Limba sarda/campidanesu: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
Pàgina creada cun '{{Variant|CAM}} 350px|thumb|Su sardu (num. 28) in sa carta de sas [[limbas romanzas ]] File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ue si bidet sa…'
 
Penso chi como siat agiornadu
Lìnia 1:
{{Variant|CAM}}
{{Limba|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Spratzidura geogràfica de sa lìngua sarda e de is lìnguas alloglotas in Sardìnnia|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|fam7=<small>(''[[Sardu logudoresu|Logudoresu]], [[Sardu campidanesu|Campidanesu]]'')</small>|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardegna]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionalis]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina|Lìngua latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas|Lìnguas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas|Lìnguas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1350000}}<ref>AA. VV. ''Calendario Atlante De Agostini 2017'', Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230</ref>}}
[[File:Romance 20c en.png|350px|thumb|Su sardu (num. 28) in sa carta de sas [[limbas romanzas]] ]]
[[File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ue si bidet sa cumpetentzia de su sardu]]
Su '''sardu''' est una [[Limbas Romanzas|lìngua romanza]] chi su [[Populu sardu|pòpulu]] de [[Sardigna|Sardìnnia]] fueddas in s'Ìsula sua, e sa comunidadi sarda chistionat in disterru.
[[File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ue si podit castiai sa cumpetèntzia de su sardu]]
 
== Datus generalis ==
Line 13 ⟶ 15:
 
=== Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu ===
IncumentzendiCumentzendi is sèculussègulus cuatru e cincu agoa de Cristu, in s’imperu romanu ddoi ìntrant is Bàrbarus"bàrbarus". Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530, nci lompint is Vàndalus, chi a su tempus aiant cunchistau giai s’[[Àfrica]] arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta. In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou immoi sa capitali no est prus Arroma ma [[Costantinòpoli]]. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus ammentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connottus funt ''lepa'', ''cundaxicondaxi'' /cundaghes ''condaghes'' (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a ''Miali'', ''Aleni'', ''Giorgi'', ''Stèvini''.
 
=== Is pisanus in Sardigna ===
Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is maumasmusulmanus, duncas s’Ìsula abbàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e [[Gènova]] cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa citadi de Sassari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a innantisin antis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "''lìngua''", "''silìcua''", "''anguidda''", "''ègua''", o "''cena''", funt totu pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "''limba''", "''siliba''", "''ambidda''", "''eba''", "''chena''", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius<ref>[http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf''Quanti luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga)'']</ref> intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, chiin ui no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che [[Max Leopold Wagner]] funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a innantisin antis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "''lìngua''" chisiat "''limba''" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is [[Sardu campidanesu|bariedadis campidanesas]] e s’atra de is [[Sardu logudoresu|bariedadis logudoresas]]. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "''bèciu''"-"''(b)etzu''", "''brigùngia''"-"''(b)irgonza''".
 
=== Su Cadelanucadelanu e su Castillianucastillianu in Sardigna ===
Su Cadelanucadelanu bessit lìngua officiali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chentza duda peruna, su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oindi’oi in dì puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e aicci narendi. Custa lìngua fiat aicciaici forti in sa sociedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su Castillianucastillianu est intrau meda a su propriu peroperou prus a tarditardu, a s'accabada de su 1500 candu giàgiai cinci fiant stetius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas, notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabbu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu adat arriciu una sienda de fueddus de su castillianu; peroperou bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu parit ca is fueddus cadelanus prevalessintiprevalessint occannu. CiNci funt medamedas fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (''legge'' in itallianuitalianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalessit in medamedas atras cosas.
 
=== S’ItalianuS’italianu in Sardigna ===
{{Quote|A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda.
In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], Sa limba est s'istoria de su mundu}}
In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de nci burrai sa lìngua sarda de su totu po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta, de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana. Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua, e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po ''italinisai sa Sardìnnia'' fiat a ''italianisai su sardu'' in antis. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu, su primu passu fiat a nci bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu proceddinu]]), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’otuxentus’Otuxentu) teniant custa tenta, sa de imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. MaS’italianu s’italianuat atperou cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su noixentuNoixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas. In is ùrtimus cincuanta annus, su sardu at arrenconau, unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. S’ennaSa "enna" o "janna" est bessia "sa porta", s’ajajusu "ajaju" est bessiu su "nonnu", su "fradili" est bessiu su "cuginu", e aici nendi.
 
=== Sa batalla po sa lìngua sarda ===
In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu, in totu s’Europa nc’estnci est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’morendisì Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’[[Rennu Auniadu|Arrennu Uniu]] is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas. In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda,: in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostusardu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’dii. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su Stadustadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de demogratziademocratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei, su Stadustadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovenaslovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadalanacadelana e s’otzitana. Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit a lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga, e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei.
 
== Difusione, situatzione a die de oe e perigulu de estintzione ==
Si carculat chi ladda faeddantdiant oa lafueddai cumprendento cumprèndiri, nessi pro carchiunas cantas fràsiafràsias, unosunas 1.200.000 pessonaspersonis de [[Sardigna|Sardìnnia]] e in prus sosis disterradosdisterradus chi no biddoe istant. SosIs chi la cumprendentcumprendint e dda impreant de mèzusmellus manera sunt meda prus pagos, ma no b'ddoe at carchiniscuna cherta ispetzialìstigaspecialìstica chi nde tratettratit; paret peroeperò, comente pro totu sasis limbaslìnguas de minoria, chi laa dda fueddai faeddentmellus mèzussiant sosis betzosbècius, mancari biddoe sient giòvanosgiòvunus chi l'istùdientdda stùdient e l'impreent meda e benebeni.
 
SicunduSegundu a un'istùdiuunu stùdiu de sa regioneregioni, su sardu luddu diant connòscherea connòschiri unosunas 1.495.000 pessonespersonis e faeddarefueddai unosunas 1.000.000, a fronte de suunu tres 3% ebbia chi naraiat de no luddu connòschereconnosci, de no luddu cumprendercumprèndiri e de no luddu cherrerbolli imparareimparai. Ant peroeperò sinnaladusinnalau chi b'atddoe est s'arriscu chi su sardu diat podera podi andareandai intra pagu tempus in estintzioneestintzioni, si no si ponetponit remèdiurimèdiu, ca nosu bilinguismu b'est galuancora sua bilinguismubìi; in prus, bistusighit chia b'atgirai unu ''stigma'' assotziadu a custasa limbalìngua, e in sosis ufìtziosofìtzius pùblicospùblicus no s'impreatsi impitat a favorefavori, oeoi, de s'italianu ebbia.
 
Custa situatzionesituatzioni si depetdepit a s'istadusu stadu de diglossia, a livellu sotziològicusociològicu, ch'chi at tentu e galuancora tenettenit su sardu daede s'època moderna in susu, ca sosis invasoresinvasoris sempersempri ant impostu che ufitzialeofitziali sa limbalìngua issoro; si depetdepit tènnertenni in contu chi sosis ibericosibèricus teniant sasis limbaslìnguas insoro affacaafaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzionedominatzioni, sa piemontesa, sosis Savoiasde Savoja cheriant aunireauniri su dominiudomìniu issoroinsoru fintzasfinas linguisticamente e nchddoe c'ant bogadu ispagnoluspagnolu e sardu puru. Sa cosa si ch'che est galuancora prus imbrutada in sosis annosannus '50 e '60 de su sèculu coladu, cando sosis mèdiosmèdus de comunicatzionecomunicatzioni e s'istrutzioneistrutzioni ufitzialeofitziali ant fatu a manera chi sosis sardossardus aiant intesu s'italianu che "limbalìngua de cultura e zentede genti ischidascida", seberandesciberendi de non imparareimparai prus su sardu a sosis fizosfillus. In custu tempus, benit puru a pitzupìgiu su dualismu tra tzitadecitadi e bidda, chiin galuue sa limbalìngua mama cunservatno est ancora totu spèrdia. Pustis de una pelea longa incumintzadacumintzada daede sosis annosannus '70, si podetpodit nàrrernai chi carchi cosa sietsiat cambiada ma solu in su [[1997]], pro more de una legelei regionaleregionali chi su sardu l'at postu su sardu che limbalìngua ufitzialeofitziali de sa SardignaSardìnnia in umpareparis a s'italianu.
 
Como b'bi ddoe at duas iscolasscolas de pensu: a una banda, chie pensat chi s'irraighinamentusu raighinamentu de su sardu daede sa sotziedadesotziedadi sarda siat sietarribadu a unu puntu tale chi su sardu si creetcreit oramai bell'iscumpartubelle scumpartu e duncas estintu, a un'àteraàtra chie imbetze cheret torraretorrai sa limbalìngua a sosis sardossardus chircandecirchendi de sighiresigi s'esèmpiu de àteras limbaslìnguas de minoria, comente su catalanu. BBi dd'at una tzertacerta atividadeatividadi pro unificareunificai su sardu, partzidu indin una cantidadecantidadi manna de dialetosdialetus (unosunus 350) chi intra issosissus si podent cumprènderecumprendi, ma pro como est in suta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa [[Limba Sarda Unificada]] e sa [[Limba Sarda Comuna]]).
[[File:Sardinia Language Map.png|thumb|250px|right|[[Limbas de sa Sardigna|LimbasLìnguas e dialettosdialetus de sa SardignaSardìnnia]]]]
 
== Is bariedadis ==
[[File:Sardignwès rifondaedje mot påye2.jpg|thumb|250px|right|Dae su latinu ''pacem'' a sos faeddos in sardu pro cussa peraula.]]
SosMedas limbistaslinguistas partzint su sardu in medas bariedadesvariedadis, chicun duas ortografias fundamentales intreganta las intregai: su [[Sardu campidanesu|campidanesu]] e su [[Sardu logudoresu|logudoresu]]-[[nugoresu]]. Su [[Gaddhuresu|gadduresu]] ([[Limba corsicana|cossu]]), s'[[Dialetu aligheresu|aligheresu]] ([[Limba catalana|catalanu]]) e su [[tabarchinu]] (ligurinu) no sunt dialetosdialetus sardossardus. Pro su [[tàtaresu|tattaresu]] (o turritanu) sa chistionechistioni est prus difitziledifìtzili ca mancari siet de gramàtigagramàtica corsicana, tenet meda de su lessiculèssicu logudoresu (80% a parrerparri de medas).
 
SosIs limbazoslinguàgius sardossardus '''logudoresoslogudoresus''' luddos chistionant daede su Màrghine e daede su Montiferru in susu, fintzasfinas a su montemonti Limbara. No est presentepresenti in Gaddura (francu pro sasis biddas de [[Terranoa]] e [[Luras]]), ma medas luddu faeddantfueddant finas in [[Tàthari|TàttariTàtari]] e [[S'Alighèra]], mancari custas cussòrgias tènzanttèngiant dialetosdialetus issoroinsoru, e est istada sa limbalìngua de referèntzia pro sèculossèculus pro sosis poetas sardossardus e de sa [[litteradura sarda|literadura sarda]]. Su '''nugoresu''', chi est postu a pare cun su logudoresu, si no pro sa mancàntzia de sa [[lenitzione|lenitzioni]], si chistionat in sa provìntziaprovìncia de [[Nùgoro]], bogandeboghende·ncheddi a parteparti su tretu asuta de Sòrgono (limbalìngua de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). EstSi creit chi siat custu su faeddufueddu prus biu, e oechi puruperi sosis pitzinnospiciocheddus luddu chistionantchistionent dae apenasde nàschidosminores.
Sos limbazos sardos '''campidanesos''' sunt sa bariedade prus ispainada, cun unos 700.000 faeddadores. Si podet nàrrere chi, bogados sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardigna suta de unu raju ideale chi partit dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in formas diferentes de bidda a bidda.
Sos limbazos sardos '''logudoresos''' lu chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu pro sas biddas de [[Terranoa]] e [[Luras]]), ma medas lu faeddant finas in [[Tàthari|Tàttari]] e [[S'Alighèra]], mancari custas cussòrgias tènzant dialetos issoro, e est istada sa limba de referèntzia pro sèculos pro sos poetas sardos e de sa [[litteradura sarda]]. Su '''nugoresu''', chi est postu a pare cun su logudoresu, si no pro sa mancàntzia de sa [[lenitzione]], si chistionat in sa provìntzia de [[Nùgoro]], bogande·nche a parte su tretu asuta de Sòrgono (limba de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Est custu su faeddu prus biu e oe puru sos pitzinnos lu chistionant dae apenas nàschidos.
 
== SasIs grafias ==
 
Finas a oeoi, mancari bi siant istadosstados medas traballostraballus e bideas, pro sa lìngua sarda no s'si agatat ancora unu ''istandard''"standard" de iscrituraebbia de sa limba sardascritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiososstudiosus est sa modalidademodalidadi de atzentaduraacentadura: s'atzentuacentu cheret postu in sa sìllaba de tres (partendepartendi daede sa fine de sasu paràulafueddu) o in s'ùrtima. LassandeLassandi a partebanda sasis grafias no issientìficasscientìficas, sighidaschi daeis sos iscritoresscritoris e dae sosis poetas inant tantossighidu sèculosperi sèculus medas, oe bi suntdd'ant bàtor propostas printzipalesprincipalis propo iscrìerescrii su sardu:
 
* '''LSC''': [[Limba Sarda Comuna]], ufitzialeofitziali pro sosis àtosàtus de sa RegioneRegioni.
* '''LSU''': [[Limba Sarda Unificada]].
* '''LdM''': [[Limba de Mesania]].
Line 63 ⟶ 65:
** sdc — Sassarese
 
== DocumentosDocumentus in sardu anticuantigu ==
[[File:Statuti Sassaresi XIV century 1a.png|thumb|260px|left|Istatudos tataresos]]Su sardu est istadustadu sa limbalìngua ufitzialeofitziali de sosis [[GiuigadosJudicados sardos|zudicadosjuigaus]] in s'[[Edade de Mesu|Edadi de Mesu]]. Sa limbalìngua iscrittascrita presentaiat meda latinismoslatinismus chi comooi no s'intendentintendint prus e una grafia chi sufferiatsuferiat s'influentziainfluèntzia de sosis assentadoresassentadoris (toscanostoscanus, genovesosgenovesus o catalanoscatalanus a s'ispissufatu-fatu). [[Dante Alighieri]] allegatfueddat de su sardu in ''De vulgari eloquentia'' e nche bogat sosis sardossardus daede s'orbitaòrbita italica, propo chi a parrereparri suosuu no teniant unu volgarevolgari chi si depiat tennertenni a contu e sighiant a imitareimitai su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis):
{{quote|Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur}}
Si podetpodit biderbiri carchicalicunu elementu de su sardu jagiai in su 1063, ma si depetdepit aisetareaisetai una bintina de annosannus a pustis propo biderbiri sosis primosprimus documentosdocumentus in sardu anticuantigu, comente sa ''Carta Volgare'' (in campidanesu) e su chi si narat ''Privilegio logudorese'', ojeoi cunservadu in Pisa:
{{quote|In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu...}}
''DonatzioneDonatzioni de Torchitoriu'' (1089 o 1103, campidanesu):
{{quote|E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu...}}
''AttuAtu'' tra Bernardu, su piscamupìscamu de Civita (oje narada [[Terranoa]]), e Beneittu, aministradoreaministradori de s'OperaÒpera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu):
{{quote|Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio}}
Sa segunda ''Carta'' in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206:
{{quote|In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T.}}
''IstatudosStatudus tataresostataresus'', iscrittosscritus in logudoresu (1316)
{{quote|Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari...}}
Sa fentomada ''[[Carta de Logu]]'' de su [[Giuigadu de Arborea|ZudicaduJuigadu de Arborea]] (1355-1376):
{{quote|XXI CAPIDULU
 
Line 83 ⟶ 85:
Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.}}
 
In su chimbichentoscincucentus e seschentossexentus, su sardu diat aerai appiduàpidu faeddosfueddos medas chi beniant daede su catalanu e ispagnolu, propo moremori de sa dominadura. Gai puru est capitadu in cussa piemontesa po is fueddos italianus, e ancora in su perìodu finas a oi.
 
== Vocabolarieddu ==
InogheInoxi si podetpodit ghettareghetai un'ograda a carchicalicunu vocabolufueddu a manera de luddu ponnerponni a cunfrontu in sasis [[limbas romanzas|lìnguas romanzas]].
 
{| {{prettytable}}
Line 224 ⟶ 226:
|}
 
== ParaulasFueddus in italianu e in sosis limbazoslinguàgius sardossardus ==
{| class="wikitable"
! [[Limba italiana|Italianu]] || [[Sardu logudoresu|Logudoresu]] || [[Sardu campidanesu|Campidanesu]] || [[Galluresu]] || [[Tàtaresu]] || [[Dialetu aligheresu|S'Aligheresu]] || [[Tabarchinu]]
Line 317 ⟶ 319:
|}
 
== BoghesBoxis curreladasacapiadas ==
* [[Limbas de sa Sardigna|Lìnguas de sa Sardìnnia]]
* [[Italianu procediu|Italianu porcheddinu]]
* [[Limba polinomica|Lìngua polinòmica]]
 
== Notas ==
Line 383 ⟶ 385:
* Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. ''Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano'', 2D Editrice Mediterranea, Casteddu
 
== CullegamentosAcàpius de fora ==
* [https://ditzionariu.nor-web.eu/ Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda] - Regione Autònoma de SardignaSardìnnia
* [http://sassari.tv/cat_video.php?cat=6 A iscola de sardu (Maria Barca) - Sassari.TV]
* [http://www.limbasardacomitau.itorg/gramMangaras/gram_inizgramatiga/gramatiga_sarda.htmlpdf Grammàtica de Sasu Limbasardu Sardacampidanesu]
* [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf Grammatica de su sardu campidanesu]
* [[Grammatica de su sardu|Grammatica de su sardu nugoresu (in sardu)]]
* [http://it.wikibooks.org/wiki/Sardo Grammatica de su sardu nugoresu (in italianu)]
*Dizionario universale della lingua di Sardegna - Antoninu Rubattu (N.B.: si cherìesbolies cussurtàreconsultai su ditzionariuditzionàriu foras de sa retza, podìespodies comuncàs iscarricàrescarrigai sosis libroslìberus chi sìchinsunt inoxi: s'unu propo sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf prima parteparti A-L] e s'atteruàtru puru propo sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf secundasegunda parteparti M-Z]).
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/italiano-sardo/Dulsi-9/ Italiano - Sardu]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italiano
** InA suprapitzu de sa botanicabotànica (pràntasprantas e àrburesmatas)
***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P]
***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/188-esseri3.html InA suprapitzu de s'ittiologiaitiologia (pìschespiscis)]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html InA suprapitzu de s'ornitologia (puzònespugionis)]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html InA suprapitzu de sa Zoologia (variosanimàlis animalesvàrius)]
* [http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm Sa limbalìngua sarda]
* [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205122945.pdf Glossàriu isperimentale cunforma a sas normas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita]
* [http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67 MemorieAmmentus in lingualìngua sarda - Sardegna Digital Library]
 
[[Categoria:Limbas|Sardu]]