Sardigna: diferèntzias tra is versiones
Content deleted Content added
m Burradas is mudàntzias de Drillnefarious (cuntierras), torrada a sa versione cabudiana de L2212 Eticheta: Rollback |
No edit summary |
||
Lìnia 1:
Sa '''Sardìnnia''' est sa segunda Ìsula prus manna de su [[Mare de Mesu|Mari Mediterràniu]]. Est posta a ocidenti a unus 200 km a ovest de sa penìsula [[Italia|italiana]], unus 300 km de sa [[Liguria|Ligùria]], 500 de sa [[Ispagna|Spànnia]] e a sud a unus 184 km de sa [[Tunisia]]. Sa terra prus abbixinu est sa [[Còssiga|Còrsica]], sceti 11 Km. Sa Sardìnnia est una Regioni Autònoma ([[Regione Autònoma de sa Sardigna|Regioni Autònoma de sa Sardìnnia]]) po reconnoscimentu de sa Costitutzioni Italiana e po arrexonis stòricas e linguìsticas.
== Cuntenutu ==
* [[Sardigna|1 Geografia]]
* [[Sardigna|2 Stòria]]
* [[Sardigna|3 Sa Regioni]]
* [[Sardigna|4 Cultura]]
** [[Sardigna|4.1 Lìngua]]
** [[Sardigna|4.2 Festas]]
* [[Sardigna|5 Turismu]]
* [[Sardigna|6 Asiendas de s'umanidadi de s'UNESCO]]
* [[Sardigna|7 Boxis arrelatzionas]]
* [[Sardigna|8 Cullegamentos de foras]]
* [[Sardigna|9 Bibliografia]]
== Geografia ==
Sa forma de s'Ìsula est sa de una crapita, de unus 260 Km in diretzioni NS e unus 120 in sa EO. S' ispuntoni a N est sa bidda de [[Lungoni]] (''Lungoni'' in [[Galluresu|cadduresu]]), sa de S su ''Cabu Teulada''. Is maris chi a s'ingìriu funt su ''Mari Tirrenu'' a E e su ''Mari de Sardìnnia'' a O. S'ària est de ca. 24.000km², s'oru de mari de unus 2400 Km.
Monti po su 13,5 %, montigru po su 68 % e pranu po su 18,5 %. Su monti prus artu tirat 1834 m (Punta La Màrmora, nòmine in [[Limba sarda|sardu]]: ''Pedra Cràpias''), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'Ìsula.
Su tempus tirat a su sicu, in istiu e in ierru. Sa temperadura mèdia est de 14-18 °C, cun cambiamentus mannus intra de pranu e monti, istiu e ierru: si podit passai de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podit essi forti meda, màssimu su ''bentu estu'' (de NO). Proit pagu, 400-600 mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intra de monti e pranu, oru de mari e terra aintru.
Ddoi at fintzas unu lagu naturali, su lagu ''Baratz'', cun unus 60 ètarus de tirada, in su NO de s'Ìsula, acanta de [[Tàtari]] e de [[S'Alighera]] (''l'Alguer'' in [[Limba cadelana|catalanu]]). Is rius (cursos de àbba semper prenos) funt pagus: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Is atrus funt rius sicus in parti de s'annu. Su flùmini prus longu est su ''Tirsu'', chi tirat 159 km e bessit in su Mari de Sardìnnia a pustis de àire tocau sa citade de [[Aristanis]].
== Stòria ==
Pascaredda (Calangianus)
'''''Càstia puru''': [[Istoria de Sardinnia|Sstoria de Sardìnnia]].''
Sa stòria de sa Sardìnnia tenit arrexinis chi partint de su Paleolìticu. Is òminis bivint perou in s'Ìsula solu de su Neolìticu. De cuddu tempus est s'isfrutamentu de s'ossidiana, unu materiali in cussu tempus raru e pretziosu de su Monti Arci. De su neolìticu a s'edadi de su brunzu (XIX - XIII sèculus innantis de Cristu) est nàscia civilizatzioni "prenuraghesa", caraterizada de is [[Puttu sacru nuraghesu|putzus sacrus]] (is "[[Tumba de sos zigantes|tumbas de is gigantis]]"). Su tempus nuràgicu at biu su nàscida in Sardìnnia de una [[Tziviltade nuraghesa|civilidadi]] distinta de construtzionis megalìticas, is[[Nuraghes|nuraxis]].
Ma si podit essi segurus chi su mari est stadu sa bia principali chi at muntesu sa Sardìnnia a centru de sa civilidadi mediterrània. Podit essi chi is chi biviant in Sardìnnia fiant issus sa "genti de su mari" chi timiant is egitzianus antigus. Ma est seguru chi, de su mari, apat incomintzau a benni genti chi circaiat ràmini, prumu, trigu, e atras cosas po fai commèrciu. Ananti a totus is fenìcius, chi arribant incui oi ddoi est Casteddu, 1500 annus ananti de Cristu. A pustis ant fraigau atras citadis: Tharros, Nora, Bithia, Sulci, Sant'Antiogu. Is ùrtimas fiant mannas meda, ca incui ddoi aiat su minerali chi ddi serviat. Non si sciit meda de comenti fiant is cosas cun chini biviat in Sardìnnia e custus fenìcius, ma issus abarraiant acanta de su mari e circaiant de stai in acordu con sa genti autoctona. Funt bistadus is fenìcius a scriiri ananti de totus su nòmini Sardìnnia, in una pedra chi est in su museu archeològicu de su Castrum de Casteddu, si podit nai chi issus non impreaiant is bocalis candu scriiant. Parit chi, comente s'est passau de is fenìcius de su Lìbanu a cussus chi bivendi in Àfrica funt nàscius Pùnicus, calincuna cosa siat cambiada, ca custus fint peus e cheriant fai is meris. In custu tempus sa Sardìnnia fit puru una basi milidari de is punicus, ca is naves insoru, de Cartàgini e su portu de Capu Malfatanu, acanta de Teulada, serraiant in una morsa su Mari Mediterràniu e nisciunu podiat passai. A pustis de sa segunda gherra pùnica arribant is romanus, e po sèculus meda sa Sardìnnia abbarrat romana. Candu Roma est ruta funt arribaus is Vàndalus, chi teniant puru sa parti de Àfrica chi est acanta acanta a sa Sardìnnia: Ipona (chi oi si narat Annaba, in Algeria) est sempri stada prus acanta a Casteddu de dònnia citadi de sa penìsula italiana. In calincuna manera is romanus de oriente, is bizantinos (in sardu ''Aregus'') ndi giàgarant is vàndalus e po cincucentus annus abarrant in Sardìnnia. A s'acabu si·nd'andant, ma lassant famìllias nòbilis, chi funt is chi ant a andare a cummandai in su perìodu de is [[Judicados sardos|Giuigadus]]. De is Aregus abbarrant is santus e is lùmenis: Costantinu, Bachis, Chìrigu, po nai.
De interessu mannu is sèculos intra su IX e su XV d.C., candu si est isboligada sa civilizadura de is giuigadus, cuatru rènnius autòctonus de traditzioni romana, non feudali, nàscius po mori de s'isolamentu de sa Sardìnnia in is sèculus de su domìniu àrabu de su Mediterràniu (is sèculus VIII - IX d.C.).
In s'annu [[1324]], sos [[Corona de Aragona|Aragonesus]] conchistant manu militari [[Casteddu]] cun s'agiudu de su [[Giuigadu de Arborea|Rènniu de Arbarea]], boghend·nci a foras is [[Repùblica de Pisa|Pisanus]]. Est sa nàscida de su [[Rennu de Sardigna|Rènniu de Sardìnnia]]. De su [[1354]] a su [[1420]], cun fasis diversas, addurat sa gherra intro de su rènniu aragonesu e su arbaresu, s'ùrtimu abarrau de is cuatru rènnius sardus antigus. Personis de importu de cussu perìodu de gherra e pestilèntzias sunt su Giùixi arbaresu [[Marianu IV de Arbarea|Mariani IV]] e sa fìllia sua [[Eleonora de Arborea|Lionora]]. In su 1420 s'ùrtimu giùixi, [[Guillermu de Narbona]], bendit su tìtulu giuigali a su Re de Aragona po centumilli fiorinus de oru. Abarrat unu rènniu solu, in s'Ìsula, su Rènniu de Sardìnni, prima cadelanu e a pustis ispanniolu. Cun is cadelanus e is spanniolus sa Sardìnnia connoscit su feudalismu.
In su [[1720]] sa corona colat in conca a is ducas de [[Savoia|Savòia]], chi in custa manera si faint reis.
De importu, suta is Piemontesus, su [[Revolutzione sarda de su 1794|perìodu "revolutzionàriu"]] de is annus [[1793]]-[[1796]], cun unu protagonista mannu: [[Giovanni Maria Angioy|Juanni Maria Angioy]]. Su Rènniu de Sardìnnia addurat cun totu is prerogativas suas fintzas a su [[1847]], candu su re Càralu Albertu cuntzedit sa "[[Fusione perfetta de su 1847|Fusione Perfetta]]" cun is [[Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu)|ducatus continentalis de su rènniu]]. In su [[1861]], a pustis de is duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de is conchistas garibaldinas, mudat nòmini in Rènniu de Itàlia.
Su [[Nuraghe|nuraxi]] de Loelle in [[Uddusò]]
In su sèculu de binti funt de ammentai is fatus de sa ''Brigata Tàtari'' in sa [[Prima Gherra Mundiale|Prima Gherra Mundiali]], de chi s'est scidada torra s'identidadi e su [[natzionalismu sardu]]. De su [[1921]] est sa nàscida de su [[Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione|Partidu Sardu de Atzioni]], fundauu, cun atrus, de [[Emìliu Lussu]].
Su fascismu at tentu dificultadi meda a ponni arreixinis in Sardìnnia. In su [[1924]] [[Benito Mussolini|Benitu Mussolini]] mandaiat in Sardìnnia su generali Gandolfo po sperrai su [[Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione|Partidu Sardu de Atzioni]] (chi teniat a cussu tempus su 30-40% de is votus): nascit s'esperièntzia de su "''sardu-fascismu''", est a nai sa gestioni de su [[PNF]] in Sardìnnia de sa dereta de su PSdAz, ghiada de Pàulu Pili. In càmbiu, Mussolini finàntziat sa Lei de su Milliardu, ma comintzat un'òbera de ''[[Italianitzatzione|italianitzatzioni]] fortzada'' de sa Sardìnnia, colonizendi cun vènetus is paulis a intra de Terraba e Aristanis, e atachendi s'imperu de sa lìngua sarda, "natzionalitzendi a s'italiana" is massas sardas puru.
In sa II Gherra, Casteddu fit casi deruta de is bombardamentus anglo-americanus, e is nazi-fascistas aiant operau una ritirada stratègica de s'Ìsula. In is annus chi sighiant, in Casteddu si fit acodrada una Consulta po scriri unu ''Statudu de Autonomia'', chi fit aprovau, in formas moderadas e partzialmenti autolesionistas po sa Sardìnnia, in s'ùrtima sètzida de sa Corona costitudora in su 28 de friàrgiu de 1948: est sa nàscida de sa Regioni Autònoma de Sardìnnia, speru e disisperu de is annus postbèllicus.
In is annus '50 ant pigau incumintzu fatus nous. Est stada bogada sa malària, gràtzias a su dinai de sa fundatzioni Rockefeller, e custu est stadu unu fatu bonu po is populatzionis de is marinas e su turismu. In su pròpiu tempus ant impostu perou sa ''tzerachia militari'': unu muntoni de ètarus leadus a is atividadis econòmicas e postus in suta de sa cumpetèntzia militari de sa Nato e de is americanus: Su 60% de totus is tzerachias milidaris italianas funt, a dii de oi, in Sardìnnia. De is annus '60 imbecis est su "[[Pranu de Rinàschida|Pranu de Rinàscida]]", una leze de su stadu italianu chi cuntzediat finanziamentus agevoladus po fai nasci industrias mannas in Sardìnnia. De aici funt nàscius is polus chìmicu [[Portu Turre]] e is rafinerias in Sarroch. In is annus '70 po sa ligi contra a su banditismu in Sardìnnia fit stada finanziada s'indùstria de [[Otzana]]. Ma, a pustis de medas annus, si podit nai chi in parti est stadu unu faddimentu, po is dannus ambientalis e po cussus econòmicus màssimu in su casu de Otzana. S'industrializatzioni at creau puru grandis cambiamentus sotzialis. Ma in su pròpiu tempus ant fraigau in cussus annus diversas infrastruturas chi ant amellorau meda su livellu istruturali e econàmicu de s'Ìsula.
== [[Regione Autònoma de sa Sardigna|Sa Regioni]] ==
Sa Sardìnnia est una de is 5 regionis autònomas a statudu speciali de Itàlia. Sa Sardìnnia est s'ùnica Regioni de Itàlia (in paris cun su ''Vènetu'') chi sa [[Sardos|gente sua]] at de manera uficiali su nòmini de «popolo» dadu de su Parlamentu italianu.
Assentada in sa Costitutzioni de sa Repùblica Italiana, est nàscia in su [[1948]]. Is primas eletzionis nci funt stadas in su [[1949]].
Oi, su presidenti de sa Regioni est Christian Solinas.
Sa Regioni tenit 4 provintzias e una tzitadi metropolitana:
* [[Provìntzia de Aristanis|Provìncia de Aristanis]] (''cap. [[Aristanis]]'')
* [[Tzittadi metropolitana de Casteddu|Citadi metropolitana de Casteddu]] (''cap. [[Casteddu]]'')
* [[Provìntzia de Nùgoro|Provìncia de Nùgoro]] (''cap. [[Nùgoro]]'')
* [[Provìntzia de Tàthari|Provìncia de Tàthari]] (''cap. [[Tàthari]]'')
* [[Provìntzia de Sud Sardigna|Provìncia de Sud Sardigna]] (''cap. [[Carbònia|Carbonia]]'')
== Cultura ==
=== Lìngua ===
'''''Càstia puru''' : [[Limba sarda|sardu]], [[galluresu]], [[Tàtaresu|tataresu]], [[Dialetu aligheresu|catalanu aligheresu]], [[tabarchinu]], [[Limba italiana|italianu]].''
[[Limbas de sa Sardigna|Lìnguas e dialetus de Sardìnnia]]
Is sardus paris a s'italianu fueddant su sardu, lìngua nou-latina arreconnota comenti uficiali paris cun sa de stadu in su 1997, a pustis de medas batàllias po cust'obietivu, ma puru atras lìnguas chi sardas no funt e costituint minorias, comenti a su galluresu, cunsiderau de unus cantus cumenti unu lìnguàgiu autònomu, o unu cossu simile a cussu de sa cidadi de Sarteni, o isulas linguìsticas a sesi, cumenti a s'aligheresu, una varianti de su catalanu orientali, su venetu in Fertìlia, Maristella, Arborea e Tanca Marchesa (bellu sparèssiu perou). Sicundu de unu studiu recenti de sa regioni, su sardu ddu iant connòsci unus 1.495.000 pessonis e fueddai unus 1.000.000, a fronti de su 3% sceti chi naraiat de no ddu connosci, de no ddu cumprendi e de no ddu bolli imparai. Ant sinnialau chi, perou, ddoi est arrìschiu chi su sardu iat podiri andai intra de pagu tempus in unu processu de estintzioni, si no si ponit remèdiu, ca no ddoi est prus su bilinguismu, biu chi nc'est unu [[stigma]] assotziau a custa lìngua e in is ufìtzius pùblicus no s'imperat a favori, oi, de s'italianu sceti: sa majoria de sardus est oi in dii [[Italianitzatzione|italianizada]].
=== Festas ===
* [[Sa die de sa Sardigna|Sa dii de sa Sardìnnia]] (28 abrile) - Festa istitutzionali de su [[Sardos|pòpulu sardu]]
* Sa [[Sartiglia|Sartìllia]]: [[Aristanis]]
* [[Festa de su Redentore|Su Redentori]], in su 29 de Austu: [[Nùgoro]]
* [[Faradda di li candareri|La faradda di li Candareri]], in su 14 de Austu: [[Tàthari]]
* [[Essida de sos Candaleris|Sa bessida de is Candaleris]], in su 14 de Austu: [[Nùivi]]
* Is martiris turritanus/Li martiri turritani: [[Portu Turre|Portu Turri]]
* Sa "Festa Manna de mesu maju" in honori et gloria de [[Santu Simprije]] e de is suus cumpàngius sa dii de 15 Maju: in [[Terranoa|Terranòa]]
* Sa festa de [[Sant'Efis]]: su 1 de maju, in [[Casteddu]]
* Sa festa de [[Sant'Antiogu]] 15 diis a pustis de Pasca
* Sa Caddigada Sarda s'ùrtima domìniga de Maju: [[Tàthari]]
== Turismu ==
S'Ìsula est fentomada po is localidadis turisticas suas, e intra custas podeus arregordai sa [[Costa Smeralda]], is isulas de La Maddalena e Caprera, sa citadi de [[S'Alighera]], po is calas spantosas de s'[[Ogiastra]] incastradas in is falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gononi e puru po s'internu suu, e in particulari su Gennargentu. In is ùrtimus annus in su Sud ant fraigau medas locandas e logus turìsticus (a SE Crabonaxa e Murera a SO Santa Margarida e Guàrdia de is Morus de Pula, Chia). Interessantis po su turismu, s'archeologia de is Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e Santu Pedru): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faint oi ancora sa pisca de su Tunnu Arrùbiu (Tunnus Tynnus) cun is brancus de tunnus chi benint de s'Atlànticu, in fasi riprodutiva.
== Asiendas de s'umanidadi de s'UNESCO ==
* [[Nuraghe|Nuraxis]] e is atras espressadas de sa civilidadi nuraxesa, rapresentadas de ''Su Nuraxi'' de Barùmini, de su 1997;
* Parcu Geo-mineràriu Stòricu e Ambientali de sa Sardìnnia, unas cantus àreas tuteladas po su carateri insoro de importu stòricu e ambientali chi ant tentu e finas immoi ant in sa stòria minerària meda longa de s'Ìsula, de su 1998;
* [[Cantu a tenore|Cantu a tenori]], asienda orali e immateriali de su 2005;
* Nodriamentu mediterràniu, asienda orali e immateriale de su 2010;
* Cantu de sa Sibilla (''Cant de la Sibil·la''), cantu gregorianu in catalanu fatu sa noti de Pasca de Nadali in is Catedrali de S'Alighera e in cussa de Palma di Majorca sceti, asienda orali e immateriali de su 2010.
* [[Faradda di li candareri|Falada de is candaleris]], asienda orali e immateriali de su 2013.
== Boxis arrelatzionas ==
* [[Istoria de Sardinnia|Stòria de Sardìnnia]]
* [[Sardos|Pòpulu Sardu]]
* [[Limbas de sa Sardigna|Lìnguas de sa Sardìnnia]]
* [[Sardegna Digital Library]]
== Cullegamentos de foras ==
* Pàgina uficiali RAS
* Su portali de Sardegna Digital Library
{| rules="all" style="margin: 0 0 1em 1em; border: 1px solid #999; width: 25%; border-right-width: 1px; border-bottom-width: 1px; background-color: aliceblue" cellspacing="0" cellpadding="3" align="right"
| |||