aiat istudiadu in Tàtari e a pustis de s'universitade fiat diventadu professore in sa facultade de lege in Casteddu cando fiat giòvanu meda. A pustis, Angioy fiat diventadu unu abogadu e a sighire Giugi de s'Audièntzia Reale. S'Audièntzia Reale (Reale Udienza) fiat una istitutzione chi teniat su podere de sa giustìtzia in su Regnu de Sardigna.
Angioy fiat unu bonu imprendidore puru. Aiat criadu una fràbbica de berritas e aiat isperimentadu tzertos cultivos de cotone. In sa vida sua iat ammuntonadu unu patrimoniu mannu chi issu curàt cun giuditziu. Angioy leat dinare a prestitu, ma fiat generosu puru : aiat donadu una arrenda a calincunu predechi teniat bisongiu.
== Is ideas de sa rivolutzione frantzesa ==
In sa fatzada de su Munitzìpiu de Bono si leghet:
{| class="wikitable"
|«A Giovanni Maria Angioy, che ispirandosi ai valori dell'89 bandì la Sarda crociata contro la Tirannide Feudale.»
|}
In [[Sardigna]] puru fiant arribbadas is ideas chi aiant animadu sa rivolutzione. A seguru Angioy aiat lèghidu is ideas de is grandu entziclopedistas [[Voltaire]], [[Montesquieu]] e de [[Rousseau]]. In sa burghesia sarda chi si fiat fraighende in cussos annos tzirculaiant ideas (a manera clandestina), opuscolos e pamphlet politicos frantzesos o de ispiratzione rivolutzionaria. Is ideas de sa Rivolutzione frantzesa aiant infulentzadu meda su pensieru de Angioy ca fiat cumbintu de dèpere gherrare contra a sa tirannia, in cussu tempus in Sardigna nche fiat sa tirannia de is Savoja a dannu de is sardos.
== Is males de su feudalesimu ==
[[Vittorio Amedeo II di Savoia]] aiat retzidu sa [[Sardigna]] in cambiu de sa [[Sitzìlia]], cun su [[Tratadu de s'Aia]] (20 freargiu de su [[1720]]), diventende su de deghesete re de Sardigna. A inaugurare su Regnu nou aiat imbiadu su luogotenente suo, a pustis vice-re [[Filippo-Guglielmo Pallavicini]], barone de [[Saint Remy]].
Propriu su [[feudalèsimu]] fiat su grandu male pro sa Sardigna. Fiat unu sistema ca si basaiat a pitzus de s'isfrutamentu de is suditos, penalizaiat s'unica fonte de rèdditu de sa Sardigna: sa massaria. In cussu periodu s'isula fiat pratzida in feudos, a parte is [[Tzitades regias]] (Casteddusardu, Tàtari, S'Alighera, Bosa, Aristanis, Igresias e Casteddu ca fiant esentadas fintzas de su [[periodu ispagnolu]] a pagare is datzios feudales) e artas meda fiant is renditas dèpidas a is archibiscamos de Casteddu e de aristanis, comente puru is feudatarios printzipales comente [[Alagin di Villasor]], is marchesos [[Alagon]] de [[Biddesorris]], is marchesos [[Manca]] de [[Biddaramosa]], de [[Tiesi]] e de [[Mores]], su barone de [[Ossi]], su barone de [[Sòssu]] e meda àteros
Is tzitades in cussu perìodu fiant abitadas meda, mentres sa majoria de sa populatzione biviat in su sard, in ue depiat sutaistare a sa grae impositzione fiscale feudale: a is massajos beniat pigadu unu unu cuintu de su chi seminaniant (diritu de giogu), mentras pro is pastores su tributu consistiat in unu pegus ogni deghe animales (deghinu). Pro is vassallos is tassas fiant medas: ogni mere de famiglia depiat pagare no is tributos ebbia, ma unu reale (feu) e versare a su feudaàriu una parte de is animales de corte (puddas de corte).
== Sa sarda rivolutzione ==
Sa Sarda Riva rivolutzione est su perìodu rivolutzionariu sardu de s'annu [[1793]] a s'annu [[1796]]. In custu perìodu is sardos incomintzaiant a gherrare contra a su feudalesimu impostu de is potentzias istrangias in Sardigna, e pro su deretu de si guvernare issos etotu in sa patria issoro. Angioy fiat un'òmine de grandu importu in custu perìodu.
A innantis de sa Rivolutzione nche fiat istadu un'arrumpellamentu in Tàtari in su 1780. Mancari una de is allegas de custu arrumpellamentu fiat sa mancantzia de trigu in sa bidda, s'arrumpellamentu teniat allegas politicas puru e fiat causadu pro su scuntentu cun sa corrutzionr e su malu guvernu de is piemontesos.
Carchi annu a in antis de su [[1780]], is Tataresos aiant iscritu a su Re pro denuntziare sa corrutzione e su disputismu de su guvernadore piemontesu Tondut e de pobidda sua, e su Re iat mandadu calincunu funtzionàriu a fàghere unu perrogu. Is funtzionàrios de su Re aiant confirmadu sa corrutzione e disputismu de is Tondut, ma aiat carriadu sa neghe a sa mugere de Tondut pro no donare barrancu a sa carica isitutzionale de su guvernadore.
Sa Rivolutzione aiat initziadu imbetzes a pustis de s'invasione de is Frantzesos in su [[1793]]. Is Frantzesos boliant conchistare sa Sardigna ca s'ìsula fiat importante pro su controllu de su Mediterraneu. Carchi bastimentu franctzesu aiat bombardadu Casteddu e trumas de sordados frantzesos aiant sbarcadu in su Puetu de Cuartu. In su matessi tempus, [[Napoleone Bonaparte]] aiat leadu voluntàrios corsicanos pro atacare s'isula de Santu Istèvene.
Is piemontesos no fiant bonos a defendere sa Sardigna e mancu ndi dd'importaiat.,ca fiant impiciados cun sa defensa de su Piemonte. Intzandus, sa nobilesa e sa burghesia de Sardigna si fiant ordingiadas pro apariciare un'esèrtzitu pro sa defensa de sa Sardigna. Nobilis e burghesos meda aiant donadu meda dinare pro apariciare is trupas, fintzas Angioy etotu aiat donadu dinare, mancari no meda cunsiderende sa richesa de issu.
Is frantzesos fiant arreusados de is sardos. A pustis de custa bìnchida, sa nobilesa, su cleru e is militares aiant convocadu is Istamentos, su parlamentu sardu e aiant iscritu 5 preguntas a su Re de Sardigna. Is 5 preguntas fiant:
# sa convocatzione de unu parlamentu cada 10 annos (is Rees piemontesos no aiant mai convocadu su parlamentu sardu).
# sa ratìfica de is leges e is privilegios de is sardos.
# che is incàrrigos ofitziales de su guvernu de sa Sardigna fiant donados a gente de Sardigna.
# unu ministeru de Sardigna a Torinu pro regionare de chistiones de importu po sa Sardgina cun su guvernu e su parlamentu de su Regnu.
# unu Consigliu de s'Istadu pro cunsigiare su Re in chistiones sardas.
Is 5 preguntas no fiant preguntas rivolutzionarias: sa nobilesa e is funtzionarios preguntànt isceti de tènnere prus importu in s'amministratzione de sa Sardigna. Mancari is preguntas no fiant rivolutzionàrias e no costrantaiant s'autoritade de su Re e de su guvernu piemontesu, su Re iat naradu no a totu is 5 preguntas.
Custu che nde at pesadu una tale discuntentèsa chi una dìe, connotta in Casteddu comente "sa dì de s'acciàppa" (oe comente [[sa die de sa Sardigna]]), su pòpulu nche at bocadu totus is funtzionarios sabaudos, vicerè cumpresu, catzande-nche-ddos a foras de sa Sardigna.
== Sa carica de "Alternos" ==
[[File:Ingresso a Sassari.jpg|thumb|Ingressu trionfale a Tàtari de Gianne Maria Angioy]]
A sa fine de custos disordines, su 13 frearfgiu de su [[1796]] su vicere [[Filippo Vivalda]] e is rapresentantes de is [[Istamentos]] anint detzididu de imbiare Gianne Maria angioy, chi fiat magistradu de s'[[Udientzia reale]] in su cabu de subra. A issu beniant donados is poteres de Alternos: podiat pro custu esertzitare is poteres de viere (a issu spetaiat su plurale maiestatis "nos").
Cun pagu scorta issu mentres si moviat de Casteddu a Tàtari passaiat in is biddas de Sardigna in ue fiat bene collidu e in ue ascurtaiat is disagios de is populatziones rurales.
Issu parait a totus unu liberadore e aiat allutu isperantzias de cambiamentu. Issu podiat bìdere cun is ogros sa cunditzione arretrada de s'ìsula, cun una massaria pagu moderna e oprimida de s'ipressione feudale, e misenia funguda de is biddas.
Ogni Paisu ddi aiat dinadu una iscorta de òmines e cando issu fiat a rribbadu a Tàtari sa scorta sua fiat manna abberu. S'acasigiu est istadu trionfale e medas canonicos de sa capitale de su cabu de susus aiant intonadu su "Te Deum" In s'afrescu mannu chi [[Giuseppe Sciuti]] aiat pintadu in a sa fine de su [[XIX sèculu]] in su su salone de is assembleas de sa provintzia si bidet Guanne Maria Angioy ca imbucat trionfante. Pro sa gente issu no fiat ebbia unu "alternos" o unu magistradu ma unu liberadore.
== Cun is massajos e is pastores in rivolta ==
Sa situatzione fiat bullugiada abberu: su pòpulu in sa campagna non cherìat pagare imposta nen decima perùna e atacaiant is domos aristocraticas e is sedes de su guvernu piemontesu. Tando chi in Casteddu si mandat in su capu de susu s'Angioy, pro apachiare sa populatzione. Ma s'Angioy, cando Napoleone Bonaparte invadìat s'Italia, traballabat cun emissarios frantzesos pro liberàre sa Sardigna dae su giogo piemontesu. Cun sa [[Paghe de Cherasco]] e cussa de Parigi in su [[1796]], comùncas, est bènnidu a mancare s'apogiu e s'Angioy promovet una màrtza revolutzionaria in Casteddu, chi si at fatu inìmigu nobiltade, crèsia e burghesìa; s'Angioy fiat custrìntu a si nche firmare in Aristanis in s'òto de làmpadas, cando medas chi lu apogiavant lu aiant lassadu, ca su re aiat retzidu sas chimbe preguntas de is Istamentos. Angioy aìat tando dèpidu disterràre andande-si-nche a Parigi, in ue si nde fiat mortu in povertade in su 1808. In su mentras, is piemontesos aìant attacadu is biddas chi galu resistiant, cundannende a sa furca totus is chi faghiant parte de su movimentu antifeudale rivolutzionariu.
<br />
== Su fallimentu de sa rebellia ==
Is cumpangios suos de ideas e de partidu, però ddu fiant abbandonende e sa rebellia populare chi creiat de artziare a Casteddu fiat acabbada in su nudda.
In cussos meses su [[Piemonte]] beniat invasu de is trupas de [[Napoleone Bonaparte]] e issu aiat tentu cuntatos cun agentes frantzesos pro preparare unu pranu eversivu e nche bogare sa monarchia. Ma is eventos sunt andados de un àtera banda. [[Vittorio Amedeo III]] fiat istadu custrintu a firmare su [[Tratadu de Cherascu]] e a pustis a [[Parigi]], su 15 de maiu de su [[1796]], sa paghe cun is frantzesos. S'est agatadu aici chentza de sustegnu de a foras a capu de sa rebellia.
Su vicere dii aiat pesadu su ruolu de Alternos e si fiat preparende a ddu cumbatere. A pitzus de sa cinca sua fiat istada posta una taglia de 3.000 Francos sardos mentras is sordados de su re chircaiant in ogni manera de ddu impresonare.
Su 2 de làmpadas fiat partidu cun un'esertzitu antifeudale deretu a Casteddu; S'8 de lampadas est arribbadu a Aristanis, ma inguni aiat pèrdidu sa batalla e is fideles suos dd'ant abandonadu.
Aiat agatadu reparu de s'amigu suo Obino a Santu Lussurgiu e in sa note intra su 13 e su 14 de Làmpadas de su 1796, sighidu in su latu de manca de sa cavalleria de su caballeri Marcello de Cuglieri e in su costadu deretu de àteros 500 òmines de su nobile macomeresu don Giuseppe Passino e de unu regimentu de milites a caddu ca nde beniant de Padria, Angioy fiat reneschidu a fuire de is sighidores, gràtzias a is diversivos atuados de is frasdes [[Miguel e Andrea De Lorenzo]], con popolanos reduces de s' scontru de Aristanis. Ormai abbandonadu de is partigianos suos, est istadu agiuadu de is cavballeris scanesos, ca ddu acostumaiant de popolanu e mancari sa taglia a pitzus de sa conca sua e sa minorantzia numerica ddu scortaiant intra is baddes de su Montiferru in diretzione de Thiesi. Su sero de su 16 de Làmpadas s'est diretu abbia [[Portu Turre]], de in ue si fiat imbarcadu a manera clandestina pro Genoa. Isperaiat de andare a Torinu pro otènnere s'abolitzione de su feudalesimu. Un'ispera ca est acabbada in fuida in sa [[Frantza]].
<br />
== S'esiliu ==
In s'esiliu longu frantzesu aiat imprassadu de su totu s'ideologia libertaria e repubblicana nàschida de sa rivolutzione de su [[1789]]. In nomine de sa libertade politica de sa Sardifgna, galu oprimida de su dispotismu, aiat chircadu de cumbinchere su [[Primu console]] [[Napoleone Bonaparte]] unu pranu militare pro sa cunchista de s'isula e pro nde fàghere una repubblica indipendente a suta de sa protetzione de sa [[Frantza]]. Cun grandu probabilidade ci diat èssere renèschidu chi su corpus de esèrtzitu de sa [[Còssiga]] in su [[1800]] no est istadu impreadu a s'urtimu momentu de s'ispeditzione in Sardigna pro sedare una rebellia reatzionaria in Cossiga. In cumpensu sa Frantza podiat tènnere is produtos de sa Sardigna: pegus, casu, peddamene, trigu, metallos; e in prus podiat tènnere unu controllu istrateicu megiore de su mediterràneu otzidentale cun sa base navale de sa [[Maddalena]] (tando presidiada de sa fluta inglesa) e e de is aprodos de is ìsulas de [[Santu Pedru]] e [[Santu Antiogu]], punto obligados de trànsitu intra sa Proventza e s'[[Àfrica de su Norti]]. G.M. Angioy aiat pensadu galu pro calincunu tempus de sensibilizare is frantzesos pro is sortes de s'ìsula. In su [[1799]] aiat iscritu su le ''Mémoires sur la Sardaigne''<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Si podet lèghere in La Sardegna di Carlo Felice e il problema della terra, a cura di C. Sole, Cagliari, 1967}}</ref>, in ue contaiat is cunditziones econimicas de s'ìsula, pedende su sustegnu militare frantzesu e sa liberatzione sua comente repubblica indipendente.
Ormai chantza de apogios polìticos mannos siat in [[Sardigna]] in [[Frantza]], Giovanni Maria Angioy si nche moriat a [[Parigi]] poberu e a solu su 22 de Friargiu de su [[1808]], assistidu e sostènnidu de sa fiuda Dupont. No si connoschet su logu de interrada, fortzis unu tuvu comunu.
== Bibliografia ==
*{{Tzita libru|nùmene=Giovanni Maria|sambenadu=Angioy|curadore=Omar Onnis|tìtulu=Memoriale sulla Sardegna (1799)|data=2015|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it, sc|OCLC=1045959048|ISBN=978-88-7356-256-6}}
* {{Limbas|it}}Dionigi Scano. ''La vita e i tempi di Giommaria Angioy.'' Introduzione di Federico Francioni., Casteddu, 1985
* {{Limbas|it}}Girolamo Sotgiu, ''Storia della Sardegna sabauda'', Roma-Bari, Laterza, 1984.
* {{Limbas|it}}Girolamo Sotgiu, ''Storia della Sardegna sabauda'', Roma-Bari, Laterza, 1984.
* {{Limbas|it}}Federico Francioni, ''Vespro sardo: dagli esordi della dominazione piemontese all'insurrezione del 28 aprile 1794'', Casteddu, Condaghes, 2001. * Frantziscu Casula e Zuanna Cottu, ''Zuanne Maria Angioy'', Alfa Editrice, Cuartu Sant'Aleni, 2007
*{{Tzita libru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Carlo Felice e i tiranni sabaudi|editzione=1|annu=2016|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|OCLC=980297209|ISBN=978-88-6791-124-0}}
Line 44 ⟶ 92:
*{{Tzita libru|curadore=Omar Onnis|tìtulu=Storia di Sardegna. I grandi personaggi. Giovanni Maria Angioy|annu=2019|editore=La Nuova Sardegna|tzitade=Tàtari|limba=it}}
==
<references />
== Referentzias esternas ==
* [https://www.sardiniapost.it/lapis/juanne-maria-angioy-simbolu-de-sindipendentzia/ ''Juanne Maria Angioy, sìmbolu de s’indipendèntzia'', Manuela Ennas, Sardiniapost]<br />
|