Limba sarda: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Cambiende sa pàgina a pustis de sas 5 dies, comente annuntziadu in sa pàgina de sas cuntierras.
Lìnia 1:
{{LSC}}
{{LOG}}{{Variant|CAM}}{{Limba|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Ispartzidura geogràfica de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas in Sardigna|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|fam7=<small>(''[[Sardu logudoresu|Logudoresu]], [[Sardu campidanesu|Campidanesu]]'')</small>|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardegna]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionales]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1350000}}<ref>AA. VV. ''Calendario Atlante De Agostini 2017'', Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230</ref>}}[[File:Romance 20c en.png|350px|thumb|Su sardu (num. 28) in sa carta de sas [[limbas romanzas]] ]]
{{Limba|colore=#ABCDEF|iso1=sc|mapa=[[File:Idioma sardo.png|250px]][[File:Sardinia Language Map.png|250px]]|estratu=Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.<ref>[http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Pages/Language.aspx?LangID=srd United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.]</ref>|codice=sc|didascalia=Ispartzidura geogràfica de sa limba sarda e de sas alloglotas in Sardigna|sil=SRD|iso3=srd|iso2=srd|fam7=<small>(''[[Sardu logudoresu|Logudoresu]], [[Sardu campidanesu|Campidanesu]]'')</small>|regione=[[File:Flag of Sardinia, Italy.svg|20px]] [[Sardegna]]|fam6='''Sardu'''|fam5=[[Limbas romanzas meridionales|Romanzas meridionales]]|fam4=[[Limbas romanzas|Romanzas]]|fam3=[[Limba latina]]|fam2=[[Limbas itàlicas]]|fam1=[[Limbas indoeuropeas]]|tipologia={{SVO}}<ref>[http://wals.info/languoid/lect/wals_code_srd ''The World Atlas of Language Structures Online'', Sardinian]</ref><ref>La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140</ref><ref>Maurizio Virdis ''Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto)'', Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_</ref>|persones={{formatnum:1350000}}<ref>AA. VV. ''Calendario Atlante De Agostini 2017'', Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230</ref>}}
Su '''sardu''' est una [[Limbas Romanzas|limba romanza]] chi su [[Populu sardu|populu]] de [[Sardigna]] faeddat in s'isula sua, e sa comunidade sarda chistionat in disterru.
Su '''sardu''' (/ˈsaɾdu/, '''lìngua sarda''' /ˈliŋɡwa ˈzaɾda/ in sas variantes iscritas cun sa grafia [[Sardu campidanesu|campidanesa]] o '''limba sarda''' /ˈlimba ˈzaɾda/ in sas variantes iscritas cun sa grafia [[Sardu logudoresu|logudoresa]] e in [[Limba Sarda Comuna|LSC]]<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Regione Autonoma della Sardegna|tìtulu=LIMBA SARDA COMUNA - Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale
per la lingua scritta dell’Amministrazione regionale|pp=6, 7, 55|url=http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_72_20060418160308.pdf|tzitatzione=in altri casi, per salvaguardare la
distintività del sardo, si è preferita la soluzione centro-settentrionale, come nel caso di limba, chena, iscola,
ecc..}}</ref>) est una limba chi faghet parte de su [[Limbas romanzas|grupu romanzu]] de sas limbas indoeuropeas chi, pro diferentziadura ladina siat a sos faeddadores nativos, siat a sos non [[Populu sardu|sardos]], siat a sos istudiosos de cale si siat tempus, si depet cunsiderare autònoma dae sos sistemas dialetales de àrea itàlica, gallica e ispànica e duncas classificare che a idioma a contu suo in su panorama neolatinu. Est una limba faeddada in s'ìsula de [[Sardigna]].<ref>«Da G. I. Ascoli in poi, tutti i linguisti sono concordi nell'assegnare al sardo un posto particolare fra gl'idiomi neolatini per i varî caratteri che lo distinguono non solo dai dialetti italiani, ma anche dalle altre lingue della famiglia romanza, e che appaiono tanto nella fonetica, quanto nella morfologia e nel lessico.» R. Almagia et al., [http://www.treccani.it/enciclopedia/sardegna_%28Enciclopedia-Italiana%29/ ''Sardegna'' in "Enciclopedia Italiana" (1936)], Treccani, "Parlari".</ref><ref name="GruyterFerrer">[https://www.degruyter.com/view/product/180542 Manuale di linguistica sarda], 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, p. 209.</ref><ref>«Il sardo rappresenta un insieme dialettale fortemente originale nel contesto delle varietà neolatine e nettamente differenziato rispetto alla tipologia italoromanza, e la sua originalità come gruppo a sé stante nell’ambito romanzo è fuori discussione.»{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/articoli/scritto_e_parlato/Toso8.html|tìtulu=Toso, Fiorenzo. ''Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo''}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://alexandrarrexinisarrexonus.wordpress.com/2013/02/03/perche-il-sardo-e-una-lingua-2012/|tìtulu=Perché il sardo è una lingua (2012)|autore=Alexandra Porcu|situ=Alexandra: Arrexinis e Arrexonus|data=2013-02-03|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>
 
Est classificada che a limba romanza otzidentale e medas istudiosos la tenent in cunsideru comente sa prus cunservativa de sas limbas chi derivant de su latinu; a tìtulu de esèmpiu, s'istòricu [[Manlio Brigaglia]] rilevat chi sa fràsia in [[Limba latina|latinu]]<ref>Contini & Tuttle, 1982: 171; Blasco Ferrer, 1989: 14</ref><ref>Pei; Mario. ''Story of Language'' - 1949</ref><ref>''Romance Languages: A Historical Introduction'' - Cambridge University Press</ref> pronuntziada dae unu romanu aposentadu in [[Fordongiani|Forum Traiani]] ''Pone mihi tres panes in bertula'' diat currispòndere a sa tradutzione sua in sardu currente "ponemi tres panes in bèrtula"<ref>{{Tzita web|url=http://www.mclink.it/com/lol/sardegna/g_tour/bri_i.htm|tìtulu=''Sardegna, isola del silenzio'', Manlio Brigaglia|limba=it|atzessu=24 maju 2016|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170510160305/http://www.mclink.it/com/lol/sardegna/g_tour/bri_i.htm|dataarchìviu=10 maju 2017|urlmortu=eja}}</ref>. Cando chi sa base lessicale siat, tando, belle totu de orìgine latina, su sardu cunservat nointames testimonias de su sostratu linguìsticu de sos [[Sardos antigos]] in antis de sa conchista romana, tantu chi s'evidèntziant paràulas [[Limba nuraghesa|protosardas]] e, in nùmeru minore meda, fenìtziu-pùnicas, in vocàbolos medas, mescamente topònimos.<ref name="HeinzJrgenWolf">{{Tzita|Heinz Jürgen Wolf|p.20|Wolf}}.</ref> In s'[[Edade de Mesu|edade de mesu]], moderna e cuntemporànea sa limba sarda at retzidu influèntzias de superistradu dae su gregu-bizantinu, su [[Limba lìgure|lìgure]], su [[toscanu]], su [[Limba cadelana|catalanu]], su [[Limba ispagnola|castiglianu]] e s'[[Limba italiana|italianu]].
== Datos generales ==
 
Su sardu est atesu meda dae su latinu e dae sas àteras limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si agatat in s'''ala otzidentale'' de sa latinidade, paris cun su [[Limba catalana|catalanu]], su [[Limba frantzesa|frantzesu]], s'[[Limba otzitana|otzitanu]], s'[[Limba ispagnola|ispagnolu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s.
Dae su [[1997]] sa lege regionale a sa limba sarda reconnoschet sa matessi dignidade de s'italianu. Dae su 1999 est fintzas tutelada dae sa lege natzionale italiana n. 482/99 in paris a unas àteras ùndighi [[Minorias limbisticas de s'Italia|minorias ètnico-linguìsticas]], costituinde cussa prus robusta pro su chi pertocat sos nùmeros, chi sunt sighende in calada meda.<ref>''«Nel 1948 la Sardegna diventa, anche per le sue peculiarità linguistiche, Regione Autonoma a statuto speciale. Tuttavia a livello politico, ufficiale, non cambia molto per la minoranza linguistica sarda, che, con circa 1,2 milioni di parlanti, è la più numerosa tra tutte le comunità alloglotte esistenti sul territorio italiano…»''. De Concini, Wolftraud (2003). ''Gli altri d'Italia : minoranze linguistiche allo specchio'', Pergine Valsugana: Comune, p.196.</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/sardo/|tìtulu=Lingue di Minoranza e Scuola, Sardo|limba=it|atzessu=15 abrile 2019|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20181016024333/http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/sardo/|dataarchìviu=16 santugaine 2018|urlmortu=eja}}</ref><ref name="ISTAT2">{{Tzita web|url=http://portal-lem.com/images/fr/sarde/ISTAT_Langues_en_Italie.pdf|tìtulu=Inchiesta ISTAT 2000, pg.105-107}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.worldatlas.com/articles/what-languages-are-spoken-in-italy.html|tìtulu=What Languages are Spoken in Italy?}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Sistu|tìtulu=Sardegna: geografie di un'isola|annu=2019|editore=Franco Angeli|tzitade=Milano|p=188}}</ref><ref name="Lubello">Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref>
In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at leadu s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu ''ipse'', cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant leadu dae ''ille'' (francu su cadelanu in sas [[Ìsulas Baleares|Isulas Baleares]] chi at bogadu s'artìculu ''es''/''sa'' dae su latinu ''ipse''), in prus est s'unica chi fraighet su tempus benidore ponzende su verbu de agiudu "àere" in antis de su disfinidu (p.e.: ''apo a cantare'' dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. ''canterò'', dae "cantare habeo").
 
== Variantes linguìsticas de genia sarda ==
{{Càstia fintzas|Sardu logudoresu|Sardu nugoresu|Sardu campidanesu}} {{Tzitatzione|Naschet como sa chistione si su sardu si depet cunsiderare che a unu dialetu o che a una limba. Est ladinu chi issu est, pro su chi pertocat a sa polìtica<ref group="Nota">Bisòngiat ammentare chi Wagner at iscritu custu libru in su 1951: su sardu diat àere dèpidu isetare a su nessi àteros baranta annos pro chi esseret reconnotu fintzas a livellu polìticu in Itàlia, a su nessi formalmente, che a una de sas dòighi [[Minorias linguìsticas de Itàlia|minorias ètnicu-linguìsticas istòricas]] suas.</ref>, unu de sos medas dialetos de s'Itàlia, comente l'est fintzas, p.es., su [[limba serbu-croata|serbu-croatu]] o s'[[Limba arbëreshë|albanesu]] faeddadu in medas biddas de sa [[Calàbria]] e de sa [[Sitzìlia]]. Ma pro su chi pertocat a sa linguìstica sa chistione assumet unu àteru aspetu. Non faghet a nàrrere chi su sardu tèngiat unu parentiu istrintu cun carchi dialetu de s'italianu continentale; est una limba romanza arcàica e cun caraterìsticas pròpias ispicadas, chi si rivelant in unu vocabulàriu originale meda e in una morfologia e sintassi diferentes meda dae cussas de sos dialetos italianos|3=Sorge ora la questione se il sardo si deve considerare come un dialetto o come una lingua. È evidente che esso è, politicamente, uno dei tanti dialetti dell'Italia, come lo è anche, p. es., il [[lingua serbo-croata|serbo-croato]] o l'[[Lingua arbëreshë|albanese]] parlato in vari paesi della [[Calabria]] e della [[Sicilia]]. Ma dal punto di vista linguistico la questione assume un altro aspetto. Non si può dire che il sardo abbia una stretta parentela con alcun dialetto dell'italiano continentale; è un parlare romanzo arcaico e con proprie spiccate caratteristiche, che si rivelano in un vocabolario molto originale e in una morfologia e sintassi assai differenti da quelle dei dialetti italiani|limba=it}}
[[File:Romance-lg-classification-en.png|right|thumb|Classificatzione de sas limbas neolatinas (Koryakov Y.B., 2001).<ref>Koryakov Y.B. ''Atlas of Romance languages''. Mosca, 2001</ref> Sa limba sarda faghet parte de su grupu distintu de su Romanzu Insulare (''Island Romance''), in paris a su corsicanu antigu ([[Limba corsicana|su modernu]] faghet parte, imbetzes, de sa casta italoromanza).]]
Mancari custa classificatzione siat criticada a banda de unos cantos autores e istudiosos,<ref name="bolognesu.wordpress.com">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2018/01/09/una-lingua-unitaria-che-non-ha-bisogno-di-standardizzazioni/|tìtulu=Una lingua unitaria che non ha bisogno di standardizzazioni|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2018-01-09|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> su sardu propriamente naradu si partzit, fatu-fatu, a bisu de unas cantas persones in duas variantes cumprensìbiles una cun s'àtera. Sa de unu diat dèpere èssere relativa a sos dialetos tzentru-setentrionales (o "logudoresos") e s'àtera a cussos tzentru-meridionales (o "campidanesos").<ref name="Sardinianvarieties">[http://prosodia.upf.edu/home/arxiu/publicacions/2015%20OUP%20INTONATION%20IN%20ROMANCE/09-Frota%20&%20Prieto-Chap09-v2.pdf ''Sardinian intonational phonology: Logudorese and Campidanese varieties'', Maria Del Mar Vanrell, Francesc Ballone, Carlo Schirru, Pilar Prieto]</ref> Sas caraterìst''i''cas chi benint fatu-fatu cunsideradas pro sa partzidura sunt s'artìculu d''e''terminativu plurale (''is'' ambigènere in "campidanesu", sos / sas in "l''o''gudoresu") e su tratamentu de sas vocales etimològicas latinas E e O, chi abarrant sas matessi in ''sas'' variantes tzentru-setentrionales e sunt mudadas in I e U in cussas tzentru-meridionales; esistent però medas dialetos mutidos "de transitzione", o ''[[Limba de Mesania|Mesanía]]'' (es. [[Sardu campidanesu|arborense]], [[Sardu campidanesu|barbaritzinu meridionale]], [[Sardu campidanesu|ogiastrinu]], etc.), chi presentant sos caràteres tìpicos como de una, como de s'àtera variedade ipotizada.
 
Custa visione dualìstica de sos dialetos sardos, registrada sa prima borta dae su naturalista Francesco Cetti in su Setighentos<ref>[http://people.unica.it/mlorinczi/files/2007/04/5-sappada2000-2001.pdf Marinella Lőrinczi, ''Confini e confini. Il valore delle isoglosse (a proposito del sardo)'']</ref> e torrada a pònnere dae s'editore de su ditzionàriu sardu-italianu de [[Giovanni Spano]]<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.137</ref>, masaprestu chi sinnalare sa presèntzia de isoglossas beras, costituit sa proa de un'adesione psicològica de sos sardos a sa partzidura amministrativa de s'ìsula fata in època ispagnola intre unu ''[[Cabu de susu|Caput Logudori]]'' (Cabu de Susu) e unu ''[[Cabu de giossu|Caput Calaris]]'' (Cabu de Giosso) e dae ue naschet, a pustis, a sa traditzione ortogràfica in una grafia logudoresa e una campidanesa illustre.<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.138</ref><ref>«In altre parole, queste divisioni del sardo in logudorese e campidanese sono basate unicamente sulla necessità - chiarissima nel Cetti - di arrivare comunque a una divisione della Sardegna in due "capi". […] La grande omogeneità grammaticale del sardo viene ignorata, per quanto riguarda gli autori tradizionali, in parte per mancanza di cultura linguistica, ma soprattutto per la volontà, riscontrata esplicitamente in Spano e Wagner, di dividere il sardo e i sardi in varietà "pure" e "spurie". In altri termini, la divisione del sardo in due varietà nettamente distinte è frutto di un approccio ideologico alla variazione dialettale in Sardegna.» {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.141</ref>
 
Su fatu chi custas grafias illustres nascant dae un'astratzione de sos dialetos chi s'agatant in su territòriu,<ref>Bolognesi, Roberto (2013). ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, pg.93</ref> chi imbetzes si còllocant in unu ispètru internu o ''continuum'' de faeddadas intellegìbiles una cun s'àtera,<ref name="bolognesu.wordpress.com" /><ref>Contini, Michel (1987). ''Ètude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde'', Edizioni dell'Orso, Cagliari</ref><ref>Bolognesi R. & Heeringa W., 2005, ''Sardegna fra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi'', Condaghes, Cagliari</ref> faghet in manera chi resurtet difìtzile a sinnare una làcana bera intre sas variedades internas de genia "logudoresa" e de genia "campidanesa", problemàtica comuna in sa distintzione de sos dialetos de sas limbas romanzas.
 
Sos dialetos sardos, fintzas si acumonados dae morfologia, lèssicu e sintassi chi, in sustàntzia, sunt parìviles, presentant diferèntzias de caràtere fonèticu e a bortas fintzas lessicale de annotu; ma fintzas gasi, custas non impedint sa cumprensibilidade de unu cun s'àteru.<ref name="Sardinianvarieties" /><ref>«Queste pretese barriere sono costituite da una manciata di fenomeni lessicali e fonetico-morfologici che, comunque, non impediscono la mutua comprensibilità tra parlanti di diverse varietà del sardo. Detto questo, bisogna ripetere che le varie operazioni di divisione del sardo in due varietà sono tutte basate quasi esclusivamente sull'esistenza di pronunce diverse di lessemi (parole e morfemi) per il resto uguali. […] Come si è visto, non solo la sintassi di tutte le varietà del sardo è praticamente identica, ma la quasi totalità delle differenze morfologiche è costituita da differenze, in effetti, lessicali e la percentuale di parole realmente differenti si aggira intorno al 10% del totale.» Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.141</ref>
 
== Distributzione geogràfica ==
Sa limba sarda la chistionat galu oe in belle totu s'ìsula de Sardigna unu nùmeru de locutores chi variat intre 1.000.000 e 1.350.000 unidades, a s'ispissu bilìngues (sardu/italianu) in situatzione de ''diglossia'' (sa limba sarda est impreada mascamente in s'àmbitu familiare e locale in su mentres chi cussa italiana est impreada in sas ocasiones pùblicas e pro sa belle totalidade de s'iscritura). In manera prus a sa minuda, dae un'istùdiu commissionadu dae sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna|Regione Sardigna]] in su 2006 resurtat chi b'apant 1.495.000 persones, pagu prus o mancu, chi cumprendant sa limba sarda e 1.000.000 de persones, pagu prus o mancu, in gradu de la chistionare.<ref>Stima su un campione di 2715 interviste: [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20070514130939.pdf Anna Oppo, ''Le lingue dei sardi'']</ref> In manera aprossimativa, sos locutores ativos de su campidanesu diant èssere pagu prus o mancu 670.000 (su 68,9% de sos residentes, cun 942.000 persones in gradu de lu cumprèndere), e sos faeddadores de sas variedades logudoresas-nugoresas diant èssere pagu prus o mancu 330.000 (incluende sos locutores chi istant in [[S'Alighera]], in su Turritanu e in [[Gallura|Gaddura]]) e pagu prus o mancu 553.000 sos in gradu de lu cumprèndere. Petzi nemmancu su 3% de sos residentes de sas zonas sardòfonas non diat tènnere carchi cumpetèntzia de sa limba sarda. Su sardu est sa limba traditzionale in parte manna de sas comunidades sardas in ue istat s'82% de sos sardos (su 58% in comunidades cunsideradas ligadas a sa grafia "campidanesa", su 23% in cussas ligadas a sa grafia "logudoresa").
 
Pro more de su disterru dae sos tzentros sardòfonos, mascamente "logudoresos" e "nugoresos", cara a sas zonas costeras e a sas tzitades de su nord de sa Sardigna su sardu est, non pro àteru, faeddadu fintzas in sas àreas chi, in su tempus coladu, non fiant cunsideradas sardòfonas:
 
* In sa tzitade de [[S'Alighèra|S'Alighera]], in ue sa limba prus difùndida, in paris a s'italianu, est unu dialetu de su [[Limba cadelana|catalanu]] (limba chi, in paris cun s'aligheresu, cumprendet fintzas sas variedades de sas provìntzias de [[Bartzellona]], de [[Girona]], de sas [[Ìsulas Baleares]] e de [[Valencia]]), su sardu lu cumprendent su 49,8% de sos abitantes e chistionant su 23,2%. Su mantenimentu plurisecolare de su [[Saligheresu|catalanu orientale]] in custa zona benit dae unu episòdiu istòricu particulare: sos abbolotos anticatalanos dae s'ala de sos aligheresos, prus che totu cussu de su 1353, sunt istados infrutuosos ca sa tzitade l'ant, a sa sa fine, tzèdida in su 1354 a Pedru IV su Tzerimoniosu.<ref>{{Tzita web|url=http://prosodia.upf.edu/coalgueres/it/algueres.html|tìtulu=Perché si parla catalano ad Alghero? - Corpus Oral de l'Alguerès|situ=prosodia.upf.edu|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> Issu, ammentende·si sos abbolotos populares, nche at espèllidu totu sos abitantes originàrios de sa tzitade, torrende a la populare custa borta cun catalanos de Tarragona, [[Valencia]] e de sas [[Ìsulas Baleares]] ebbia e, a pustis, cun indìgenos sardos chi àerent però fatu proa de fidelidade prena a sa [[Corona de Aragona]].
* In [[Ìsili]] su [[Arromanisca|romaniska]] est, imbetzes, biagende cara a s'estintzione, ca est chistionadu petzi dae unu nùmeru semper prus astrintu de indivìduos. Custu idioma l'ant importadu in Sardigna semper durante sa dominatzione ibèricu-ispagnola, a pustis de unu aflussu mannu de immigrados rom albanesos chi, aposentados in su cussa bidda, ant dadu orìgine a una colònia minore de ramàios ambulantes.
* In s'ìsula de Santu Perdu e in un'ala de cussa de Santu Antiogu, in ue abarrat galu su [[tabarchinu]], dialetu arcaizante de su lìgure. Su tarbarchinu l'ant importadu sos erentes de cussos [[Ligùria|lìgures]] chi, in su Chimbighentos, si fiant trasferidos in s'isuledda [[Tunisia|tunisina]] de Tabarka e chi, pro more de s'esaurimentu de sos bancos corallinos e de su deterioramentu de sos raportos cun sas [[Àrabos|populatziones àrabas]], ant retzidu, dae Càralu Emanuele III de Savoja, su permissu de colonizare sas duas ìsulas sardas, minores e chene gente, in su 1738: su nùmene de su comunu, [[Carloforte|Carluforti]], lu diant àere seberadu sos colonos in onore de su re piemontesu. Sa permanèntzia cumpata in unu logu ebbia, unida a su sentidu de àuto-identificatzione cara a sos indìgenos sardos, ant cumportadu in sa populatzione locale unu tassu de lealidade linguìstica a cussu dialetu lìgure artu meda, ca l'ant cunsideradu unu fatore netzessàriu pro s'integratzione sotziale: difatis, sa limba sarda est cumprèndida dae su 15,6% de sa populatzione ebbia e chistionada dae unu galu prus minore 12,2%.<ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/speciali/minoranze/Toso_tabarchino.html|tìtulu=La minoranza negata: i Tabarchini|autore=Fiorenzo Toso|situ=Treccani, l'Enciclopedia italiana|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>
* In su tzentru de [[Arborea]] ([[Campidanu]] de [[Aristanis]]) su vènetu, arribbadu in sos annos trinta de su Noighentos cun sos immigrados [[Limba veneta|vènetos]] lòmpidos a colonizare su territòriu in cuntzèdidu a issos in cue dae sas polìticas fascistas, est oe in die in regressu forte, remplasadu siat dae su sardu siat dae s'italianu. Fintzas in sa fratzione aligheresa de [[Fertilia|Fertìlia]] sunt predominantes, acanta a s'italianu istandard, sos dialetos de cussa famìlia (finas issos in regressu mannu) introduidos, in su pustisgherra, dae grupos de pròfugos istrianos in unu sostratu [[Ferrara|ferraresu]] chi giai bi fiat.
 
Un'arresonu a banda cheret fatu pro sos duos idiomas chistionados in su nord estremu de s'ìsula, chi pro su chi pertocat a sa linguìstica gravitant cara a sa [[Còssiga|Còrsica]] e a sa Toscana: sa unu in su nord-est, chi s'est isvilupadu dae una variedade de su [[Toscana|toscanu]] (su corsicanu meridionale) e s'àteru a nord-ovest, influentzadu dae su toscanu/corsicanu e dae su [[Limba lìgure|genovesu]]<ref>Meyer Lübke, ''Grammatica storica della lingua italiana e dei dialetti toscani'', 1927, riduzione e traduzione di M. Bartoli, Torino, Loesher, 1972, p. 216. Sta in Francesco Bruni, ''op. cit''., 1992 e 1996, p. 562</ref>. Sa parte manna de sos istudiosos los cunsìderat chistionadas sardas pro su chi pertocat a sa geografia ma, pro su chi pertocat a sa tipologia issoro, reconnoschent chi faghent parte de su sistema linguìsticu italianu de casta corsicana/toscana pro sintassi, grammàtica e in parte manna fintzas lèssicu.<ref>Floris, Giovanni (1998). ''L'uomo in Sardegna: aspetti di antropobiologia ed ecologia umana'', Sestu, Zonza, p.207</ref> Sèculos de abarrare a cusrtu s'unu cun s'àteru ant causadu su fatu chi, intre su sardu e sos dialetos sardu-corsicanos chi faghent parte de s'àrea italiana, b'esserent influèntzias pari-paris, siat fonèticu-sintàticas siat lessicales, chene però chi custa cumportaret s'annuddamentu de sas diferèntzias fundamentales intre sos duos sistemas linguìsticos. Prus a sa minuda, sos chi benint mutidos idiomas sardu-corsicanos sunt:
 
* su [[Gaddhuresu|gadduresu]], chistionadu in s'ala nord-orientale de s'ìsula, est difatis una variante de su [[Limba corsicana|corsicanu meridionale]], connotu dae sos linguistas cun su nùmene de corsicanu-gadduresu. Podet èssere chi s'idioma siat nàschidu a pustis de flussos migratòrios chi, bènnidos dae sa Còrsica, ant investidu sa Gallura dae sa segunda metade, pagu prus o mancu, de su de XIV<ref>Mauro Maxia, Studi sardo-corsi, 2010, p.69</ref> sèculos o, a parre de unos àteros, imbetzes, partende dae su de XVI sèculos<ref>Francesco Bruni, ''op. cit.'', 1992 e 1996. p. 562</ref>. Sa càusa de cussos flussos andat, cun probabilidade, chircada in s'ispupulamentu de sa regione causadu dae maladias, curreras e fogos; b'at però de cunsiderare chi Plìniu su Betzu, in s'òpera sua ''Naturalis Historia'', sinnalat sa presèntzia istòrica de una tribù nuràgica in su nord de sa Sardigna mutida ''[[Cossos|Corsi]]''.
* su [[Tataresu|turritanu o tataresu]], faeddadu in [[Tàtari]], [[Portu Turre]], [[Sòssu]], [[Casteddu Sardu]] e a fùrriu de cussos tzentros, at tentu, imbetzes, un'orìgine prus antiga (XII-su de XIII sèculos). Cunservat grammàtica e istrutura de base corsicanu-toscana chi proat s'orìgine cumonale e mercantile sua, ma presentat influèntzias profundas de su sardu logudoresu in su lèssicu e in sa fonètica, in paris a cussas minores de su [[Limba lìgure|lìgure]], de su [[Limba cadelana|catalanu]] e de s'ispagnolu.
 
In sas zonas de difusione de su gadduresu e de su tataresu, sa limba sarda la cumprendet una parte manna de sa populatzione (su 73,6% in Gaddura e su 67,8% in su Turritanu), fintzas si la chistionat una minoria de locutores: su 15,1% in Gaddura (chene sa tzitade de [[Terranoa]], in ue sa sardofonia tenet unu ruolu mannu, ma inclende sas enclaves linguìsticas minores che a [[Luras]]) e su 40,5% in su [[Tataresu|Turritanu]], gràtzias a sas medas ìsulas linguìsticas in ue sos duos idiomas istant paris.
 
=== Cumpetèntzia de su sardu a intro de sas àreas linguìsticas diferentes ===
Custa tàula sinottica est cuntènnida in su raportu, giai tzitadu, de Anna Oppo (curadora), ''Le Lingue dei Sardi. Una Ricerca Sociolinguistica'', commissionadu dae sa Regione Autònoma de Sardigna a sas Universidades de Casteddu e de Tàtari.<ref>[http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_4_20070510134456.pdf Situ de sa Regione Autònoma de sa Sardigna, Anna Oppo (curadora de su raportu finale) e AA. Vàrios (Giovanni Lupinu, Alessandro Mongili, Anna Oppo, Riccardo Spiga, Sabrina Perra, Matteo Valdes), ''Le lingue dei Sardi'', Casteddu, 2007, p. 69]</ref>
{| class="wikitable sortable"
!
!Ativa
!Passiva
!Peruna
!Totale
!Interv.
|-
|Àrea logudoresòfona
|76,0%
|21,9%
|2,1%
|100%
|425
|-
|Àrea campidanesòfona
|68,9%
|27,7%
|3,4%
|100%
|919
|-
|Tzitade de S'Alighera
|23,2%
|26,2%
|50,6%
|100%
|168
|-
|Àrea sassaresòfona
|27,3%
|40,5%
|32,2%
|100%
|575
|-
|Tzitade de Terranoa
|44,6%
|38,9%
|16,6%
|100%
|193
|-
|Àrea galluresòfona
|15,1%
|58,5%
|26,4%
|100%
|53
|-
|Carluforti e Cala Seda
|12,2%
|35,6%
|52,2%
|100%
|90
|}
 
== Istòria ==
=== Naschida de sa limba sarda ===
Su sardu cumente limba chi benit dae su latinu cumèntzat a naschere in su 238 a in antis de Cristu, cando sa Sardìgna fit provìntzia de [[Roma]]. Su latinu de sos soldados romanos, chi no fit su chi istudiaiant in sos lìberos ma fit diferente meda a intro de totu sas regiones chi nde beniant, at cumentzadu a si amesturare luego cun sa lìmba chi sos sardos faeddaiant; a dolu mannu no ischimus meda de sa lìmba chi chistionàmus in Sardìgna a su tempus a insaras, ca no nosi est abarradu documentu iscritu e duncas totu su chi ischimus est pro more de faeddos (prus chi totu relatamus a su sartu, bestiàmene, matas) chi no nde benint de su latinu ma chi nde benint de su “paleusardu”, cumente a "làcana" o "mara". Sos Romanos perou no ant agattadu su “paleusardu” feti, difatis tòcat a no si nde immentigare de totu sas tzitades pùnigas in sas costeras, chi a marolla ant intradu faeddos pùnicos a intro de sos sardos puru; in ue sos faeddos pùnicos chi ancoras imperamus fatu fatu sunt unos cantu, est a nàrrere "mitza", "tzìpiri", "chemu", "tzichiria", "tzingorra" (in italianu, ''sorgente'', ''rosmarino'', ''una manciata'', ''aneto'', ''piccola anguilla''). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza cumente a su frantzesu, s'ispanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi sunt nàschidas dae su latinu de sos soldados romanos cun sa lìmba chi sa zente de su logu faeddaiant giai.
 
=== Arrutroxa de ArromaPreistòria e Imperuistòria Bizantinuantiga ===
{{Càstia fintzas|Limba nuraghesa}}
Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu, in s’imperu romanu ddoi ìntrant is "bàrbarus". Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530 nci lompint is Vàndalus, chi a su tempus aiant cunchistau giai s’[[Àfrica]] arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta. In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou immoi sa capitali no est prus Arroma ma [[Costantinòpoli]]. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus ammentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connottus funt ''lepa'', ''condaxi'' / ''condaghes'' (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a ''Miali'', ''Aleni'', ''Giorgi'', ''Stèvini''.
Sas orìgines e sa classificatzione de sa limba protosarda o paleosarda non sunt galu connotas cun tzertesa. Unos cantos istudiosos, intre sos cales su linguista [[Isvìtzera|isvìtzeru]] espertu de sos elementos de sostratu Johannes Hubschmid, ant crèidu de pòdere reconnòschere medas istratificatziones linguìsticas in sa Sardigna preistòrica. Custas istratificatziones, chi podent èssere postas in sa cronologia in unu perìodu longu meda chi andat dae s'edade de sa perda a cussa de sos metallos, diant ammustrare, a segunda de sas ricostrutziones propostas dae sos autores diferentes, cosas simigiantes cun sas limbas paleoispànicas (proto-bascu, ibèricu), limbas tirsènicas e su lìgure antigu.<ref>{{Tzita web|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=26247|tìtulu=Los vocablos en -rr- de la lengua sarda|autore=Mary Carmen Iribarren Argaiz|data=16 abrile 2017|limba=es}}</ref>
 
Fintzas si sa dominatzione de [[Roma]], incumentzada in su 238 a.C., at importadu giai dae deretu in s'amministratzione sa [[limba latina]] in s'ìsula, custa no est istada bona a remplasare in presse cussas pre-romanas, intre sas cales su pùnicu, chi at sighidu a èssere chistionadu finas a su de II sèculos d.C. Medas raighinas nuràgicas sunt abarradas chene mudas, e in medas casos sunt istados incameradas in su latinu locale (che a ''nur'', chi podet bènnere dae Norace e s'agatat in topònimos che a ''Nurri'', ''[[Nurri|Nurra]]'' e medas àteros); in sa regione de s'ìsula chi at derivadu su nùmene suo dae su latinu ''Barbaria'' (in sardu "logu de sos Bàrbaros", lemma comunu a s'antigu ''[[Barbàgia|Barberia]]'') sa gente sua at fatu resistèntzia a s'assimilatzione linguìstica e culturale romana pro meda longu, e prus che totu in su territòriu de [[Ortzai]], belle su 50% de sos topònimos sunt derivàbiles dae su sostratu linguìsticu protosardu. In paris a sos nùmenes de logu, in s'ìsula bi sunt diversos nùmenes de prantas, animales e formatziones geològicas ligados a sos idiomas indìgenos.<ref name="Lupinu">{{Tzita web|url=http://www.vatrarberesh.it/biblioteca/ebooks/storiadellalinguasarda.pdf|tìtulu=Storia della lingua sarda|autore=Giovanni Lupinu|data=19 abrile 2017|limba=it}}</ref>
=== Is pisanus in Sardigna ===
[[File:Idioma sardo.png|250px|thumb|Mapa in ue si bidet sa cumpetentzia de su sardu]]
Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is musulmanus, duncas s’Ìsula abbàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e [[Gènova]] cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa citadi de Sassari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a in antis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua" o "cena", funt totu pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius<ref>[http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf''Quanti luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga)'']</ref> intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, in ui no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che [[Max Leopold Wagner]] funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a in antis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" siat "limba" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is [[Sardu campidanesu|bariedadis campidanesas]] e s’atra de is [[Sardu logudoresu|bariedadis logudoresas]]. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza".
 
Nointames, durante sa dominatzione longa romana, su latinu est divenidu in manera graduale sa limba mama de sa parte manna de sos abitantes de s'ìsula. Pro more de custu protzessu profundu de romanizatzione, sa limba sarda de oe est classificada comente a [[Limbas romanzas|limba romanza]] o neolatina, ca tenet caraterìsticas fonèticas e morfològicas prètzisas a su [[Limba latina|latinu clàssicu]].<ref name="Lupinu" /> Unos cantos linguistas pensant chi sa limba sarda moderna siat istada sa prima limba a si partzire dae sas àteras limbas evolvende·si dae su latinu.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Huiying|sambenadu=Zhang|annu=2015|tìtulu=From Latin to the Romance languages: A normal evolution to what extent?|rivista=Quarterly Journal of Chinese Studies|volume=3|nùmeru=4|pp=105–111|limba=en|atzessu=2019-02-01|url=http://oec.xmu.edu.cn/qjcs/upload/201502/201502.pdf|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20180119120250/http://oec.xmu.edu.cn/qjcs/upload/201502/201502.pdf|dataarchìviu=19 ghennàrgiu 2018|urlmortu=eja}}</ref>
=== Su cadelanu e su castillianu in Sardigna ===
[[File:Condaghe_Silki.png|left|thumb|Su [[condaghe]] de Santu Perdu de Silki (1065-1180), iscritu in sardu]]
Su cadelanu bessit lìngua officiali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chentza duda peruna, su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oi in dì puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e aicci narendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sociedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su castillianu est intrau meda a su propriu perou prus a tardu, a s'accabada de su 1500 candu giai nci fiant stetius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabbu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu at arriciu una sienda de fueddus de su castillianu; perou bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu parit ca is fueddus cadelanus prevalessint occannu. Nci funt medas fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (''legge'' in italianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalessit in medas atras cosas.
A pustis de sa ruta de s'Imperu romanu de Otzidente e sa parèntesi curtza [[Vàndalos|vandàlica]], sa Sardigna, torrada a conchistare dae Bisàntziu, at tentu dae sos bizantinos influèntzias polìticas e culturales pro belle chimbe sèculos; sa limba grega de sos bizantinos at frunidu in prèstidu unas cantas espressiones rituales e formales a su sardu e b'at àpidu fintzas un'ispartzidura de s'impreu de s'alfabetu grecu.<ref>M. Wescher e M. Blancard, ''Charte sarde de l’abbaye de Saint-Victor de Marseille écrite en caractères grecs'', in "Bibliothèque de l’ École des chartes", 35 (1874), pp. 255–265</ref><ref>[http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/bss3/01Soddu-Crasta-Strinna.pdf Un’inedita carta sardo-greca del XII secolo nell’Archivio Capitolare di Pisa, di Alessandro Soddu – Paola Crasta – Giovanni Strinna]</ref>
 
=== S’italianuPerìodu in Sardignagiudicale ===
{{Quote|A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda.
In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], Sa limba est s'istoria de su mundu}}
In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de nci burrai sa lìngua sarda de su totu po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana. Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua, e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po italinisai sa Sardìnnia fiat a italianisai su sardu in antis. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu, su primu passu fiat a nci bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu proceddinu]]), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’Otuxentu) teniant custa tenta, sa de imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. S’italianu at perou cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su Noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas. In is ùrtimus cincuanta annus, su sardu at arrenconau unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. Sa "enna" o "janna" est bessia "sa porta", su "ajaju" est bessiu su "nonnu", su "fradili" est bessiu su "cuginu", e aici nendi.
 
{{Aprofundimentu|contenuto={{quote
=== Sa batalla po sa limba sarda ===
|''In nomine Domini amen. Ego iudice [[Marianu I de Torres|Mariano de Lacon]] fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu […]''}}|mann-testu=90%|tìtulu=Estratu de su Privilègiu Logudoresu (1080)<ref>{{Tzita web|url=https://it.wikisource.org/wiki/Privilegio_Logudorese|tìtulu=|situ=https://it.wikisource.org|atzessu=2017-10-01}}</ref>}}
In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu, in totu s’Europa nci est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisì Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’[[Rennu Auniadu|Arrennu Uniu]] is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.
Su sardu est istadu, durante su perìodu [[Edade mèdia|medievale]], sa limba ufitziale e natzionale de sos bator [[Judicadu sardu|Giudicados isolanos]], antitzipende in emantzipatzione sas àteras limbas neolatinas.<ref>"La lingua sarda acquisì dignità di lingua nazionale già dall'ultimo scorcio del secolo XI quando, grazie a favorevoli circostanze storico-politiche e sociali, sfuggì alla limitazione dell'uso orale per giungere alla forma scritta, trasformandosi in volgare sardo". Cecilia Tasca (a incuru de), 2003. ''Manoscritti e lingua sarda'', La memoria storica, p.15</ref><ref>"I Sardi inoltre sono i primi fra tutti i popoli di lingua romanza a fare della lingua comune della gente, la lingua ufficiale dello Stato, del Governo…" Puddu, Mario (2002). ''Istoria de sa limba sarda'', Ed. Domus de Janas, Selargius, pg.14</ref><ref>Gian Giacomo Ortu, ''La Sardegna dei Giudici'' p.264, Il Maestrale 2005</ref><ref>Maurizio Virdis, ''Le prime manifestazioni della scrittura nel cagliaritano'', in Judicalia, Atos de su Seminàriu de Istùdios Casteddu 14 nadale 2003, a incuru de B. Fois, Casteddu, Cuec, 2004, pp. 45-54.</ref><ref>Comente rilevat, intre sos àteros, [[Ludovico Antonio Muratori|Muratori]], «''Potissimum vero ad usurpandum in scriptis Italicum idioma gentem nostram fuisse adductam puto finitimarum exemplo, Provincialium, Corsorum atque Sardorum''» ("A nàrrere sa beridade penso, in antis de totu, chi sa gente nostra [italiana] siat istada impuntzada a impreare s'idioma itàlicu in s'iscritura sighende s'esèmpiu de sos bighinos nostros Proventzales, Corsicanos e Sardos") e, a pustis, «''Sardorum quoque et Corsorum exemplum memoravi Vulgari sua Lingua utentium, utpote qui Italis preivisse in hoc eodem studio videntur''» ("Apo ammentadu, intre s'àteru, s'esèmpiu de sos Sardos e de sos Corsicanos, chi ant impreadu sa limba vulgare issoro, che a sos chi in cussu ant pretzèdidu sos Italianos"). Antonio, Ludovico Antonio (1739). ''Antiquitates Italicae Moedii Evi'', Mediolani, t. 2, col.1049</ref> Presentaiat, craru, unu nùmeru prus mannos de arcaismos e latinismos cunfronta a sa limba de oe, s'impreu de caràteres oe abbandonaos e, in medas documentos, una grafia de sa limba iscrita influentzada dae sos influssos de sos iscrivanos, fatu-fatu toscanos, genovesos o catalanos.
 
[[Dante Alighieri]], in su De vulgari eloquentia suo (1303-1305) nde chistionat e nde bogat a sos sardos in manera crìtica, a rigore no italianos (''Latii''), fintzas si parent chi si podant pònnere in paris a sos [[italianos]], ca issos ebbia diant èssere privos de unu vulgare issoro pròpiu e istorchent sa "gramatica" che a sas monincas istorchende a sos òmines: narant difatis ''domus nova'' e ''dominus meus'', ca a parre suo non diant tènnere vulgare preferende imbetzes istòrchere su latinu.<ref>[https://web.archive.org/web/20180411132837/http://www.classicitaliani.it/dante/prosa/vulgari_ita.htm ''De Vulgari Eloquentia'', parafrasi e note a cura di Sergio Cecchin. Edizione di riferimento: ''Opere minori di Dante Alighieri, vol. II, UTET, Torino 1986'']: «…Eliminiamo anche i Sardi (che non sono Italiani, ma sembrano accomunabili agli Italiani) perché essi soli appaiono privi di un volgare loro proprio e imitano la "gramatica" come le scimmie imitano gli uomini: dicono infatti "domus nova" e "dominus meus".»</ref><ref>[http://www.thelatinlibrary.com/dante/vulgar.shtml ''Dantis Alagherii De Vulgari Eloquentia Liber Primus'', The Latin Library]: ''Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur.'' (Lib. I, XI, 7)»</ref><ref name="Dante1">[http://people.unica.it/marinellalorinczi/files/2007/06/11-dantesardo2000.pdf Marinella Lőrinczi, ''La casa del signore''. La lingua sarda nel De vulgari eloquentia]</ref>
In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda: in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu sardu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia dii.
 
Custa rapresentatzione cuntestada de su sardu, chi a parre de Dante fiat latinu sìncheru, est istada confutata non dae sa chirca sientìfica moderna ebbia, ma fintzas dae su fatu chi su sardu, chi si fiat evòlvidu in manera autònoma dae su latinu, esseret devènnidu giai in cudda època una limba chi non cumprendiat belle nemos francu sos isolanos. Famados sunt duos versos de su de XII sèculos atribuidos a su trovadore proventzale Rambaldo de Vaqueiras, chi in su poema suo ''Domna, tant vos ai preiada'' paragonat su sardu a su tedescu e a su [[Limba bèrbera|bèrberu]]: «''Non t'entend plui de unu [[Limba tedesca|Todesco]] / Sardesco o Barbarì''» (lett. "Non ti cumprendo prus de unu tedescu / o sardu o bèrberu") e cussos de su [[Firenze|fiorentinu]] Fazio degli Uberti (su de XIV sèculos) chi, in su ''Dittamondo'', iscriet de sos sardos: «''una gente che niuno non la intende / né essi sanno quel ch'altri pispiglia''» (lett. "una gente chi nemos cumprendet / nen issos cumprendent su chi sos àteros murmutant").<ref>[http://www.rialto.unina.it/RbVaq/392.7(Saviotti).htm Domna, tant vos ai preiada (BdT 392.7), vv. 74-75]</ref><ref>{{Tzita web|url=http://taban.canalblog.com/archives/2013/10/27/28302736.html|tìtulu=Le sarde, une langue normale|situ=taban.canalblog.com|data=2013-10-27|limba=fr|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref name="Dante1">[http://people.unica.it/marinellalorinczi/files/2007/06/11-dantesardo2000.pdf Marinella Lőrinczi, ''La casa del signore''. La lingua sarda nel De vulgari eloquentia]</ref><ref>Dittamondo III XII 56 ss.</ref>
Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de democratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei, su stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa slovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadelana e s’otzitana. Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit a lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga, e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei.
 
Su primu documentu iscritu in ue cumparent elementos de sa limba sarda est de su 1065, s'atu de lassa fatu dae Barisone I de Torres indiritzadu a s'abate Desiderio pro de s'abbadia de Montecassinu, connotu fintzas che a Carta de Nicita.<ref>Archivio Cassinense Perg. Caps. XI, n. 11 " e "TOLA P., Codice Diplomatico della Sardegna, I, Sassari, 1984, p. 153</ref><ref>[http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/bss2/01Strinna.pdf Giovanni Strinna, ''La carta di Nicita e la clausula defensionis'']</ref>
== Difusione, situatzione a die de oe e perigulu de estintzione ==
[[File:Pag1_carta_delogu.jpg|left|thumb|Sa de una pàgina de sa Carta de Logu de Arbaree]]
Si carculat chi la diant a faeddare o cumprendere, nessi pro carchi fràsia, unas 1.200.000 personas de [[Sardigna]] e in prus sos disterrados chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e la impreant de mèzus manera sunt meda prus pagos, ma no bi at carchi cherta ispetzialìstiga chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi a la faeddare mèzus siant sos betzos, mancari bi sient giòvanos chi la istùdient e impreent bene.
Àteros documentos de annotu mannu sunt sos [[Condaghe|Condaghes]], sa Carta de Orzocu (1066/1073), su [[Privilegio logudorese|Privilègiu Logudoresu]] (1080-1085) cunservadu in s'Archìviu de Istadu de Pisa, sa Prima Carta casteddaja (1089 o 1103) bènnida de sa crèsia de Santu Sadurnu in sa diòtzesi de Casteddu e, paris a sa Segunda Carta Marsigliesa, como cunservada in sos Archìvios Dipartimentales de sas Bouches-du Rhone in [[Marsiglia|Marsìglia]]<ref group="Nota">''E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu…''</ref>, in paris a unu autu (1173) intre su Pìscamu de Civita Bernardo e Beneitu, chi tando fiat amministradore de s'Òpera de sa Crèsia majore de Pisa.<ref>{{Tzita web|url=http://www.archiviogiuridico.it/collane/La_Carta_di_Orzocco.pdf|tìtulu=Corrado Zedda, Raimondo Pinna, (2009) ''La Carta del giudice cagliaritano Orzocco Torchitorio, prova dell'attuazione del progetto gregoriano di riorganizzazione della giurisdizione ecclesiastica della Sardegna. Collana dell'Archivio storico e giuridico sardo di Sassari. Nuova serie, 10 Todini, Sassari''.|atzessu=2 santugaine 2017}}</ref><ref group="Nota">Unu cantzu: '' In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (…. ….)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (…) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(….)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (…….)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(……..)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(…..)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (….) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T. ''</ref><ref group="Nota">Unu cantzu: '' Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas… et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro…. essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ……. Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu …….. e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio ''</ref>
[[File:Statuti_Sassaresi_XIV_century_1a.png|thumb|[[Istatutos Tataresos]]]]
Sos [[Istatutos Tataresos]] (1316) e cussos de [[Casteddu Sardu]] (c. [[1334]]), iscritos in una grafia chi oe diamus pòdere bìdere simigiante che a cussa logudoresa, sunt un'àteru esèmpiu de importu de documentatzione linguìstica de sa Sardigna setentrionale e de sa Tàtari cumonale<ref group="Nota">Unu cantzu: '' Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari… ''</ref>; est infines giustu a mentovare sa ''[[Carta de Logu]]''<ref group="Nota">Inoghe, a esèmpiu, est riportadu unu cantzu chi chistionat de sa pena pro sos istùpros: ''XXI CAPIDULU - De chi levarit per forza mygeri coyada. - Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro levarilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.''</ref><ref>[http://www.nuraghe.eu/cartadelogu/ Testu intreu]</ref> de su [[Judicadu de Arbaree|Regnu de Arborea]] (1355-1376), chi est abarrada in vigore finas a su 1827.
 
A pustis de s'iscumparta de su [[Judicadu de Càlaris|giudicadu de Casteddu]] e de cussu de [[Judicadu de Gaddura|Gaddura]] in sa de duas metades de su de XIII sèculos, in sos ex-territòrios giudicales rùidos in suta de su domìniu de sos de sa Gherardesca e de sa [[Repùblica de Pisa|Repùbblica de Pisa]] b'at àpidu unu protzessu de toscanizatzione manna de sa limba locale chi, a parre de su linguista Eduardo Blasco Ferrer, at causadu una prima frammentatzione de su sardu, in antis de tando parìvile meda;<ref name="books.google.com">{{Tzita libru|nùmene=Eduardo Blasco|sambenadu=Ferrer|tìtulu=Storia linguistica della Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=S0Us0DqE79MC|data=1984-01-01|editore=Walter de Gruyter|ISBN=978-3-11-132911-6}}</ref> a parre de Carlo Tagliavini, in s'ìsula s'andaiat formende una koinè illustre basada in su mollu ortogràficu "logudoresu".<ref>Tagliavini, Carlo (1964). ''Le origini delle lingue neolatine'', Patron, Bologna, pg.450</ref> Sa limba toscana s'at difùndidu fintzas gràtzias fintzas a s'istantziamentu de mòngios [[Benedettinos|benedetinos]], [[camaldolesos]] e vallombrosiani in s'ìsula. Un'importante documentu in vulgare [[Toscana|toscanu]] est su Breve de Bidda de Crèsia, redatu in forma definitiva in su 1304 e costituidu dae unu còdighe de leges de sa tzitade minerària de [[Igrèsias|Bidda de Crèsia]] (oe [[Igrèsias]]). De època posteriore est su ''Breve portus kallaretani'', redatadu in latinu ma chi nos est arribbadu in sa tradutzione toscana (1318-1319). In cussos matessi annos at bidu sa lughe unu testu in latinu, su ''Liber fondachi'', imbentàriu de importu de sos benes pisanos in su [[Judicadu de Gaddura|Giudicadu de Gaddura]], in ue s'agatat un'insertu in toscanu (1317-1318) e s'elencu de sos topònimos in sardu e toscanu.<ref>Francesco Bruni (direttore), ''Storia della lingua italiana'', vol. II, ''Dall'Umbria alle Isole'', Utet, Torino, 1992, 1996, Garzanti, Milano, 1996, p. 579, ISBN 88-11-20472-0.</ref> In su setentrione de sa Sardigna, imbetzes, sunt istados sos genovesos a impònnere s'influèntzia issoro, siat pro mèdiu de sa nobilia sardu-genovesa de [[Tàtari]], siat pro mèdiu de sos membros de sa famìlia Doria chi, fintzas a pustis de s'annessione de s'ìsula a banda de sos catalanu-aragonesos, ant cunservadu sos fèudos issoro de [[Casteddu Sardu]] e Monteleone che a vassallos de sos soberanos de sa [[Corona de Aragona]].<ref>Francesco Bruni (direttore), ''op. cit., vol. II, p. 582''</ref>
Segundu a un'istùdiu de sa regione, su sardu lu diant a connòschere unas 1.495.000 personas e faeddare unas 1.000.000, a fronte de unu tres % ebbia chi naraiat de no lu connòschere, de no lu cumprendere e de no lu cherrere imparare. Ant peroe sinnaladu chi bi at s'arriscu chi su sardu diat a poder andare intra pagu tempus in estintzione, si no si ponet remèdiu, ca su bilinguismu est galu a bìdere; in prus, sighit a zirare unu ''stigma'' assotziadu a sa limba, e in sos ufìtzios pùblicos no si impreat a favore, oe, de s'italianu ebbia.
 
Sa primu crònaca redatzionada in ''limba sive ydiomate sardu''<ref>Antonietta Orunesu, Valentino Pusceddu (a cura di). ''Cronaca medioevale sarda: i sovrani di Torres'', 1993, Astra, Quartu S.Elena, p. 11</ref> benit dae sa de duas metades de su de XIII sèculos e sighet sos istilemas tìpicos de su perìodu. Su manuscritu, redatadu dae un'anònimu e cunservadu, oe, in s'Archìviu de Istadu de Torinu, tenet su tìtulu de ''Condagues de Sardina'' e sighet sos fatos de sos Giùighes de su [[Judicadu de Torres|Giudicadu de Torres]]; s'ùrtima editzione crìtica de sa crònaca diat èssere istada torrada a publicare, in su 1957, dae Antoni Sanna.
Custa situatzione si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, chi at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro; si depet tènnere in contu chi sos ibericos teniant sas limbas insoro affaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos de Savoia cheriant aunire su dominiu issoro fintzas linguisticamente e nche ant bogadu ispagnolu e sardu puru. Sa cosa si che est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu coladu, cando sos mèdios de comunicatzione e s'istrutzione ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e de zente ischida", seberande de non imparare prus su sardu a sos fizos. In custu tempus, benit puru a pitzu su dualismu tra tzitade e bidda, in ue sa limba mama no est ancora totu isperdida. Pustis de una pelea longa incumintzada dae sos annos '70, si podet nàrrere chi carchi cosa siat cambiada ma solu in su [[1997]], pro more de una lege regionale chi at postu su sardu che limba ufitziale de sa Sardigna umpare a s'italianu.
 
Sa polìtica èstera de su giudicadu de Arborea, indiritzada a unificare su restu de s'ìsula in suta de su regnu suo<ref>Custu indiritzu polìticu, chi s'est bidu in atzione durante sa gherra sardu-catalana longa meda, fiat giai craru in su 1164 durante sa regèntzia de [[Barisone I de Lacon-Serra]], chi teniat unu sigillu cun iscritziones chi fiant "sardistas" in manera crara (Casula, Francesco Cesare. ''La scrittura in Sardegna dal nuragico ad oggi'', Carlo Delfino Editore, p.91) ''Baresonus Dei Gratia Rei Sardiniee'' ("Barisone, pro gràtzia de Deus Re de Sardigna") e ''Est vis Sardorum pariter regnum Populorum'' ("Est sa fortza de sos Sardos a su matessi livellu de su regnu de sos Pòpulos").</ref><ref name="Salviar">"I sardi di Arborea si allearono ai catalani per cacciare gli italiani. I pisani, battuti, lasciarono l'isola nel 1326. I genovesi seguirono la stessa sorte nel 1348. La nuova dominazione innesca però una sorta di rudimentale sentimento nazionale isolano. I sardi, cacciati finalmente i vecchi dominatori (gli italiani) intendono cacciare anche i catalani. Mariano IV di Arborea vuole infatti unificare l'isola sotto il suo scettro e impegna a tal punto le forze catalane che Pietro IV di Aragona è costretto a venire di persona nell'isola al comando di un nuovo esercito per consolidare la sua conquista". Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.179</ref> e a preservare s'indipendèntzia sua dae influèntzias istràngias, est colada intre una positzione de alleàntzia cun sos aragonesos in funtzione antipisana a una, de sensu contràriu, antiaragonesa, instaurende unos cantos ligàmenes culturale cun sa traditzione italiana.<ref>Francesco Cesare Casula, ''Cultura e e scrittura nell'Arborea al tempo della Carta de Logu, ''in ''Il mondo della Carta de Logu, ''Casteddu, 1979, 3 libros, p. 71-109</ref> Sa contrapositzione polìtica intre su giudicadu de Arborea e sos soberanos aragonesos, devènnidos egèmones in Sardigna, s'est manifestada fintzas cun s'adotzione de unos cantos mollos culturales toscanos, che a unos cantos mòdulos linguìsticos in s'Aristanesu e s'"Istile de s'Incarnatzione pisana", architetura militare e religiosa.<ref>Francesco Bruni (direttore), ''op. cit.'', vol. II, 1992 e 1996, p. 584-585</ref> Nointames cussu, in lìnia cun sa polìtica èstera sua, su giudicadu s'est distìnghidu pro medas innovatziones, che a una casta de iscritura cantzelleresca (sa gòtica cantzelleresca arborensa) e pro una durita a si sutapònnere tropu a s'influssu de culturas furisteras, madurada in sa consièntzia de una identidade autòctona, ètnica, antropològica, culturale e linguìstica sua.<ref>Ferrer, Eduardo Blasco (1984). ''Storia linguistica della Sardegna'', Niemeyer, Tübingen, p.132.</ref> In cada manera, una carchi influèntzia italiana est pòdida abarrare in su giudicadu arborense pro more de sa presèntzia, in cue, de unos cantos notàios, giuristas e mèigos bènnidos dae s'Itàlia, e de unos cantos òmine de armas toscanos a cabu de milìtzias locales, che a Cicarello de Montepulciano e Giuliano de Massa.
Como bi at duas iscolas de pensu: a una banda, chie pensat chi s'irraighinamentu de su sardu dae sa sotziedade sarda siat arribadu a unu puntu chi su sardu si creet oramai belle iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sighire s'esèmpiu de àteras limbas de minoria, comente su catalanu. Bi at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partzidu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est in suta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa [[Limba Sarda Unificada]] e sa [[Limba Sarda Comuna]]).
[[File:Sardinia Language Map.png|thumb|250px|right|[[Limbas de sa Sardigna|Limbas e dialetos de sa Sardigna]]]]
 
=== Perìodu ibèricu e aragonesu-ispagnolu ===
== Sas bariedades ==
S'infeudamentu de sa Sardigna fatu dae su paba Bonifacio VIII in su 1297, sena tènnere contu de sas realidades istatuales giai in cue, at batidu a sa fundatzione nominale de su [[Rennu de Sardigna|Regnu de Sardigna]]. Una fase longa de gherras intre [[Judicadu de Arbaree|Arborea]] e [[Corona de Aragona|Aragonesos]], acabada cun sa vitòria definitiva de custos ùrtimos in [[Battalla de Seddori|Seddori]] in su 1409 e sa rinùntzia de sos deretos de sutzessione [[Judicadu de Arbaree|arboresos]] a banda de [[Gulliermu de Arbarea|Gullielmu III de Narbona]], at marcadu sa fine de s'indipendèntzia sarda; ant neutralizadu in manera sistemàtica cada focolàiu de rebellia antiaragonesa, che a s'abbolotu indipendentista de [[S'Alighèra|S'Alighera]] in su 1353 e [[Batalla de Macumere|cussa de Macumere]] in su 1478, a pustis de su cale s'ìsula l'ant partzida arbitrariamente duos Cabos de pertenèntzia iscrobada. S'assimilatzione a pustis de sa conchista de s'ìsula at investidu cada aspetu de sa sotziedade; su catalanu, sa limba prus difùndida in sa [[Corona de Aragona]], at pigadu difatis su status de limba egèmone, in una cunditzione diglossica in ue su sardu (fintzas si non fiat iscumpartu de su totu dae s'impreu ufitziale: sa ''Carta de Logu'' matessi su Parlamentu l'at estèndida a totu s'ìsula in su 1421) fiat limitadu, in sa bida pùblica e intelletuale, a una positzione segundària: sos dialetos sardos chistionados in su [[Cabu de giossu|cabu de suta]] ant subidu una sèrie de prèstidos dae s'idioma dominante in nùmeru tale de creare in [[Casteddu]], in ue su catalanu at achidadu in manera intrea a su sardu, espressiones idiomàticas che a "''Non scit su catalanu''" ("No ischit su [[Limba cadelana|catalanu]]") pro indicare una persone chi no ischiat comente s'espressare in manera curreta.<ref name="fara">«[I Sardi] parlano una loro lingua peculiare, il sardo, sia in versi che in prosa, e questo in particolare nel Capo del Logudoro ove è più pura, più ricca ed elegante. E giacché sono immigrati qui, e ogni giorno ve ne giungono altri per praticarvi il commercio, molti spagnoli (tarragonesi o catalani) e italiani, si parlano anche le lingue spagnola (tarragonese o catalana) e quella italiana, sicché in un medesimo popolo si dialoga in tutti questi idiomi. I Cagliaritani e gli Algheresi si esprimono però, in genere, nella lingua dei loro maggiori, cioè il catalano, mentre gli altri conservano quella autentica dei Sardi.» Testo originale: «[Sardi] Loquuntur lingua propria sardoa, tum ritmice, tum soluta oratione, praesertim in Capite Logudorii, ubi purior copiosior, et splendidior est. Et quia Hispani plures Aragonenses et Cathalani et Itali migrarunt in eam, et commerciorum caussa quotidie adventant, loquuntur etiam lingua hispanica et cathalana et italica; hisque omnibus linguis concionatur in uno eodemque populo. Caralitani tamen et Algharenses utuntur suorum maiorum lingua cathalana; alii vero genuinam retinent Sardorum linguam.» [[Giovanni Francesco Fara|Fara, Francesco Giovanni]] (1580). ''De Rebus Sardois'', ''De natura et moribus Sardorum'', 1835-1580, Torino, p.51. Traduzione di Giovanni Lupinu da Ioannis Francisci Farae (1992-1580), ''In Sardiniae Chorographiam'', v.1, "Sulla natura e usi dei Sardi", Gallizzi, Sassari.</ref><ref group="Nota">È da notare che Cagliari, come d'altronde Alghero, subì un processo di ripopolamento a opera degli aragonesi (Francesco C. Casula, ''La storia di Sardegna'', 1994, p.424).</ref> S'abogadu Sigismondo Arquer, autore de sa ''Sardiniae brevis historia et descriptio'' (su paràgrafu relativu a sa limba de cust'òpera diat èssere istadu pagu prus o mancu pigadu fintzas dae Conrad Gessner in su suo "In subra de sas limbas diferentes in impreu in sas vàrias natziones de su globu"), cunsertat cun [[Giovanni Francesco Fara|Giuanne Frantziscu Fara]] in su referire chi su catalanu e s'ispagnolu esserent faeddados in sas tzitades, mascamente dae sos burghesos minores e dae su cleru, e su sardu in su restu de su Regnu.<ref>Gessner, Conrad (1555). [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k938671 De differentiis linguarum tum veterum tum quae hodie apud diversas nationes in toto orbe terraru in usu sunt], Sardorum lingua: pp. 66-67</ref><ref>[http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/cfsarquer/05edizione.pdf Sigismondo Arquer (a cura di Maria Teresa Laneri, 2008). ''Sardiniae brevis historia et descriptio'', CUEC, pg.30-31, ''De Sardorum Lingua''].. «certamente i sardi ebbero un tempo una lingua propria, ma poiché diversi popoli immigrarono nell'isola e il suo governo fu assunto da sovrani stranieri (vale a dire da Latini, pisani, genovesi, spagnoli e africani), la loro lingua fu pesantemente corrotta, pur rimanendo un gran numero di vocaboli che non si ritrovano in alcun idioma. Ancor oggi essa conserva molti vocaboli della parlata latina. […] È per questo che i sardi, a seconda delle zone, parlano in maniera tanto diversa: appunto perché ebbero una dominazione così varia; ciò nonostante, fra loro si comprendono perfettamente. In questa isola vi sono comunque due lingue principali, una che si usa nelle città e un'altra che si usa al di fuori delle città: i cittadini parlano comunemente la lingua spagnola, tarragonese o catalana, che appresero dagli ispanici, i quali ricoprono in quelle città la gran parte delle magistrature; gli altri, invece, conservano la lingua genuina dei sardi.» Testo originale: «Habuerunt quidem Sardi linguam propriam, sed quum diversi populi immigraverint in eam atque ab exteris principibus eius imperium usurpatum fuerit, nempe Latinis, Pisanis, Genuensibus, Hispanis et Afris, corrupta fuit multum lingua eorum, relictis tamen plurimis vocabulis, quae in nullo inveniuntur idiomate. […] Hinc est quod Sardi in diversis locis tam diverse loquuntur, iuxta quod tam varium habuerunt imperium, etiamsi ipsi mutuo sese recte intelligant. Sunt autem duae praecipuae in ea insula linguae, una qua utuntur in civitatibus, et altera qua extra civitates. Oppidani loquuntur fere lingua Hispanica, Tarraconensi seu Catalana, quam didicerunt ab Hispanis, qui plerumque magistratum in eisdem gerunt civitatibus: alii vero genuinam retinent Sardorum Linguam.» [http://www.filologiasarda.eu/files/documenti/pubblicazioni_pdf/cfsarquer/05edizione.pdf Sigismondo Arquer (a cura di Maria Teresa Laneri, 2008). ''Sardiniae brevis historia et descriptio'', CUEC, pg.30-31, ''De Sardorum Lingua'']</ref> Sos [[Gesuitas]], chi ant fundadu unos cantos collègios in [[Tàtari]] (1559), [[Casteddu]] (1564), [[Igrèsias]] (1578) e [[S'Alighèra|S'Alighera]] (1588), in s'incumintzu ant promòvidu una polìtica linguìstica de suportu a su sardu, ma a pustis l'ant mudada in manera lestra cara a s'ispagnolu. Ant contribuidu a sa difusione populare de su catalanu sas làudes religiosas in onore de Maria e de sos santos, sos ''goigs'' (dae ue benit su tèrmine gosos, in unas cantas biddas pronuntziadu gòcius).
[[File:Sardignwès rifondaedje mot påye2.jpg|thumb|250px|right|Dae su latinu ''pacem'' a sos faeddos in sardu pro cussa peraula.]]
Sos limbistas partzint su sardu in medas bariedades, cun duas ortografias fundamentales a las intregare: su [[Sardu campidanesu|campidanesu]] e su [[Sardu logudoresu|logudoresu]]-[[nugoresu]]. Su [[Gaddhuresu|gadduresu]] ([[Limba corsicana|cossu]]), s'[[Dialetu aligheresu|aligheresu]] ([[Limba catalana|catalanu]]) e su [[tabarchinu]] (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su [[tàtaresu]] (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siet de gramàtiga corsicana, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas).
 
S'influèntzia de su toscanu, intre su de XIV e su de XV sèculos, s'est manifestada in su [[Logudoro]], siat in carchi documentu ufitziale, siat che a limba literària: s'internatzionalizatzione europea de su Rinaschimentu italianu, partinde dae su de XVI sèculos, diat àere, difatis, torradu a allùghere, in unos cantos autores plurilìngues, su riellu pro sa cultura italiana, manifestende·si mescamente in s'impreu agiuntivu de cussa limba, in manera parallela a su sardu e a cussas ibèricas. In sos matessi sèculos o in època pagu a pustis, fintzas pro more de sa difusione progressiva de su cursu in Gaddura e fintzas in zonas mannas de sa Sardigna nord-otzidentale, cosa de sa cale amus chistionadu in antis, su logudoresu setentrionale at assùmidu unas cantas caraterìsticas fonèticas (palatalizatzione e sonos fricativos-palatalizados) dèpidas a su cuntatu cun s'àrea linguìstica toscana (''sic'').<ref>Max Leopold Wagner, ''op. cit.'', 1951, p. 391 e Antonio Sanna, ''Il dialetto di Sassari'', Cagliari, Trois, 1975, p. 18 e seg. Entrambi sono in Frandesco Bruni, ''op. cit''., 1992 e 1996, p. 562</ref>
Sos limbazos sardos '''campidanesos''' sunt sa bariedade prus ispainada, cun unas 700.000 personas chi los faeddant. Si podet nàrrere chi, bogados sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardigna suta de unu raju ideale chi partit dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in formas diferentes de bidda a bidda.
 
In custu primu perìodu ibèricu tenimus una documentatzione iscrita de sa limba sarda tantu in literadura cantu in atos notariles, essende s'idioma prus difùndidu e chistionadu, chi però esplicat bene s'influèntzia ibèrica. A esempru: [[Antonio Cano|Antoni Cano]] (1400-1476) - ''Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu'' (su de XV sèculos, publ. 1557):<ref name="Prothu">{{Tzita web|url=http://www.filologiasarda.eu/pubblicazioni/pdf/cfsmanca/03edizione.pdf|tìtulu=Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu|atzessu=30 làmpadas 2018}}</ref>
Sos limbazos sardos '''logudoresos''' los chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu pro sas biddas de [[Terranoa]] e [[Luras]]), ma medas lu faeddant finas in [[Tàthari|Tàttari]] e [[S'Alighèra]], mancari custas cussòrgias tènzant dialetos issoro, e est istada sa limba de referèntzia pro sèculos pro sos poetas sardos e de sa [[litteradura sarda]]. Su '''nugoresu''', chi est postu a pare cun su logudoresu, si no pro sa mancàntzia de sa [[lenitzione]], si chistionat in sa provìntzia de [[Nùgoro]], bogandeche a parte su tretu asuta de Sòrgono (limba de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Si creet chi siat custu su faeddu prus biu, e chi peri sos pitzinnos lu chistionent dae minores.
{{Tzitatzione|Tando su rey Barbaru, su cane renegadu / de custa resposta multu restayt iradu / et issu martiriu fetit apparigiare / itu su quale fetit fortemente ligare / sos sanctos martires cum bonas catenas / qui li segaant sos ossos cum sas veinas / et totu sas carnes cum petenes de linu…}}
In su de XVI sèculos, su sardu at connotu una prima rinàschida literària. S'òpera ''Rimas Spirituales'' de su literadu [[Hieronimu Araolla|Giròmine Araolla]], tataresu chi at iscritu in sardu, castiglianu e italianu, si poniat su còmpitu de "''magnificare et arrichire sa limba nostra sarda''", a sa matessi manera de su chi sos poetas [[ispagnolos]], [[frantzesos]] e italianos aiant fatu pro sa limba issoro, sighende ischemas giai collaudados (es. ''a Deffense et illustration de la langue françoyse'', ''il Dialogo delle lingue''): gasi, pro sa prima borta, est istada posta sa chi mutint "chistione de sa limba sarda", a pustis aprofundida dae medas àteros autores.<ref>Ìntzipit de ''Lettera al Maestro'' in "La Sardegna e la Corsica", a incuru de Ines Loi Corvetto, Torinu, UTET Libreria, 1993: ''Semper happisi desiggiu, Illustrissimu Segnore, de magnificare, & arrichire sa limba nostra Sarda; dessa matessi manera qui sa naturale insoro tottu sas naciones dessu mundu hant magnificadu & arrichidu; comente est de vider per isos curiosos de cuddas.''</ref>
 
[[Antoni Lo Frasso]], poeta naschidu in [[S'Alighèra|S'Alighera]] (tzitade chi ammentat cun afetu in versos medas) e chi istaiat in [[Bartzellona]], est istadu cun probabilidade su primu intelletuale de su cale tengiamus testimonia a assentare in sardu lìricas amorosas, fintzas si iscriendende de prus in unu castiglianu prenu de catalanismos; si tratat mescamente de duos sonetos (''Cando si det finire custu ardente fogu'' e ''Supremu gloriosu exelsadu'') e de unu poema in otavas reales, chi fàghent parte de s'òpera printzipale sua ''Los diez libros de fortuna de Amor'' (1573):<ref group="Nota">…L'Alguer castillo fuerte bien murado / con frutales por tierra muy divinos / y por la mar coral fino eltremado / es ciudad de mas de mil vezinos…</ref>
== Sas grafias ==
{{Tzitatzione|…Non podende sufrire su tormentu / de su fogu ardente innamorosu. / Videndemi foras de sentimentu / et sensa una hora de riposu, / pensende istare liberu e contentu / m'agato pius aflitu e congoixosu, / in essermi de te senora apartadu, / mudende ateru quelu, ateru istadu…}}
{| class="wikitable floatright" style="width:30%;"
!
Cantzu pigadu dae ''sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu'' (A. Cano, ~1400)<ref name="Prothu">{{Tzita web|url=http://www.filologiasarda.eu/pubblicazioni/pdf/cfsmanca/03edizione.pdf|tìtulu=Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu|atzessu=30 giugno 2018}}</ref>
|-
|Deu eternu, sempre omnipotente,
In s’aiudu meu ti piacat attender,
Et dami gratia de poder acabare
Su sanctu martiriu, in rima vulgare,
5. De sos sanctos martires tantu gloriosos
Et cavaleris de Cristus victoriosos,
Sanctu Gavinu, Prothu e Januariu,
Contra su demoniu, nostru adversariu,
Fortes defensores et bonos advocados,
10. Qui in su Paradisu sunt glorificados
De sa corona de sanctu martiriu.
Cussos sempre siant in nostru adiutoriu.
Amen.
|}
In su 1479 b'at àpidu s'unificatzione intre su regnu de Castìglia e su de Aragona. Custa unificatzione, de caràtere dinàsticu ebbia, no at cumportadu, in suta de su profilu linguìsticu, mudadas de sorta, a su nessi finas a s'incumintzu de su de XVII sèculos. Su castiglianu o ispagnolu at tardadu difatis a s'impònnere che a limba ufitziale de s'ìsula: finas a su 1600 sos editos ufitziales, difatis, los publicaiant mescamente in catalanu, e petzi dae su 1602 a in antis ant incumentzadu a impreare fintzas su castiglianu, chi diat èssere divenidu una limba ufitziale de s'ìsula in su 1643.<ref name="Lubello">Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref><ref>Max Leopold Wagner, ''La lingua sarda. Storia, spirito e forma'', Berna, Francke Verlag, 1951. p. 185. S'agatat in Francesco Bruni, ''op. cit.''. 1992 e 1996. p. 584</ref> Petzi tando sa Sardigna est intrada de su totu in s'òrbita linguìstica ispagnola. S'ispagnolu, o castiglianu, s'est afirmadu duncas a tardu, e diat èssere abarradu una limba elitària ligadas a sos campos de sa literadura e de s'imparu, a diferèntzia de su catalanu, chi aiat tentu una fortza de propagatzione manna bastante pro si nche intrare in sa parte manna de sas cussòrgias de sa Sardigna tzentrale e meridionale e in unas cantas àreas de cussa setentrionale (ma de seguru no in su capìtulu de Tàtari, in ue sos atos ufitziales los ant iscritos in sardu logudoresu finas a su 1649 e sos istatutos de unas cantas cunfrarias tataresos in italianu), resistinde a forte meda in sos atos pùblicos e in sos libros de batiare.<ref>Francesco Bruni, ''op. cit.'', 1992 e 1996, p. 584</ref><ref>Ci si riferisce allo statuto della Confraternita del SS. Sacramento, fondata nel [[1639]] e della costituzione di quella dei Servi di Maria. Francesco Bruni, ''op. cit.'', 1882 e 1996, p. 591</ref> Nointames custu, sos istudiosos sardos de s'època connoschiant bene a beru s'ispagnolu, e diant àere iscritu tantu in ispagnolu cantu in sardu finas a su de XIX sèculos; [[Vissente Bacallar Sanna]], pro esempru, est istadu unu de sos fundadores de sa Real Academia Española<ref>{{Tzita web|url=http://www.vilaweb.cat/noticia/4228285/20150124/vicenc-bacallar-sard-botifler-origens-real-academia-espanola.html|tìtulu=Vicenç Bacallar, el sard botifler als orígens de la Real Academia Española|situ=VilaWeb.cat|limba=ca|atzessu=2020-07-29}}</ref>.
 
In su de XVII sèculos b'est istada una produtzione literària fintzas in italianu, pro cantu limitada. Si trataiat de unos cantos iscritores plurilìngues, che a Sarvatore Vitale, naschidu in [[Maracalagonis]] in su 1581, chi in paris a s'italianu at impreadu fintzas s'ispagnolu, su latinu e su sardu, Efìsiu Soto-Real (su nùmene beru suo fiat Giuseppe Siotto), Eusebio Soggia, Prospero Merlo e Carlo Buragna, chi fiat istadu pro tempus meda in su Regnu de Nàpoli<ref>Francesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996, p. 591</ref>; in totu, ponende fatu a sas istimas de s'iscola de Bruno Anatra, belle s'87% de sos libros imprentados in Casteddu fiat in ispagnolu.<ref name="Ferrer92">Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a cura di). ''Storia della lingua sarda: dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Cagliari, p.92</ref>
Finas a oe, mancari bi siant istados medas traballos e bideas, pro sa limba sarda no si agatat ancora unu "standard" ebbia de iscritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (partende dae sa fine de sa paràula) o in s'ùrtima. Lassande a banda sas grafias no issientìficas, chi sos iscritores e sos poetas ant sighidu peri tantos sèculos, oe bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìere su sardu:
 
Su sardu est abarradu su matessi che a s'ùnicu e ispontàneu còdighe de sa populatzione sarda, respetadu e fintzas imparadu dae sos conchistadores.<ref>«Il brano qui riportato non è soltanto illustrativo di una chiara evoluzione di ''diglossia con bilinguismo'' dei ceti medio-alti (il cavaliere sa lo spagnolo e il sardo), ma anche di un rapporto gerarchico, tra lingua dominante (o "egèmone", come direbbe Gramsci) e subordinata, che tuttavia concede spazio al codice etnico, rispettato e persino appreso dai conquistatori.» {{Limbas|it}}Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.99</ref> Sa situatzione sotziolinguìstica fiat caraterizada dae una cumpetèntzia, siat ativa siat passiva, in sas tzitades de sas duas limbas ibèricas e de su sardu in sas biddas, comente ant iscritu autores medas, che a s'ambasciadore e ''Visitador'' Martin Carillo (chi si pensat chi siet istadu s'autore de s'irònicu ditzu a pitzu de sa nobilia sarda de Casteddu: ''pocos, locos y mal unidos''),<ref name="Ferrer92" /> s'anònimu de su ''Llibre dels feyts de armes de Catalunya'' (in ue b'at iscritu: "''parlen sa llengua catalana molt polidament, axì com fos a Catalunya''"), su retore de su collègiu gesuita tataresu Baldassarre Pinyes chi a Roma iscriiat: "pro su chi pertocat sa limba sarda, iscat paternidade bostra chi issa no est faeddada in custa tzitade, ne in S'Alighera, ne in Casteddu: la faeddant solu in sas biddas". Sa presèntzia manna, in su [[Cabu de susu|cabu de subra]], de feudatàrios valentzianos e aragonesos, in prus a sos sordados mertzenàrios cue stanziati de guàrdia, at fatu in manera chi sos dialetos logudoresos siant istados prus espostos a sas influèntzias castiglianas; annotamala, unos àteros vetores de intrada sunt istados, pro cantu pertocat sos prèstidos linguìsticos, sa poesia orale, sas òperas teatrales e sos [[Gosos|''gozos'']] (parùula sarda adatada dae ''gozos''). Sa poesia pobulare s'at arricada de unos àteros gèneres, che a sas ''anninnias'', sos ''atitos'', sas ''batorinas'', sos ''berbos'' e ''paraulas'' e sos mutos e ''[[Muttu|mutetos]]''. B'at de ammentare su fatu chi medas testimonias iscritas de su sardu ant permanentadu fintzas in sos atos notariles, chi fintzas issos ant subidu castiglianismos e italianismos in su lèssicu e in sa forma, e in s'allestimentu de òperas religiosas cun punnas de catechesi, che a ''Sa Dottrina et Declarassione pius abundante'' e ''Sa Breve Suma de sa Doctrina in duas maneras''.
* '''LSC''': [[Limba Sarda Comuna]], ufitziale pro sos àtos de sa Regione.
* '''LSU''': [[Limba Sarda Unificada]].
* '''LdM''': [[Limba de Mesania]].
* '''GSA''': [[Grafia sarda autònoma]].
 
Un'atu de su 1620, presente totora in s'archìviu de Bosa, est unu documentu chi de sa limba atestat s'impreu mannu.<ref group="Nota">Unu branu: ''Jn Dei nomine Amen, noverint comente sende personalmente constituidos in presensia mia notariu et de sos testimongios infrascrittos sa viuda Caterina Casada et Coco mugere fuit de su Nigola Casada jàganu, Franziscu Casada et Joanne Casada Frades, filios de su dittu Nigola et Caterina Casada de sa presente cittade faguinde custas cosas gratis e de certa sciensia insoro, non per forza fraudu, malìssia nen ingannu nen pro nexuna attera sinistra macchinassione cun tottu su megius modu chi de derettu poden et deven, attesu et cunsideradu chi su dittu Nigola Casada esseret siguida dae algunos corpos chi li dein de notte, pro sa quale morte fettin querella et reclamo contra sa persona de Pedru Najtana, pro paura de sa justissia, si ausentait, in sa quale aussensia est dae unu annu pattinde multos dannos, dispesas, traballos e disusios.''</ref>
* ISO 639-1: sc
* ISO 639-2: srd
* ISO 639-3: variously:
** srd — Sardinian (generic)
** sro — Campidanese
** sdn — Gallurese
** src — Logudorese
** sdc — Sassarese
 
Su sardu fiat fintzas una de sas pagu limbas chi depiant èssere connotas pro pòdere èssere ufitziales de sos tercios ispagnolos. Podiant difatis fàghere carriera petzi sos chi faeddaiant sardu, ispagnolu, catalanu o portughesu.<ref>{{Tzita noas|limba=es|nùmene=Vicente G.|sambenadu=Olaya|autore=|url=https://elpais.com/cultura/2018/12/21/actualidad/1545406261_918691.html|tìtulu=La segunda vida de los tercios|publicatzione=El País|data=6 gennaio 2019|atzessu=4 giugno 2019}}</ref>
== Documentos in sardu anticu ==
{{Tzitatzione|Sos tercios ispagnolos podiant èssere cumandados petzi dae surdados chi chistionarent castillianu, catalanu, portoghesu o sardu. Chie si siat àteru non podiat fàghere carriera, e pro custa resone sos italianos chi chistionaiant male s'ispagnolu chircaiant de si fàghere colare che a valentzianos pro proare a si fàghere promòvere.|3=Los tercios españoles solo podían ser comandados por soldados que hablasen castellano, catalán, portugués o sardo. Cualquier otro tenía vedado su ascenso, por eso los italianos que chapurreaban español se hacían pasar por valencianos para intentar su promoción.|limba=es}}
[[File:Statuti Sassaresi XIV century 1a.png|thumb|260px|left|Istatudos tataresos]]Su sardu est istadu sa limba ufitziale de sos [[Giuigados sardos|zudicados]] in s'[[Edade de Mesu]]. Sa limba iscritta presentaiat meda latinismos chi como no s'intendent prus e una grafia chi sufferiat s'influentzia de sos assentadores (toscanos, genovesos o catalanos a s'ispissu). [[Dante Alighieri]] allegat de su sardu in ''De vulgari eloquentia'' e nche bogat sos sardos dae s'orbita italica, pro chi a parrere suo no teniant unu volgare chi si depiat tenner a contu e sighiant a imitare su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis):
In s'ìnteri su pàrracu [[Orgòsolo|orgolesu]] [[Ioan Mattheu Garipa]], in s'òpera ''Legendariu de Santas Virgines, et Martires de Iesu Christu'' chi aiat adatadu, annanghende e mudende, però, medas cosas, dae unu testu in italianu (su ''Leggendario delle Sante Vergini e Martiri di Gesù Cristo''), at postu in evidèntzia sa nobilia de su sardu cunfrontende·la a su latinu clàssicu<ref>{{Tzita libru|nùmene=Giuanne Matzeu|sambenadu=Garipa|tìtulu=Legendariu de santas virgines, et martires de Iesu Crhistu. Hue, si contenen exemplos admirabiles, ... Vogadas de italianu in sardu per Ioan Mattheu Garipa sacerdote orgosolesu ..|url=https://books.google.de/books?id=pbBMjcSo_60C&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1627|editore=per Lodouicu Grignanu}}</ref> e atribuinde·bi in su Pròlogu, che a Araolla in antis de issu, una valèntzia ètnico-natzionale de importu mannu:<ref>«Totu sas naziones iscrient e imprentant sos libros in sas propias limbas nadias e duncas peri sa Sardigna – sigomente est una natzione – depet iscriere e imprentare sos libros in limba sarda. Una limba chi de seguru bisongiat de irrichimentos e de afinicamentos, ma non est de contu prus pagu de sas ateras limbas neolatinas.» [https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3400254.pdf Casula, Francesco. ''Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe'']</ref> {{Tzitatzione|Las apo voltadas in sardu menjus qui non in atera limba pro amore de su vulgu […] qui non tenjan bisonju de interprete pro bi-las decrarare, et tambene pro esser sa limba sarda tantu bona, quanta participat de sa latina, qui nexuna de quantas limbas si plàtican est tantu parente assa latina formale quantu sa sarda.|[[Ioan Matheu Garipa]]}}
{{quote|Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur}}
In sos primos annos de su Setighentos, in s'ìsula est arribbada s'Arcadia, e s'est bida una variedade manna de ghèneros poèticos, chi variaiant dae sa poesia èpica de Remundu Congiu a cussa satìrica de Gian Pietro Cubeddu e a cussa sacra de Giuanne Delogu Ibba.<ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.180</ref>
Si podet bider carchi elementu de su sardu ja in su 1063, ma si depet aisetare una bintina de annos a pustis pro bider sos primos documentos in sardu anticu, comente sa ''Carta Volgare'' (in campidanesu) e su chi si narat ''Privilegio logudorese'', oje cunservadu in Pisa:
{{quote|In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu...}}
''Donatzione de Torchitoriu'' (1089 o 1103, campidanesu):
{{quote|E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu...}}
''Attu'' tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada [[Terranoa]]), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu):
{{quote|Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio}}
Sa segunda ''Carta'' in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206:
{{quote|In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T.}}
''Istatudos tataresos'', iscrittos in logudoresu (1316)
{{quote|Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari...}}
Sa fentomada ''[[Carta de Logu]]'' de su [[Giuigadu de Arborea|Zudicadu de Arborea]] (1355-1376):
{{quote|XXI CAPIDULU
 
=== Perìodu sabàudu e italianu ===
De chi levarit per forza mygeri coyada.
{{Tzitatzione|A sos tempos de sa pitzinnìa, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, «la lingua della Patria», nos nareit, seriu seriu, su mastru de iscola. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos.|[[Frantziscu Masala]], ''Sa limba est s'istoria de su mundu'', Condaghes, pp.4}}
S'èsitu de sa [[gherra de sutzessione ispagnola]] at determinadu sa soberania [[Sacru Romanu Impèriu|austrìaca]] de s'ìsula, chi ant cunfirmadu a pustis sos tratados de Utrecht e Rastadt (1713-1714); chi però est durada bator annos ebbia ca, in su 1717, una flota ispagnola at torradu a ocupare a Casteddu e, in s'annu a pustis, pro mèdiu de unu tratadu ratificadu a pustis in s'Aia in su 1720, sa Sardigna l'ant assinnada a Vitòriu Amedeu II de Savoja in càmbiu de sa [[Sitzìlia]]. S'ìsula est intrada, in custa manera, in s'òrbita italiana a pustis de cussa ibèrica. Custu tramudòndiu de autoridade, in su comintzu, pro sos sùdditos isulanos no at mudadu nudda in contu de limba e costùmenes: sos sardos ant sighidu a impreare su sardu e sas limbas ibèricas, e fintzas sos sìmbulos dinàsticos aragonesos e castiglianos nche los ant remplasados cun sa rughe sabàuda petzi in su 1767.<ref>M. Lepori, ''Dalla Spagna ai Savoia. Ceti e corona della Sardegna del Settecento'' (Roma, 2003)</ref> Custa positzione fiat dèpida a tres resones polìticas: in antis de totu sa netzessidade, in su primu tempus, de respetare a sa lìtera sos disponimentos de su Tratadu de Londra, firmadu su 2 de austu de su 1718, chi imponiat su respetu de sas leges fundamentales e de sos privilègios de su Regnu chi aiant apenas pigadu; in segundu logu, su bisòngiu de non nde pesare abolotu in su fronte internu de s'ìsula, chi fiat galu filo-ispagnolu; in s'ùrtimu logu, sos regnantes sabàudos creìant galu de si pòdere liberare de sa Sardigna, e si torrare a pigare sa [[Sitzìlia]]<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, pp. 86-87</ref>. Custa prudèntzia s'agatat in su mese de làmpadas de su 1726 e de ghennàrgiu de su 1728, cando su re at espressadu s'intentu non giai de abolire su sardu e s'ispagnolu, ma petzi de difùndere in manera prus funguda su connoschimentu de s'italianu.<ref>Palmarocchi, Roberto (1936). ''Sardegna sabauda'', v.I, Tip. Mercantile G. Doglio, Casteddu, p.87</ref> Su perdimentu de su dominadore nou in su comintzu, cara a s'alteridade culturale chi reconnoschiant a su possedimentu isolanu<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p.86</ref> si bidet dae un'istùdiu apòsitu, commissionadu e publicadu dae issos in su 1726 e fatu dae su gesuita barolese Antonio Falletti, de su nùmene ''Memoria dei mezzi che si propongono per introdurre l'uso della lingua italiana in questo Regno'' ("Memòria de sas ainas chi si proponent pro introduire s'impreu de sa limba italiana in custu Regnu") in ue si racumandaiat a s'amministratzione sabàuda de aplicare su mètodu de aprendimentu ''ignotam linguam pro notam expōnĕre'' ("presentare una limba disconnota [s'italianu] pro mèdiu de una connota [s'ispagnolu]").<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a cura di). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Cagliari, p.110</ref>
 
Sa polìtica de su guvernu sabàudu in Sardigna, tando dirìgida dae su ministru Bogino, de alienare s'ìsula dae s'isfera culturale e polìtica ispagnola in manera de l'alliniare a su [[Piemonte]],<ref>«L'italianizzazione dell'isola fu un obiettivo fondamentale della politica sabauda, strumentale a un più ampio progetto di assimilazione della Sardegna al Piemonte.» Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p.92</ref><ref>«En aquest sentit, la italianització definitiva de l'illa representava per a ell l'objectiu més urgent, i va decidir de contribuir-hi tot reformant les Universitats de Càller i de Sàsser, bandejant-ne alhora els jesuïtes de la direcció per tal com mantenien encara una relació massa estreta amb la cultura espanyola. El ministre Bogino havia entès que només dins d'una Universitat reformada podia crear-se una nova generació de joves que contribuïssin a homogeneïtzar de manera absoluta Sardenya amb el Piemont.» Joan Armangué i Herrero (2006). ''Represa i exercici de la consciència lingüística a l'Alguer (ss.XVIII-XX)'', Arxiu de Tradicions de l'Alguer, Cagliari, I.1</ref> at tentu però che a efetu s'introdutzione direta de s'italianu pro lege in su 1760<ref>''The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure'', Roberto Bolognesi, The Hague: Holland Academic Graphics</ref><ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, pp. 88, 91</ref><ref>[http://salimbasarda.net/istoria/sitalianu-in-sardigna-impostu-a-obligu-de-lege-cun-boginu/ S'italianu in Sardigna? Impostu a òbligu de lege cun Boginu - LimbaSarda 2.0]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.meilogunotizie.net/focus/storia/161/la-limba-proibita-nella-sardegna-del-700|tìtulu=La ''limba'' proibita nella Sardegna del '700|situ=www.meilogunotizie.net|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> sighende a sa lìtera su chi giai fiat in [[Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu)|sa terramanna]] e mascamente in su Piemonte,<ref>«Ai funzionari sabaudi, inseriti negli ingranaggi dell'assolutismo burocratico ed educati al culto della regolarità e della precisione, l'isola appariva come qualcosa di estraneo e di bizzarro, come un Paese in preda alla barbarie e all'anarchia, popolato di selvaggi tutt'altro che buoni. Era difficile che quei funzionari potessero considerare il diverso altrimenti che come puro negativo. E infatti essi presero ad applicare alla Sardegna le stesse ricette applicate al Piemonte. Dirigeva la politica per la Sardegna il ministro Bogino, ruvido e inflessibile.». Guerci, Luciano (2006). '' L'Europa del Settecento : permanenze e mutamenti '', UTET, p.576</ref> in ue s'impreu de s'italianu fiat consolidadu ufitzialmente dae sèculos, e afortiadu galu de prus dae s'editu de Rivoli.<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p.80</ref><ref group="Nota">Sos [[Domo Savoja|Savojas]], imbetzes, sunt abarrados [[Limba frantzesa|francòfonos]] pro tempus meda. S'ischit chi, galu in su 1943, a su chi tando fiat su prìntzipe Umbertu, chi pediat de torrare a Roma in logu de pigare parte a sa fuga cara a Brìndisi, sa regina l'at rispostu, in frantzesu: «''Non, Beppo, tu n'iras pas, on va te tuer''»: Luciano Regolo, ''Il re Signore'', Simonelli, p. 432, e, imbetzes, su re l'at chistionadu in [[Limba piemontesa|piemontesu]].</ref> In su 1764, s'imponimentu de sa limba italiana lu ant infines estèndidu a totus sos setores pùblicos; custu protzediat a mantu tenta cun sa riorganizadura de sas [[Universidade de Casteddu|Universidades de Casteddu]] e [[Universidade de Tàtari|Tàtari]], chi ant bidu sa lòmpida de personale continentale, e cussa de s'imparu inferiore, in su cale s'istabiliat s'acudida de insegnantes acudidos dae su Piemonte pro supplire a su fatu chi in Sardigna, de insegnantes sardos italòfonos no bi nde fiant.<ref name="Bolognesi">Bolognesi, Roberto; Heeringa, Wilbert. ''Sardegna fra tante lingue'', pp.25, 2005, Condaghes</ref><ref name="Salvi1">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.181</ref><ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p. 89</ref> Custa manovra naschiat mescamente dae unu progetu de acapiare sa cultura sarda a cussa continentale<ref>«L'attività riformatrice si allargò anche ad altri campi: scuole in lingua italiana per riallacciare la cultura isolana a quella del continente, lotta contro il banditismo, ripopolamento di terre e ville deserte con Liguri, Piemontesi, Còrsi.» Roberto Almagia et al., [http://www.treccani.it/enciclopedia/sardegna_%28Enciclopedia-Italiana%29/ ''Sardegna'', Enciclopedia Italiana (1936)], Treccani, "Storia"</ref> e de afortiare su domìniu savojardu in sa classe culta isulana, ligada a a sa penìsula ibèrica, pro mèdiu de una bogadura linguìstico-culturale e de neutralizadura de sos elementos pròpios de su domìniu antepostu; fintzas gasi, s'ispagnolu at sighidu s'impreare meda, in sos registros parrochiales e autos ufitziales, finas a su 1828,<ref>Caria, Clemente (1981). ''Canto sacro-popolare in Sardegna'', Oristano, S'Alvure, p.45</ref> e s'efetu prus immediatu est istadu duncas s'emarginatzione sotziale de su sardu, sicomente pro sa prima borta fintzas sos tzetos ricos de sa Sardigna rurale (sos printzipales) ant incumintzadu a cunsiderare sa sardofonia che a un'isvantàgiu. Su sistema amministrativu e penale de erèntzia frantzesa introduidu dae su guvernu sabàudu, bonu a s'isparghinare in cada bidditzolu de sa Sardigna, at rapresentadu pro sos sardos su canale printzipale de cuntatu diretu cun sa limba egemone noa;<ref>«Il sistema di controllo capillare, in ambito amministrativo e penale, che introduce il Governo sabaudo, rappresenterà, fino all'Unità, uno dei canali più diretti di contatto con la nuova lingua "egemone" (o lingua-tetto) per la stragrande maggioranza della popolazione sarda.» Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.111</ref> pro sas classes prus artas, sa supressione de s'òrdine de sos Gesuitas in su 1774 e su càmbiu issoro cun sos filo-italianos Scolòpios<ref>Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ghilarza, p. 89, 92</ref>, e fintzas sas òperas de mollu [[Illuminismu|illuminìsticu]], imprentadas in Italia in italianu, ant tentu unu ruolu de annotu in s'italianizatzione primària issoro. In su matessi perìodu de tempus, medas cartògrafos piemontesos ant italianizadu sos topònimos de s'ìsula: fintzas si unos cantos sunt abarrados chene tocados, parte manna si at dèpidu adatare a sa pronùntzia italiana, o a si cambiare cun dessinnatziones in italianu, chi abarrat galu oe, fatu-fatu artifitziale e cun un'interpretatzione totu isballiada de cussu chi boliat nàrrere in s'idioma locale.
Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.}}
 
Sa relatzione intre sa limba nativa e sa noa, insertende·si in intro de unu cuntestu sinnadu, istoricamente, dae unu sentidu forte de alteridade linguìstica, s'est posta giai dae su comintzu in su tèrmine de unu raportu (fintzas si no eguale) intre limbas distintas a forte, masaprestu chi intre una limba e unu dialetu suo comente imbetzes fiat acontèssidu, a pustis, in sas àteras regiones italianas; sos ispagnolos matessi, chi fiant sa classe dirigente aragonesa e castigliana, soliant a castiare su sardu che a una limba distinta siat respetu a sas pròpias siat a s'italianu.<ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 Manuale di linguistica sarda], 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.209: «…La più diffusa, e storicamente precocissima, consapevolezza dell'isola circa lo statuto di "lingua a sé" del sardo, ragion per cui il rapporto tra il sardo e l'italiano ha teso a porsi fin dall'inizio nei termini di quello tra due lingue diverse (benché con potere e prestigio evidentemente diversi), a differenza di quanto normalmente avvenuto in altre regioni italiane, dove, tranne forse nel caso di altre minoranze storiche, la percezione dei propri "dialetti" come "lingue" diverse dall'italiano sembrerebbe essere un fatto relativamente più recente e, almeno apparentemente, meno profondamente e drammaticamente avvertito. Né prima né dopo il passaggio del Regno di Sardegna dalla Spagna ai Savoia, infatti, nessun sardo, per quanto incolto, avrebbe potuto condividere o prendere per buono il noto cliché, piuttosto diffuso in altre regioni, del proprio dialetto quale forma "corrotta" e degradata dell'italiano stesso. Ma la percezione di alterità linguistica era condivisa e avvertita da qualsiasi italiano che avesse occasione di risiedere o passare nell'isola […].</ref> Nointames su toscanu pro medas fiat "istràngiu" de su totu,<ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 Manuale di linguistica sarda], 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.210</ref> cussu idioma aiat acumpridu finas a tando unu ruolu suo in sa Sardigna setentrionale, in ue bi fiat istadu, in sas faeddadas e in sa traditzione iscrita, unu protzessu de toscanizatzione incumentzadu in su de XII sèculos e consolidadu a pustis; pro s'ateru, in sas zonas sardòfonas chi currispondent a s'àrea tzentru-setentrionale e meridionale de s'ìsula, s'italianu fiat belle disconnotu a belle totu sa populatzione, dota e nono.<ref>[…]''È tanto nativa per me la lingua italiana, come la latina, francese o altre forestiere che solo s'imparano in parte colla grammatica, uso e frequente lezione de' libri, ma non si possiede appieno''[…] naraiat difatis Andrea Manca Dell'Arca, un'agrònomu tataresu de sa fine de su Setighentos ('Ricordi di Santu Lussurgiu di Francesco Maria Porcu In Santu Lussurgiu dalle Origini alla "Grande Guerra" - Grafiche editoriali Solinas - Nùgoro, 2005)</ref><ref>[[Francesco Sabatini (linguista)|Francesco Sabatini]], ''Minoranze e culture regionali nella storiografia linguistica italiana'', in ''I dialetti e le lingue delle minoranze di fronte all'italiano'' (Atos de su de XI Cungressos internatzionales de istùdios de sa SLI, Sotziedade de linguìstica italiana, a incuru de Federico Albano Leoni, Casteddu, 27-30 maju 1977 e publicados dae Bulzoni, Roma, 1979, p. 14)</ref>
In su chimbichentos e seschentos, su sardu diat aer appidu faeddos medas chi beniant dae su catalanu e ispagnolu, pro more de sa dominadura. Gai puru est capitadu in cussa piemontesa pro sos faeddos italianos, e ancora in su periodu addurande a oe.
 
In su finire de su Setighentos, a pustis de sa [[rivolutzione frantzesa]], s'est formadu unu grupu de burghesos minores, mutidu ''Partidu Patriòticu'', chi pensaiat a s'idea de fraigare una Repùbblica Sarda luida dae su presòngiu feudale e in suta de s'amparu frantzesu; ant duncas difùndidu in s'ìsula medas pamphlet chi fiant imprentados mascamente in [[Còssiga|Còrsica]] e iscritos in limba sarda, e in ue si naraiat, ispirende·si a sos Lumes chi sos pìscamos sardos naraiant "giacobino-massònicos", chi su pòpulu si nde depiat pesare contra su domìniu piemontesu e sa tirannia baronale in su sartu. Su produtu literàriu prus famadu de [[Rivolutzione sarda de su 1794|custu perìodu]] de tensiones, tzocadas su [[Sa die de sa Sardigna|28 de abrile de su 1794]], est istadu su poema antifeudale de ''[[Su patriotu sardu a sos feudatarios|Su patriotu sardu a sos feudàtarios]]'', che a testamentu morale e tzivile nutridu de sos ideales democràticos frantzesos e sinnadu dae unu sentimentu patriòticu rinnovadu.<ref>Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). ''Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti'', 2009, Cuec, Casteddu, p.127</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.182-183</ref>
== Vocabolarieddu ==
Inoghe si podet ghettare un'ograda a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas [[limbas romanzas]].
 
Su primu istùdiu sistemàticu in subra de sa limba sarda l'at redatadu, in su 1782, su filòlogu Matzeu Madau, cun su tìtulu de ''Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua antologia colle due matrici lingue, la greca e la latina''.<ref>Madau, Matteo (1782). ''Saggio d'un'opera intitolata Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua analogia colle due matrici lingue, la greca e la latina'', Bernardo Titard, Casteddu</ref> Lamentende in sa premissa su declinu generale de su sardu ("Sa limba de sa sarda natzione nostra, veneràbile pro s'antighidade sua, pregevole pro s'òtimu fundu de so dialetos suos, netzessària a sa sotziedade privada e pùblica de so compatriotas nostros, abarrat in ismèntigu mannu finas a oe, de issos matessi abbandonada che a egada e dae sos istràngios ignorada che a inùtile"), s'intentu patriòticu chi animaiat Madau fiat cussu de arribbare a su reconnoschimentu de su sardu comente limba natzionale de s'ìsula;<ref>{{Tzita web|url=http://www.treccani.it//enciclopedia/matteo-madao_(Dizionario-Biografico)|tìtulu=MADAO, Matteo in "Dizionario Biografico"|situ=www.treccani.it|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.poesias.it/poeti/madau_matteo/madau.htm|tìtulu=Matteo Madau|situ=Ichnussa - la biblioteca digitale della poesia sarda|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://presnaghe.wordpress.com/2014/02/23/sa-limba-tocare-solet-inue-sa-dente-dolet/|tìtulu=Sa limba tocare solet inue sa dente dolet|situ=Presnaghe's Blog de Maurizio Virdis|data=2014-02-23|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>[http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/129737/tmf2.pdf?sequence=3 Un arxipèlag invisible: la relació impossible de Sardenya i Còrsega sota nacionalismes, segles XVIII-XX] - Marcel Farinelli, Universitat Pompeu Fabra. Institut Universitari d'Història Jaume Vicens i Vives, pp.285</ref> però, su clima de repressione de su guvernu sabàudu in subra de sa cultura sarda diat àere induidu su Madau a cuare sos proponimentos suos cun intentos literàrios, sena mai los traduire in realidade.<ref name="Cardia111">Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ilartzi, pp. 111-112</ref> Su primu volùmene de dialetologia comparata l'at realizadu, in su 1786, su gesuita catalanu Andres Febres, connotu in Itàlia cun su nomìngiu de ''Bonifacio d'Olmi'', chi fiat torradu dae [[Lima]] in ue aiat publicadu unu libru de grammàtica mapuche in su 1764.<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/culture/cultura/febres-la-prima-grammatica-sul-sardo-a-lezione-di-limba-dal-gesuita-catalano/|tìtulu=Febrés, la prima grammatica sul sardo. A lezione di limba dal gesuita catalano|editore=Sardiniapost.it|limba=it}}</ref> Aende·si tramudadu a Casteddu, s'est apassionadu a su sardu e at fatu unu traballu de chirca in subra tres dialetos dillindados; punna de s'òpera, intitulada ''Prima grammatica de' tre dialetti sardi'', fiat sa de «dare sas règulas de sa limba sarda» e imputzare sos sardos a «cultivare e avantagiare s'idioma issoro de sa pàtria, cun s'italianu paris».<ref>Febres, Andres (1786). '' Prima grammatica de' tre dialetti sardi '', Casteddu [podet èssere consultadu in sa Biblioteca Universitària de Casteddu, Regorta Baille, ms. 11.2.K., n.18]</ref> Su guvernu de [[Torinu]], esaminada s'òpera, non nde at permitidu sa publicatzione: Vitòriu Amedeu III at cunsideradu un'afrontu su fatu chi su libru cuntenneret una dèdica bilìngue fata a isse in italianu e sardu, un'errore chi sos sutzessores suos, fintzas si richiamende·si a sa "pàtria sarda", diant àere a pustis evitadu, faghende impreu de s'italianu ebbia. In su clima de restauratzione monàrchica sighidu a sa fallida rivolutzione [[Juanne Maria Angioy|angioiana]], unos àteros intelletuales sardos, totus caraterizados tantu dae un'atitùdine de devotzione cara a s'ìsula issoro cantu de cumprovada fidelidade cara a sos Savoja, ant postu difatis, in manera galu prus crara, sa "chistione de sa limba sarda", impreende però generalmente s'italianu che a limba veiculare de sos testos. In su de deghennoe sèculos, mascamente, a intro de s'intellettualidade sarda s'est registrada una fratura intre s'aderèntzia a unu sentidu natzionale sardu e sa proa de lealidade cara a sa apartenèntzia italiana noa.<ref>{{Tzita publicatzione|autore=Maurizio Virdis|tìtulu=Geostorica sarda. Produzione letteraria nella e nelle lingue di Sardegna|rivista=|editore=Rhesis UniCa|volume=|nùmeru=|p=21|limba=it|url=https://www.academia.edu/38298144/Maurizio_Virdis_Geostorica_sarda._Produzione_letteraria_nella_e_nelle_lingue_di_Sardegna?email_work_card=view-paper}}</ref> Pagu a pustis de de s'abbolotu antipiemontesu, in su 1811, b'est sa publicatzione de su satzerdote Vissente Remundu Porru, referida però a sos dialetos meridionales ebbia (e pro custa resone su tìtulu fiat ''Saggio di grammatica del dialetto sardo meridionale'') e, pro prudèntzia cara a sos regnantes, espressada petzi in funtzione de s'imparu de s'italianu, in tames chi de tutela de su sardu.<ref>«[Il Porru] In generale considera la lingua un patrimonio che deve essere tutelato e migliorato con sollecitudine. In definitiva, per il Porru possiamo ipotizzare una probabilmente sincera volontà di salvaguardia della lingua sarda che però, dato il clima di severa censura e repressione creato dal dominio sabaudo, dovette esprimersi tutta in funzione di un miglior apprendimento dell'italiano. Siamo nel 1811, ancora a breve distanza dalla stagione calda della rivolta antifeudale e repubblicana, dentro il periodo delle congiure e della repressione.» Cardia, Amos (2006). ''S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola'', Iskra, Ilartzi, pp. 112-113</ref> De annotu est su traballu de su canònicu, professore e senadore Giuanne Ispanu, s'''Ortographia sarda nationale'' de su 1840;<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2009042212524300097.pdf|tìtulu=Ortographia Sarda Nationale o siat Grammatica de sa limba logudoresa cumparada cum s'italiana|autore=Johanne Ispanu|editore=Reale Stamperia}}</ref> fintzas si, ufitzialmente, sighiat s'esèmpiu de su Porru,<ref group="Nota">In sa dèdica a sa mugere de Càralu Albertu, fintzas pro essire dae sos presòngios de sa tzensura, si podent bìdere cantzos medas in ue omàgiat sas polìticas de aculturamentu fatas in Sardigna, che a "''Era destino che la dolcissima Italiana favella, sebbene nata sulle amene sponde dell'Arno, divenuta sarebbe un dì anche ricco patrimonio degli Abitanti del Tirso''" (p. 5) e, formulende unu votu de fidelidade a sa dinastia de regentes noos in logu de cussa ispanniola, "''Di tanto bene la Sardegna è debitrice alla Augustissima CASA SABAUDA, la quale, cessata l'ispanica dominazione, con tante savie istituzioni promosse in ogni tempo le scienze, statuendo fin dalla metà del secolo trascorso, che nei Dicasteri e nel pubblico insegnamento delle Scuole Inferiori si facesse uso di quel Toscano che fu poscia la lingua di quante persone ebbero voce di bennate e di colte.''" (p. 6). In sa Prefatzione, intitulada ''Al giovanetto alunno'', decrarat s'intentzione giai comune a Porru de publicare unu traballu dedicadu a sa didàtica de s'italianu, partende dae sas diferèntzias e sas similitùdines de un'àtera limba prus familiare, su sardu.</ref> a su cale si rinviaiat, issu at artziadu unu dialetu de su sardu de base logudoresa a ''koinè'' illustre ca fiat prus a probe a su latinu, in manera anàloga a su [[Toscanu|dialetu fiorentinu]] chi si fiat impostu culturalmente, in Itàlia, che a "limba illustre".<ref>[…]Ciononostante le due opere dello Spano sono di straordinaria importanza, in quanto aprirono in Sardegna la discussione sul "problema della lingua sarda", quella che sarebbe dovuta essere la lingua unificata e unificante, che si sarebbe dovuta imporre in tutta l'isola sulle particolarità dei singoli dialetti e suddialetti, la lingua della nazione sarda, con la quale la Sardegna intendeva inserirsi tra le altre nazioni europee, quelle che nell'Ottocento avevano già raggiunto o stavano per raggiungere la loro attuazione politica e culturale, compresa la nazione italiana. E proprio sulla falsariga di quanto era stato teorizzato e anche attuato a favore della nazione italiana, che nell'Ottocento stava per portare a termine il processo di unificazione linguistica, elevando il dialetto fiorentino e toscano al ruolo di "lingua nazionale", chiamandolo "italiano illustre", anche in Sardegna l'auspicata "lingua nazionale sarda" fu denominata "sardo illustre". [[Massimo Pittau]], ''Grammatica del sardo illustre'', Nùgoro, pp. 11-12, [http://www.pittau.it/Sardo/sardoillustre.html Premessa]</ref><ref>«Il presente lavoro però restringesi propriamente al solo ''Logudorese'' ossia Centrale, che questo forma la vera lingua nazionale, la più antica e armoniosa e che soffrì alterazioni meno delle altre». Ispanu, Johanne (1840). ''Ortographia sarda nationale o siat grammatica de sa limba logudoresa cumparada cum s'italiana'', pg.12</ref>
{| {{prettytable}}
|----- bgcolor="#EFEFEF"
||''[[Limba latina|Latinu]]''|| '''''Sardu''''' || ''[[Limba frantzesa|Frantzesu]]'' || ''[[Limba ispagnola|Ispagnolu]]''|| ''[[Limba otzitana|Otzitanu]]''|| ''[[Limba catalana|Catalanu]]''|| ''[[Limba aragonesa|Aragonesu]]''|| ''[[Limba portughesa|Portughesu]]''|| ''[[Limba romuna|Romunu]]''|| ''[[Limba italiana|Italianu]]'' || ''[[Limba corsicana|Cossu]]''|| ''[[Limba friulana|Friulanu]]''
|-----
||'''clave(m)'''
||'''crae/i/jae (log.), crai (camp.)'''
||''clef''
||''llave''
||''clau''
||''clau''
||''clau''
||''chave''
||''cheie''
||''chiave''
||''chjave/chjavi''
||''clâf''
|-----
||'''nocte(m)'''
||'''note/noti (camp.)'''
||''nuit''
||''noche''
||''nuèit/nuèch''
||''nit''
||''nueit''
||''noite''
||''noapte''
||''notte''
||''notte/notti''
||''gnot''
|-----
||'''cantare'''
||'''cantare/cantai (camp.)'''
||''chanter''
||''cantar''
||''cantar''
||''cantar''
||''cantar''
||''cantar''
||''cântare''
||''cantare''
||''cantà''
||''cjantâ''
|-----
||'''capra(m)'''
||'''cabra/craba/crapa'''
||''chèvre''
||''cabra''
||''cabra''
||''cabra''
||''craba''
||''cabra''
||''capra''
||''capra''
||''capra''
||''cjavre''
|-----
||'''lingua(m)'''
||'''limba (log.)/lìngua (camp.)'''
||''langue''
||''lengua''
||''lenga''
||''llengua''
||''luenga''
||''língua''
||''limba''
||''lingua''
||limba
 
A parre de su giurista Carlo Baudi de Vesme, sa proscritzione e s'irraighinamentu de sa limba sarda dae cada profilu privadu e sotziale de s'ìsula diat èssere istadu auspicàbile e netzessàriu, che òpera de "intzivilimentu" de s'ìsula, in manera de l'integrare in s'òrbita italiana de su Regnu.<ref>"Una innovazione in materia di incivilimento della Sardegna e d'istruzione pubblica, che sotto vari aspetti sarebbe importantissima, si è quella di proibire severamente in ogni atto pubblico civile non meno che nelle funzioni ecclesiastiche, tranne le prediche, l'uso dei dialetti sardi, prescrivendo l'esclusivo impiego della lingua italiana. Attualmente in sardo si gettano i così detti pregoni o bandi; in sardo si cantano gl'inni dei Santi (''[[Gosos|Goccius]]''), alcuni dei quali privi di dignità… È necessario inoltre scemare l'uso del dialetto sardo ''[sic]'' e introdurre quello della lingua italiana anche per altri non men forti motivi; ossia per incivilire alquanto quella nazione, sì affinché vi siano più universalmente comprese le istruzioni e gli ordini del Governo,… sì finalmente per togliere una delle maggiori divisioni, che sono fra la Sardegna e i Regi stati di terraferma." (Considerazioni politiche ed economiche sulla Sardegna, 1848 - Carlo Baudi di Vesme)</ref> S'imparu primàriu, ofertu in italianu ebbia, at contribuidu duncas a una difusione, fintzas si lenta, de cussa limba intre sos nativos, inneschende pro sa prima borta unu protzessu de erosione e estintzione linguìstica; su sardu l'ant difatis presentadu, in su sistema educativu, che a sa limba de sos miserabiles e de su fàmene, che a responsàbile de s'isulamentu e de sa misèria seculare de s'ìsula; s'italianu fiat, imbetzes, totu pintadu che a s'agente de pro s'emantzipare, unu mèdiu pro s'integrare in totu cun sa Terramanna. In su 1827 ant, in fines, abrogadu pro semper sa [[Carta de Logu]], s'istòricu corpus giurìdicu chi fiat traditzionalmente connotu comente sa «''consuetud de sa nació sardesca''», pro la remplasare cun sas prus modernas ''Leggi civili e criminali del Regno di Sardegna'' ("Leges tziviles e criminales de su Regnu de Sardigna"), publicadas in italianu pro òrdine de su re Càralu Felitze.<ref name="ref_A">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.184</ref><ref>«Des del seu càrrec de capità general, Carles Fèlix havia lluitat amb mà rígida contra les darreres actituds antipiemonteses que encara dificultaven l'activitat del govern. Ara promulgava el Codi felicià (1827), amb el qual totes les lleis sardes eren recollides i, sovint, modificades. Pel que ara ens interessa, cal assenyalar que el nou codi abolia la Carta de Logu – la «consuetud de la nació sardesca», vigent des de l'any 1421 – i allò que restava de l'antic dret municipalista basat en el privilegi.» Joan Armangué i Herrero (2006). ''Represa i exercici de la consciència lingüística a l'Alguer (ss.XVIII-XX)'', Arxiu de Tradicions de l'Alguer, Cagliari, I.1</ref>
||''lenghe''
 
|-----
Sa [[Fusione perfetta de su 1847|fusione perfeta de su 1847]] cun sa terraferma sabàuda, naschida in s'ispera de unu «trapiantamentu in Sardigna, chene riservas e impèdicos, de sa tziviltade e cultura continentale»,<ref>Martini, Pietro (1847). ''Sull’unione civile della Sardegna colla Liguria, col Piemonte e colla Savoia'', Casteddu, Timon, p. 4</ref> diat àere determinadu sa pèrdida de s'autonomia polìtica sarda chi galu abarraiat, e marcadu su momentu istòricu in ue, in manera cunventzionale, «sa ‘limba de sa sarda natzione’ at pèrdidu su balore de trastu de identificatzione ètnica de unu pòpulu e de sa cultura sua, de codificare e avalorare, pro divenire unu de sos medas dialetos regionales subordinados a sa limba natzionale».<ref name="ref_A">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.184</ref><ref name="Toso">{{Tzita web|url=http://www.treccani.it/magazine/lingua_italiana/articoli/scritto_e_parlato/Toso8.html|tìtulu=Toso, Fiorenzo. ''Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo''|limba=it}}</ref><ref>Dettori, Antonietta, 2001. ''Sardo e italiano: tappe fondamentali di un complesso rapporto'', in Argiolas, Mario; Serra, Roberto. ''Limba lingua language: lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell’era della globalizzazione'', Casteddu, CUEC, p. 88</ref>
||'''platea(m)'''
 
||'''pratha/pratza (camp.)'''
Nointames custa polìtica de [[Assimilatzione culturale|assimilatzione]], s'innu de su [[Rennu de Sardigna|Regnu de Sardigna]] [[Domo Savoja|sabàudu]] e de su Regnu de Itàlia (assentadu dae [[Vittorio Angius|Vitòriu Angius]] e musicadu dae Giovanni Gonella in su 1843) diat abarrare ''[[S'hymnu sardu nationale]]'' fintzas a cando, in su 1861, non l'ant remplasadu issu puru cun sa Martza Reale<ref>[http://www.ilisso.com/inno/innonazionalesardo.pdf Spanu, Gian Nicola. ''Il primo inno d'Italia è sardo'']</ref>. Su canònicu Salvatore Carboni at publicadu in Bologna, in su 1881, un' òpera polèmica intitulada ''Sos discursos sacros in limba sarda'', in su ue issu si lamentaiat chi sa Sardigna "hoe provinzia italiana non podet tenner sas lezzes e sos attos pubblicos in sa propia limba" e, iscriende chi "sa limba sarda, totu chi non uffiziale, durat in su Populu Sardu cantu durat sa Sardigna", si domandaiat in fines "proite mai nos hamus a dispreziare cun d'unu totale abbandonu sa limba sarda, antiga et nobile cantu s'italiana, sa franzesa et s'ispagnola?".<ref>Carboni, Salvatore (1881). ''Sos discursos sacros in limba sarda'', Bologna.</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.186-187</ref>
||''place''
 
||''plaza''
Su regìmene fascista nche at intradu, infines, sa Sardigna in su sistema culturale italianu pro mèdiu de su traballu de su sistema educativu e de cussu mono-partìticu,<ref>"Il ventennio fascista – come ha affermato Manlio Brigaglia ‒ segnò il definitivo ingresso della Sardegna nel “sistema” nazionale. L’isola fu colonialisticamente integrata nella cultura nazionale: modi di vita, costumi, visioni generali, parole d’ordine politiche furono imposte sia attraverso la scuola, dalla quale partì un’azione repressiva nei confronti dell’uso della lingua sarda, sia attraverso le organizzazioni del partito…" Garroni, M. (2010). [https://art.torvergata.it/retrieve/handle/2108/1380/6630/capitolo%201.pdf ''La Sardegna durante il ventennio fascista''], art.torvergata.it</ref> in una sèrie semper prus manna de multas e proibitziones pro cumplire s'assimilatzione culturale, e chi ant batidu a unu decadessimentu sotziolinguìsticu de su sardu galu prus mannu.<ref name="Lubello">Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref><ref name="degruyter.com">[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''], 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.36</ref> Intre sas medas espressiones culturales sutapostas a tzensura, su regìmene est arribadu fintzas a bandire, dae su 1932 a su [[1932|1937]] ([[1945]] in unos cantos casos<ref name="Remundu">{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=23661&v=2&c=2767&c1=2797&t=1|tìtulu=Remundu Piras|situ=www.sardegnacultura.it|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>), su sardu dae sa crèsia e dae sas manifestatziones de su folklore isolanu,<ref>''«Dopo pisani e genovesi si erano susseguiti aragonesi di lingua catalana, spagnoli di lingua castigliana, austriaci, piemontesi ed, infine, italiani […] Nonostante questi impatti linguistici, la "limba sarda" si mantiene relativamente intatta attraverso i secoli. […] Fino al fascismo: che vietò l'uso del sardo non solo in chiesa, ma anche in tutte le manifestazioni folkloristiche.»''. De Concini, Wolftraud (2003). ''Gli altri d'Italia : minoranze linguistiche allo specchio'', Pergine Valsugana : Comune, p.195-196.</ref> che a sas garas poèticas tentas in cussa limba;<ref>L. Marroccu, ''Il ventennio fascista''</ref><ref>M. Farinelli, ''The Invisible Motherland? The Catalan-Speaking Minority in Sardinia and Catalan Nationalism'', pp.15</ref><ref>[[Massimo Pittau]], ''Grammatica del sardo illustre'', Nùgoro, [http://www.pittau.it/Sardo/sardoillustre.html Premessa]</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.191</ref><ref>[https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3400254.pdf Casula, Francesco. ''Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe'']</ref> paradigmàticas sunt sas dibatas intre su poeta sardu [[Antioco Casula]] (connotu cun su nùmene de Montanaru) e Gino Anchisi, chi tando fiat giornalista de s'Unione Sarda. Isse, chi fiat resèssidu a fàghere bandire su sardu dae sos giornales isolanos, at afirmadu chi «morta o moribunda sa regione, mortu o moribundu su dialetu (sic)».<ref>Poddighe, Salvatore. ''Sa Mundana Cummédia'', p. 32, Editore Domus de Janas, 2009, ISBN 88-88569-89-8</ref> Un'àteru casu est su de un'àteru poeta, [[Bore Poddighe|Salvatore Poddighe]], chi s'est ochidu pro manu sua pro more de una depressione nàschida cando li fiat mortu s'amigu e li aiant secuestradu su traballu mannu suo, "Sa Mundana Cummedia".<ref>[http://www.regione.sardegna.it/messaggero/1982_dicembre_21.pdf ''Est torradu Montanaru'', Francesco Masala, Messaggero, 1982]</ref>
||''plaça''
 
||''plaça''
=== S'edade cuntemporànea ===
||''plaza''
Sa consièntzia de su tema chi pertocat a s'erosione linguìstica est intradu meda prus tardu, in s'agenda polìtica, cunfronta a su chi est acontèssidu in unas cantas àteras periferias europeas in ue bi sunt minorias etno-linguìsticas<ref>Pala, Carlo (2016). ''Idee di Sardegna'', Carocci Editore, pp.121</ref>: a s'imbesse, cussu perìodu est istadu sinnadu dae su refudu de su sardu dae s'ala de sos tzetos mèdios italianizados,<ref name="degruyter.com">[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''], 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.36</ref> essende sa limba e sa cultura sarda galu incuadradas che a sìmbulos de su sutaisvilupu de sa regione, sighende galu sa propaganda naschida in su perìodu sabàudu.<ref name="Toso" /> Una parte manna de sa classe dirigente e intelletuale sarda, sensìbile meda a sos richiamos egemònicos de cussas continentales, fiat istada cumbinta difatis chi s'"isvilupu" de s'ìsula esseret atuàbile petzi in alternativa a sos cuntestos sotzio-ulturales suos de genia "traditzionale", cando non pro mèdiu de su «interru totale» issoro (cit. Manlio Brigaglia).<ref>{{Tzita libru|autore=Fiorenzo Caterini|tìtulu=La mano destra della storia. La demolizione della memoria e il problema storiografico in Sardegna|editore=Carlo Delfino Editore|p=99}}</ref>
||''praça''
 
||''piaţa''
In su momentu de iscritura de s'istatutu autonomìsticu, su legislatore de su 1948 at isseberadu de no incluire, intre sos fundamentos de s'ispetzializade sarda, riferimentos a s'identidade geogràfica e culturale,<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?xsl=258&s=24014&v=2&c=2480&t=7|tìtulu=Strumenti giuridici per la promozione della lingua sarda|editore=Sardegna Cultura|limba=it}}</ref><ref>[http://www.condaghes.it/public/docs/relata_lege.pdf Relazione di accompagnamento al disegno di legge “Norme per la tutela, valorizzazione e promozione della lingua sarda e delle altre varietà linguistiche della Sardegna”, pp.7]</ref><ref>Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.193</ref><ref>[http://www.ufficiostudiangioy.it/news/storia_autonomia.pdf Francesco Casula, Gianfranco Contu. ''Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo'', Dolianova, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 116, 134]</ref> cunsiderados pròdromos perigulosos a rivendicatziones autonomistas prus radicales cando non de òrdine indipendentista, e limitende·si masaprestu a su reconnoschimentu de unas cantas rechestas sotzioeconòmica in sos cunfrontos de s'Itàlia<ref>Pala, Carlo (2016). ''Idee di Sardegna'', Carocci Editore, pp.118</ref><ref>[[Gianfranco Pintore|Pintore, Gianfranco]] (1996). ''La sovrana e la cameriera: La Sardegna tra sovranità e dipendenza''. Nùgoro: Insula, 13</ref>, che a s'aturigada a s'isvilupu industriale de sa Sardigna pro mèdiu de sas [[Sardigna|installatziones militares]] e "pranos de rinàschida" aprontados dae su tzentru.<ref>«Lo Stato con il concorso della Regione dispone un piano organico per favorire la rinascita economica e sociale dell'Isola.» Art.13, [http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_13_20041227120402.pdf Testu istòricu de s'Istatutu]</ref><ref>[http://www.ufficiostudiangioy.it/news/storia_autonomia.pdf Francesco Casula, Gianfranco Contu. ''Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo'', Dolianova, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 118]</ref> Indedda dae s'afirmadura de un'autonomia sarda fundada in su reconnoschimentu de una identidade culturale sua, su resurtadu de cussa istajone est istadu tando «un'autonomismu economitzìsticu in manera crara, ca non s'est bòlidu o no aiat fatu a disinnare un'autonomia forte, motivada culturalmente, un'ispetzialidade sardanon limitada a s'arretradesa e a sa poberesa econòmica» (cit. Mariarosa Cardia).<ref>Cardia, Mariarosa (1998). ''La conquista dell’autonomia (1943-49)'', in Luigi Berlinguer, Luigi e Mattone, Antonello. ''La Sardegna'', Torinu, Einaudi, p. 749</ref> In su mentras, àteras polìticas de istampu assimilatore sunt istadas aplicadas fintzas in su segundu pustisgherra<ref name="Lubello">Lubello, Sergio (2016). ''Manuale Di Linguistica Italiana'', De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499</ref>, cun un'italianizatzione progressiva de sitos istòricos de e ogetos chi apartenent a sa bida cuotidiana e un'imparu obrigatòriu chi at insegnadu s'impreu de sa limba italiana, non previdende un'insegnamentu parallelu de sa sarda e, antzis, iscoragende·lu in manera ativa pro mèdiu de proibitziones e bardiamentu difùndidu de chie lu promoveret<ref>{{Tzita web|url=https://www.manifestosardo.org/lingua-sarda-dallinterramento-alla-resurrezione/|tìtulu=Lingua sarda: dall’interramento alla resurrezione?|sambenadu=Casula|nùmene=Francesco|situ=Il Manifesto Sardo|data=2014-08-31|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>: sos mastros minispretziaiant difatis sa limba, retenende·la unu dialetu ruzu e contribuinde a un'abbassiada galu prus manna de su prestìgiu suo in sa comunidade sardòfona matessi.
||''piazza''
 
||''piazza''
In su cursu de sos annos Setanta, s'est registradu unu protzessu mannu de remplasamentu linguìsticu cara a s'italianu non in su [[Campidanu]] ebbia, ma fintzas in àreas geogràficas chi unu tempus beniant cunsideradas cunservadoras pro su chi pertocat a sa linguìstica, che a [[Macumere]] in sa [[provìntzia de Nùgoro]] (1979); a sa ridefinitzione de s'istrutura econòmicu-sotziale galu in atu est currispòndida, difatis, una mudadura prus manna de su repertòriu linguìsticu, chi at determinadu issu matessi un'islitamentu de sos balores in subra de sos cales si basaiant s'identidade ètnica e culturale de sas comunidades sardas.<ref>{{Tzita libru|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Sistu|tìtulu=Sardegna: geografie di un'isola|annu=2019|editore=Franco Angeli|tzitade=Milanu|limba=it|p=193}}</ref><ref group="Nota">Gavino Pau, in un interventu suo in La Nuova Sardegna (18 de abrile de su 1978, ''Una lingua defunta da studiare a scuola''), naraiat chi "pro totus s'italianu fiat una àtera limba in sa cale traduìamus sos pensamentos nostros chi, impossìbiles de firmare, essiant a foras in sardu" e galu, pro sa limba sarda "apamus bìvidu, pro issa amus sufridu, pro issa bivimus e amus a bìvere. Sa die chi issa at a mòrrere, amus a mòrrere fintzas nois che a sardos." (cit. in Melis Onnis, Giovanni (2014). ''Fueddariu sardu campidanesu-italianu'', Domus de Janas, Presentatzione)</ref><ref>Pro Mura, custas mudaduras sotzioeconòmicas sunt istadas cunsideradas che a ingendradoras de una mudada mannu che a «una mudadura antropològica bera e pròpia de sa realidade isolana». Mura, Giovanni (1999). ''Fuéddus e chistiònis in sárdu e italiánu'', Istituto Superiore Regionale Etnografico, Nùgoro, p.3</ref> S'italianizatzione culturale de sa populatzione sarda aiat tando assùmidu proportziones gasi mannas de induire a Giovan Battista Pellegrini, in s'Introduzione a s'Atlante istòricu-linguìsticu-etnogràficu friulanu, a "bantare", a contu suo, sos sardos ca issos si naraiant dispostos a atzetare chi s'idioma issoro, fintzas si fiat «unu mèdiu espressivu meda prus pagu subordinadu a s'italianu» esseret cunsideradu unu "dialetu" de s'italianu ebbia, in cuntrastu craru a s'altivesa e a sa lealidade linguìstica de sos friulanos.<ref>Pellegrini, Giovan Battista (1972). ''Introduzione all'Atlante storico-linguistico-etnografico friulano (ASLEF)'', Vol. I, p.17</ref><ref name="Salvi195">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.195</ref> Custa chistione est istada ogetu de anàlisis sotziològicas in sas mudadas acontèssidas in s'identidade de sa comunidade sarda, cun sas atitudines suas contra a sa sardofonia influentzadas dae unu stigma de una "primitividade" e "arretradesas" farsas ma propagandadas a longu dae sas istitutziones, de òrdine polìticu e sotziale, favorèvoles a s'italianidade linguìstica.<ref>«Nella coscienza dei sardi, in analogia con i processi che caratterizzano la subalternità ovunque, si è costituita un'identità fondata su alcune regole che distinguono il dicibile (autonomia in politica, italianità linguistica, criteri di gusto musicali convenzionali non sardi, mode, gastronomie, uso del tempo libero, orientamenti politici) come campo che può comprendere quasi tutto ma non l'indicibile, cioè ciò che viene stigmatizzato come "arretrato", "barbaro", "primitivo", cioè sardo ''de souche'', "autentico". Questa esclusione del sardo ''de souche'', originario, si è costituita lentamente attraverso una serie di atti repressivi (Butler 2006, 89), dalle punizioni scolastiche alla repressione fascista del sardismo, ma anche grazie alla pratica quotidiana del passing e al diffondersi della cultura di massa in epoca recente (in realtà molto più porosa della cultura promossa dall'istruzione centralizzata).» Mongili, Alessandro (2015). ''Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna'', Condaghes, Capìtulu 1.2, Indicibile è il sardo</ref> Su sardu diat àere subidu un'arretramentu chene pàsida cara a s'italianu, pro more de unu "cumplessu de sa minoria" chi at ispintu sa comunidade sarda a un'atitùdine de minisprètziu pro sa limba issoro.<ref>Mura, Giovanni (1999). ''Fuéddus e chistiònis in sárdu e italiánu'', Istituto Superiore Regionale Etnografico, Nùgoro, p.3</ref>
||''place''
 
|-----
S'est osservadu, a livellu istitutzionale, una cuntrariedade forte de su sardu e in su tzicùitu intelletuale italianu, cuntzetu interiorizadu a pustis in s'immaginàriu comunu natzionale, issu fiat (su prus de sas bortas pro resones ideològicas o che a resìduu, adotadu pro inèrtzia, de ideas e propaganda betzas<ref group="Nota">A nàrrere sa beridade, fintzas reghentes, ca sunt datàbiles a sa de duas metades de s'Otighentos, a pustis de sa giai tiztada [[Fusione perfetta de su 1847|Fusione Perfeta]] (pòmpia 2001, Dettori); difatis, nemmancu in sa tratatzione de su Setighentos de autores che a Francesco Cetti s'agatant giudìtzios de valore pro su chi pertocat a sa dignidade de su sardu, e fintzas sos autores italianos nde riconnoschiant s'indipendèntzia linguìstica (pòmpia 2017, Ferrer).</ref> naschidas dae sas primas) fatu-fatu definidu che a ''dialetu italianu'', in manera contrària a s'opinione de sos istudiosos e fintzas de unos cantos natzionalistas italianos che a Carlo Salvioni<ref name="Salvi195">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.195</ref>, subinde totu sas discriminatziones e sos pregiudìtzios ligados a custu assòtziu, mescamente su de èssere cunsideradu una forma bassa de espressione<ref>{{Tzita web|url=http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm|tìtulu=Sa limba sarda - Giovanna Tonzanu|atzessu=8 làmpadas 2009}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.theguardian.com/science/2016/mar/13/sardinian-professor-fighting-to-save-gaelic-bilingualism|tìtulu=The Sardinian professor fighting to save Gaelic – and all Europe’s minority tongues|situ=the Guardian|data=2016-03-13|limba=en|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://truncare.myblog.it/2012/09/15/conferenza-di-francesco-casula-sulla-lingua-sarda-flumini-27/|tìtulu=Conferenza di Francesco Casula sulla Lingua sarda: sfatare i più diffusi pregiudizi sulla lingua sarda|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> e èssere ligadu a unu "traditzionalismu" de carchi genia.<ref>{{Tzita web|http://www.francopiga.it/francopiga/index.php/la-lingua-sarda-oggi-bilinguismo.html|La lingua sarda oggi: bilinguismo, problemi di identità culturale e realtà scolastica, Maurizio Virdis (Università di Cagliari)}}</ref><ref>[http://guide.supereva.it/lingua_sarda/interventi/2010/12/quando-muore-una-lingua-si-oscura-un-cielo Quando muore una lingua si oscura il cielo: da "Lettera a un giovane sardo" dell'antropologo Bachisio Bandinu]</ref>
||'''ponte(m)'''
 
||'''ponte/ponti (camp.)'''
Sas normas istatutàrias, delineadas in cussa manera, s'i sunt riveladas, in su cumplessu, unu traste inadeguadu pro rispòndere a sos problemas de s'ìsula;<ref name="Toso" /><ref name="Salviaut">Salvi, Sergio (1974). ''Le lingue tagliate'', Rizzoli, pg.198-199</ref> intre sos annos chimbanta e sessanta, annotamala, est incumentzadu su protzessu beru de càmbiu radicale e definitivu de sa limba sarda cun cussa italiana, pro more de sa difusione, siat in su territòriu isolanu siat in su restu de su territòriu italianu, de sos mèdios de comunicatzione de massa chi trasmitiant in sa s'idioma italianu ebbia.<ref>{{Tzita web|http://sardegnamondo.blog.tiscali.it/2012/07/30/lingua-e-musica-in-sardegna/|Lingua e musica in Sardegna - Sardegnamondo|limba=it|atzessu=5 austu 2012}}</ref> Mescamente sa televisione at difùndidu s'impreu de s'italianu e nd'at fatzilitadu sa cumprensione e s'impreu fintzas intre sas persones chi, finas a cussu momentu, s'espressaiant in sardu ebbia. Partinde dae sa fine de sos annos sessanta,<ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''], 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.31; 36</ref> in cointzidèntzia cun sa rinàschida de unu [[sardismu]] declinadu in suta de su sinnu de unu "revivalismu linguìsticu e culturale",<ref>Giannetta Murru Corriga (edited by), 1977. ''Etnia, lingua, cultura : un dibattito aperto in Sardegna'', EDES, ''Tradizione, identità e cultura sarde nella scuola'', Giovanni Lilliu, pp.128-131</ref> ant cumintzadu a èssere aviadas medas campagnas pro otènnere unu bilinguismu paritàriu a beru che a elementu de salvaguàrdia de s'identidade isolana: una prima recherta l'at fata una delìbera adotada a s'unanimidade dae s'[[Universidade de Casteddu]] in su 1971, in ue si pediat a s'autoridade polìtica regionale e natzionale su reconnoschimentu de sos sardos che a minoria etnolinguìstica e de su sardu che a idioma coufitziale de s'ìsula.<ref group="Nota">Istàntzia de su Prof. A. Sanna in subra de sa pronùntzia de sa Facultade de Lìteras pro su chi pertocat a s'amparu de su patrimòniu ètnicou-linguìsticu sardu. Su prof. Antonio Sanna dichiarat custu: «Gli indifferenti problemi della scuola, sempre affrontati in Sardegna in torma empirica, appaiono oggi assai particolari e non risolvibili in un generico quadro nazionale; il tatto stesso che la scuola sia diventata scuola di massa comporta il rifiuto di una didattica inadeguata, in quanto basata sull'apprendimento concettuale attraverso una lingua, per molti aspetti estranea al tessuto culturale sardo. Poiché esiste un popolo sardo con una propria lingua dai caratteri diversi e distinti dall'italiano, ne discende che la lingua ufficiale dello Stato, risulta in effetti una lingua straniera, per di più insegnata con metodi didatticamente errati, che non tengono in alcun conto la lingua materna dei Sardi: e ciò con grave pregiudizio per un'efficace trasmissione della cultura sarda, considerata come sub-cultura. Va dunque respinto il tentativo di considerare come unica soluzione valida per questi problemi una forzata e artificiale forma di acculturazione dall'esterno, la quale ha dimostrato (e continua a dimostrare tutti) suoi gravi limiti, in quanto incapace di risolvere i problemi dell'isola. È perciò necessario promuovere dall'interno i valori autentici della cultura isolana, primo fra tutti quello dell'autonomia, e "provocare un salto di qualità senza un'acculturazione di tipo colonialistico, e il superamento cosciente del dislivello di cultura" ([[Giovanni Lilliu|Lilliu]]). La Facoltà di Lettere e Filosofia dell'Università di Cagliari, coerentemente con queste premesse con l'istituzione di una Scuola Superiore di Studi Sardi, è pertanto invitata ad assumere l'iniziativa di proporre alle autorità politiche della Regione Autonoma e dello Stato il riconoscimento della condizione di minoranza etnico-linguistica per la Sardegna e della lingua sarda come lingua «nazionale» della minoranza. È di conseguenza opportuno che si predispongano tutti i provvedimenti a livello scolastico per la difesa e conservazione dei valori tradizionali della lingua e della cultura sarda e, in questo contesto, di tutti i dialetti e le tradizioni culturali presenti in Sardegna (ci si intende riferire al Gallurese, al Sassarese, all'Algherese e al Ligure-Carlofortino). In ogni caso tali provvedimenti dovranno comprendere necessariamente, ai livelli minimi dell'istruzione, la partenza dell'insegnamento del sardo e dei vari dialetti parlati in Sardegna, l'insegnamento nella scuola dell'obbligo riservato ai Sardi o coloro che dimostrino un'adeguata conoscenza del sardo, o tutti quegli altri provvedimenti atti a garantire la conservazione dei valori tradizionali della cultura sarda. È bene osservare come, nel quadro della diffusa tendenza a livello internazionale per la difesa delle lingue delle minoranze minacciate, provvedimenti simili a quelli proposti sono presi in Svizzera per la minoranza ladina fin dal 1938 (48000 persone), in Inghilterra per il Galles, in Italia per le minoranze valdostana, slovena e ultimamente ladina (15000 persone), oltre che per quella tedesca; a proposito di queste ultime e specificamente in relazione al nuovo ordinamento scolastico alto-atesino. Il presidente del Consiglio on. [[Emilio Colombo|Colombo]], nel raccomandare ala Camera le modifiche da apportare allo Statuto della Regione Trentino-Alto Adige (il cosiddetto "pacchetto"), «modifiche che non escono dal concetto di autonomia indicato dalla Costituzione», ha ritenuto di dovere sottolineare l'opportunità "che i giovani siano istruiti nella propria lingua materna da insegnanti appartenenti allo stesso gruppo linguistico"; egli inoltre aggiungeva che "solo eliminando ogni motivo di rivendicazione si crea il necessario presupposto per consentire alla scuola di svolgere la sua funzione fondamentale in un clima propizio per la migliore formazione degli allievi". Queste chiare parole del presidente del Consiglio ci consentono di credere che non si voglia compiere una discriminazione nei confronti della minoranza sarda, ma anche per essa valga il principio enunciato dall'opportunità dell'insegnamento della lingua materna a opera di insegnanti appartenenti allo stesso gruppo linguistico, onde consentire alla scuola di svolgere anche in Sardegna la sua funzione fondamentale in un clima propizio alla migliore formazione per gli allievi. Si chiarisce che tutto ciò non è sciovinismo né rinuncia a una cultura irrinunciabile, ma una civile e motivata iniziativa per realizzare in Sardegna una vera scuola, una vera rinascita, "in un rapporto di competizione culturale con lo stato (…) che arricchisce la Nazione" (Lilliu)». Il Consiglio unanime approva le istanze proposte dal prof. Sanna e invita le competenti autorità politiche a promuovere tutte le iniziative necessarie, sul piano sia scolastico che politico-economico, a sviluppare coerentemente tali principi, nel contempo acquisendo dati atti a mettere in luce il suesposto stato. Cagliari, 19 febbraio 1971. [Farris, Priamo (2016). ''Problemas e aficàntzias de sa pianificatzioni linguistica in Sardigna. Limba, Istòria, Sotziedadi'' / ''Problemi e prospettive della pianificazione linguistica in Sardegna. Lingua, Storia, Società'', Youcanprint]</ref> Famadu su richiamu patriòticu espressadu unos cantos mese in antis de mòrrere, in su 1977, dae su poeta [[Remundu Piras]], chi in ''Non sias isciau''<ref group="Nota">"O sardu, si ses sardu e si ses bonu, / Semper sa limba tua apas presente: / No sias che isciau ubbidiente / Faeddende sa limba 'e su padronu. / Sa nassione chi peldet su donu / De sa limba iscumparit lentamente, / Massimu si che l'essit dae mente / In iscritura che in arrejonu. / Sa limba 'e babbos e de jajos nostros / No l'usades pius nemmancu in domo / Prite pobera e ruza la creides. / Si a iscola no che la jughides / Po la difunder menzus, dae como / Sezis dissardizende a fizos bostros." in {{Tzita web|url=http://www.poesias.it/poeti/piras_raimondo/sonetti/No_sias_isciau.rtf|tìtulu=Piras, Raimondo. No sias isciau}}</ref> invitaiat a su recùperu de sa limba pro s'opònnere a sa dessardizatzione de sas generatziones de su tempus benidore.<ref name="Remundu" /> In sos annos '80, a s'atentu de su Cussìgiu regionale sunt istados presentados tres progetos de lege chi aiant cuntènnidu prètzisu a sa delìbera adotada dae s'Universidade de Casteddu;<ref name="Rosita">{{Tzita libru|nùmene=Rebecca|sambenadu=Posner|nùmene2=John N.|sambenadu2=Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|url=https://books.google.it/books?id=_8J7ilk0bAgC&printsec=frontcover&dq=Bilingualism+and+Linguistic+Conflict+in+Romance&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Sardinian&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1993|editore=Walter de Gruyter|limba=en|ISBN=978-3-11-011724-0}}</ref> in su 1983 est istadu presentadu unu disinnu de lege a su Parlamentu italianu, ma chene resessida. Una de sas primas leges aprovadas definitivamentedae su legislatore regionale, sa "Lege Cuàdru pro sa Tutela e Valorizatzione de sa Limba e de sa Cultura de sa Sardigna" de su 3 de austu de su 1993, est istada botzada dae sa Corte Costitutzionale a pustis de unu ricursu de su guvernu tzentrale, chi la cunsideraiat "esorbitante pro aspetos plùrimos dae sa cumpetèntzia integrativa e atuativa possedida dae sa Regione in matèria de imparu".<ref>[https://www.cortecostituzionale.it/actionPronuncia.do ''Sentenza n.290/1994'', pres. Casavola]</ref><ref>Deplano, Andrea (1996). ''Etnia e folklore : storia, prospettive, strumenti operativi'', Artigianarte, Casteddu, p.58-59</ref> Comente s'ischit, sos sardos ant dèpidu isetare àteros bator annos pro chi sa normativa regionale no esseret sutaposta a giudìtziu de costitutzionalidade, e àteros duos pro chi su sardu poderet agatare reconnoschimentu in Itàlia in manera contemporànea a àteras ùndighi minorias etnolinguìsticas.
||''pont''
 
||''puente''
Una chirca promòvida dae MAKNO in su 1984 at riveladu chi sos 3/4 de sos sardos fiant a favore meda de s'imparu bilìngue in sas iscolas (su 22% de su campione cheriat un'introduimentu obrigatòriu e su 54,7% unu facoltativu) cantu de unu status de bilinguismu ufitziale che a sa [[Badde de Aosta]] e su [[Provìntzia autònoma de Bolzano - Alto Adige/Südtirol|Südtirol]] (62,7% de su campione a favore, 25,9% contràriu e 11,4% dudosu).<ref>Pinna, M.T. Catte (1992). ''Educazione bilingue in Sardegna: problematiche generali ed esperienze di altri paesi'', Edizioni di Iniziative culturali, Tàtari, pp.166-174</ref> Custos datos sunt istados in parte corroborados dae un'àtera iscumbata demoscòpica acumprida in su 2008, in ue su 57,3% ammustraiat un'atitudine favorèvole cara a sa presèntzia de su sardu in oràriu iscolàsticu in paris a s'italianu.<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20070514130939.pdf Oppo, Anna. ''Le lingue dei sardi'', p. 50]</ref>
||''pònt''
[[File:Padre_Nostro_sardo.jpg|right|thumb|Crèsia de su Pater Noster, [[Gerusalemme]]. Iscritzione de su [[Babbu nostru|Babbu Nostru]] in sardu]]
||''pont''
Unas cantas personalidades pensant chi su protzessu de assimilatzione diat pòdere batire a sa morte de su cuntzetu de ''natzione sarda''<ref>{{Tzita web|http://www.gfbv.it/3dossier/eu-min/sardi-it.html|Paradiso turistico o la lenta morte di un popolo?|autore=Marco Oggianu|data=21 nadale 2006|limba=it|24 freàrgiu 2008}}</ref> in manera diferente dae su chi est acontèssidu, pro esempru, in [[Repùbrica de s'Irlanda|Irlanda]]. Nointames resurtent ligados a sa limba e cultura sarda sentidos identitàrios profundos<ref name="Rosita">{{Tzita libru|nùmene=Rebecca|sambenadu=Posner|nùmene2=John N.|sambenadu2=Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|url=https://books.google.it/books?id=_8J7ilk0bAgC&printsec=frontcover&dq=Bilingualism+and+Linguistic+Conflict+in+Romance&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Sardinian&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1993|editore=Walter de Gruyter|limba=en|ISBN=978-3-11-011724-0}}</ref>, su chi si bidet pro mèdiu de anàlisis paret chi siat una lenta ma costante regressione in sa cumpetèntzia siat ativa siat passiva de cussa limba, pro resones de natura printzipalmente polìtica e sotzioeconòmica (s'impreu de s'italianu presentadu che a una crae de avantzamentu e promotzione sotziale<ref>[https://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/il_ruolo_della_lingua.html Il ruolo della lingua sarda nelle scuole e nelle università sarde (Institut für Linguistik/Romanistik)]</ref>, su stigma assotziadu a s'impreu de su sardu, su s'ispopulamentu progressivu de sas zonas internas cun sos sardos chi si tramudant a sas costas, s'aflussu de gente dae sa penìsula e sos problemas potentziales de comprensibilidade intre sas limbas chistionadas<ref group="Nota">Est interessante a notare comente in sa chistione linguìstica sarda potzat, pro tzertos versos, sussìstere unu parallelismu cun s'Irlanda, in ue unu fenòmenu simigiante at assùmidu su nùmene de tzìrculu vitziosu de s'Irish Gaeltacht (Cfr. Edwards 1985). Difatis in Irlanda, a s'abbassiada de prestìgiu de su gaèlicu acontèssidu cando issu fiat resurtadu chistionadu in àreas deprimidas sotzialmente e economicamente, s'est agiunta s'emigratzione dae custas àreas cara a sas urbanas e cunsideradas economicamente prus avantzadas, in ue s'idioma majoritàriu (s'inglesu) diat èssere istadu destinadu a abbutinare e prevàlere contra a cussu minoritàriu de sos emigrantes.</ref>, etc.): su nùmeru de pipios chi diat impreare in manera ativa su sardu crollat a unu datu inferiore a su 13%, cuntzentradu in sas zonas internas<ref>La Nuova Sardegna, 04/11/10, Per salvare i segni dell'identità - de Paolo Coretti</ref> che a sa [[Costera]], sa [[Barbàgia]] arta e sas [[Baronia|Baronias]]<ref>{{Tzita web|http://www.sardegna24.net/cultura/ai-docenti-di-sardo-lezioni-in-italiano-1.46195|Ai docenti di sardo lezioni in italiano, Sardegna 24 - Cultura|limba=it}}</ref><ref name="thirteendottwo">{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/nuoro/cronaca/2019/02/05/news/silanus-diventa-la-capitale-dei-vocabolari-dialettali-1.17725376|tìtulu=Silanus diventa la capitale dei vocabolari dialettali|situ=La Nuova Sardegna|data=2019-02-05|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita libru|autore=Damien Simonis|tìtulu=Sardinia|annu=2003|editore=Lonely Planet Publications|limba=en|pp=240-241|ISBN=978-1-74059-033-4}}</ref>. Pighende in esàmene sa situatzione de unos cantas biddas logudoresas (che a [[Laerru]], [[Tzaramonte]] e [[Piaghe]]) in ue su tassu de sardofonia de sos pipios est a curtzu a su 0%, b'at chi chistionat de unu suitzìdiu linguìsticu beru chi bi diat èssere in pagas deghinas de annos.<ref name="Maxia">{{Tzita web|url=http://www.luigiladu.it/collaborazioni_siti_web/ctedde_la_situazione_sociolinguistica_della_lingua_sarda_settentrionale_di_mauro_maxia.htm|tìtulu=La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale|sambenadu=Maxia|nùmene=Mauro|situ=www.luigiladu.it|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>
||''puent''
 
||''ponte''
In cada manera, sas anàlisis sotziolinguìsticas giai mentovadas narant chi custu protzessu non resurtat su matessi in totue pro nudda, ca si bidet in manera meda prus crara in sas tzitades chi no in sas biddas.<ref>{{Tzita web|url=http://taban.canalblog.com/archives/2013/09/01/27937436.html|tìtulu=Da un'isola all'altra: Corsica e Sardegna - Jean-Pierre Cavaillé|situ=taban.canalblog.com|data=2013-09-01|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/sard/an/e1/e1.html|Sardinian language use survey|limba=en}}</ref> A sa die de oe, su sardu est una limba chi s'agatat in una cunditzione instàbile<ref name="Rosita">{{Tzita libru|nùmene=Rebecca|sambenadu=Posner|nùmene2=John N.|sambenadu2=Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|url=https://books.google.it/books?id=_8J7ilk0bAgC&printsec=frontcover&dq=Bilingualism+and+Linguistic+Conflict+in+Romance&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Sardinian&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1993|editore=Walter de Gruyter|limba=en|ISBN=978-3-11-011724-0}}</ref> de diglossia (chi est arribbada a divènnere dilalia) e commutatzione de còdighe, e chi no intrat (o non bi tenet difusione manna) in s'amministratzione, in su cummèrtziu, in sa crèsia,<ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/533141/|tìtulu=Niente messa in limba, lettera al vescovo: "Perché non parlare in sardo?"|situ=Sardiniapost.it|data=2016-01-09|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref name="Maxia" /> in s'iscola, in sas universidades locales [[Universidade de Tàtari|de Tàtari]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.vitobiolchini.it/2011/07/20/caro-mastino-non-negare-levidenza-per-te-il-sardo-e-una-lingua-morta-che-luniversita-di-sassari-vorrebbe-insegnare-come-se-fosse-il-latino/|tìtulu=Caro Mastino, non negare l'evidenza: per te il sardo è una lingua morta. Che l'Università di Sassari vorrebbe insegnare come se fosse il latino|sambenadu=Biolchini|nùmene=Vito|data=2011-07-20|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sanatzione.eu/2013/11/lingua-sarda-la-figuraccia-di-mastino-rettore-delluniversita-di-sassari/|tìtulu=Lingua Sarda: La figuraccia di Mastino, rettore dell’Università di Sassari|sambenadu=Melis|nùmene=Roberto|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> e [[Universidade de Casteddu|de Casteddu]] e in sos mass mèdia.<ref>[https://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/i_mass_media.html I mass media in Sardegna (Institut für Linguistik/Romanistik)]</ref><ref>{{Tzita web|http://www.uoc.edu/euromosaic/web/homean/index1.html|Sardinian in Italy (qualora si riscontrino problemi per la consultazione di suddetto documento, si selezioni ''List by languages'', ''Sardinian'', ''Sardinian in Italy'')}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2015/08/01/news/no-al-sardo-in-rai-pigliaru-discriminazione-inaccettabile-1.11867688|tìtulu=No al sardo in Rai, Pigliaru: «Discriminazione inaccettabile»|situ=La Nuova Sardegna|data=2015-08-01|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.nationalia.info/new/10653/bill-excluding-sardinian-friulian-from-rai-broadcasts-sparks-protest|tìtulu=Bill excluding Sardinian, Friulian from RAI broadcasts sparks protest|situ=Nationalia|limba=en|atzessu=2020-07-29}}</ref> Sighende s'iscala de balia linguìstica proposta de unu pannellu apòsitu de s'UNESCO in su 2003, su sardu diat flutuare intre una cunditzione de "in perìgulu de estintzione de seguru" (''definitely endangered'': sos pipios no imparant prus sa limba), chi l'ant atribuidu fintzas in su Libru Ruju, e una de "perìgulu sèriu de estintzione" (''severely endangered'': sa limba est mascamente impreada dae sa generatzione de sos mannois in susu); sighende su critèriu EGIDS (''Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale'') propostu dae Lewis e Simons, su sardu diat èssere a làcana intre su livellu 7 (Instàbile: sa limba no est prus trasmìtida a sa generatzione imbeniente<ref name="Simon">M. Paul Lewis, Gary F. Simons (2010). ''Assessing Endangerment: Expanding Fishman’s GIDS'', p.8</ref>) e su livellu 8 (Moribunda: sos ùnicos faeddadores ativos de sa limba apartenent a sa generatzione de sos mannois), chi currispondent de pare a pare a sos duos grados de s'iscala UNESCO giai mentovados. Pro sos datos publicados dae s'ISTAT in su 2006,<ref>Brenzinger ''et all.'' (2003). ''Language Vitality and Endangerment'', Document submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, p.8</ref> su 52,5% de sa populatzione sarda impreat s'italianu ebbia cun sas famìlias issoro, mentras su 29,3% pràticat intrèveru linguìsticu e petzi su 16,6% narat de impreare su sardu o àteras limbas no italianas; a foras de s'ambiente privadu e de sos amigos, sas pertzentuales decretant torra sa predominàntzia esclusiva de s'italianu (77,1%) contra a su sardu e a sas àteras limbas, totu firmas a su 5,2%.<ref>[http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendario/20070420_00/testointegrale.pdf La lingua italiana, i dialetti e le lingue straniere]. Istat, 2006</ref>
||''pod/punte''
 
||''ponte''
Sos annos '90 ant connotu unu rinnovamentu de sas formas espressivas in su panorama musicale sardu: medas artistas, ispatziende dae sos gèneres prus traditzionales che a su càntigu (''[[cantu a tenore]]'', ''[[cantu a chiterra]]'', ''[[gosos]]'', etc.) e a su teatru (Mario Deiana) a cussos prus modernos che a su rock (''[[Kenze Neke]]'', ''Askra'' e ''KNA'', ''Tzoku'', ''[[Tazenda]]'', etc.) e fintzas rap e hip hop ([[Dr. Drer & CRC posse]], ''[[Sa Razza|Quilo]]'', ''[[Sa Razza]]'', ''Malam'', ''Su Akru'', ''[[Menhir]]'', ''Stranos Elementos'', ''Randagiu Sardu'', ''Futta'', etc.) impreant difatis sa limba pro promòvere s'ìsula e reconnòschere sos problemas betzos e sos disafios noos suos.<ref>''Storia della lingua sarda'', vol. 3, a cura di Giorgia Ingrassia e Eduardo Blasco Ferrer, CUEC, pp.227-230</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2011/10/07/news/stranos-elementos-musica-per-dare-voce-al-disagio-sociale-1.3554525|tìtulu=Stranos Elementos, musica per dare voce al disagio sociale|situ=La Nuova Sardegna|data=2011-10-07|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2012/04/27/news/il-passato-che-avanza-a-ritmo-di-rap-1.4430757|tìtulu=Il passato che avanza a ritmo di rap|situ=La Nuova Sardegna|data=2012-04-28|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2012/12/15/news/cori-e-rappers-in-limba-alla-biennale-1.6202913|tìtulu=Cori e rappers in limba alla Biennale|situ=La Nuova Sardegna|data=2012-12-16|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> Bi sunt fintzas unos cantos films (che a ''[[Su Re]]'', in parte ''Bellas mariposas'', ''Treulababbu'', ''Sonetàula'', etc.) realizados in sardu cun sos sutatìtulos in italianu, e unos àteros (che a Metropolis) cun sos sutatìtulos in sardu.<ref>[http://people.unica.it/antiocofloris/files/2011/03/Limba-e-tzinema-def.pdf La lingua sarda al cinema. Un'introduzione. Di Antioco Floris e Salvatore Pinna - UniCa]</ref><ref>''Storia della lingua sarda'', vol. 3, a cura di Giorgia Ingrassia e Eduardo Blasco Ferrer, CUEC, pp.226</ref>
||''ponte/ponti''
 
||''puint''
Partinde dae sas sessiones de esàmene tentas in su 2013, ant ispantadu gente meda, bidu chi non b'at galu un'istituzionalizatzione ''de facto'' de sa limba, sos tentativos de unos cantos dischentes de presentare s'esàmene o parte de cussu in limba sarda.<ref>[http://www.focusardegna.com/index.php/editoriali/106-do-you-speak-su-sardu Do you speak… su Sardu? - Irene Bosu , Focus Sardegna]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/cagliari-promosso-a-pieni-voti-il-tredicenne-che-ha-dato-lesame-in-sardo/|tìtulu=Cagliari, promosso a pieni voti il tredicenne che ha dato l'esame in sardo|situ=Sardiniapost.it|data=2013-06-27|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/la-prof-continentale-dice-no-alla-studentessa-che-vuole-parlare-in-sardo-di-eleonora-darborea/|tìtulu=Eleonora d'Arborea in sardo? La prof. "continentale" dice no|situ=Sardiniapost.it|data=2013-07-09|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ulsaltabaronia.myblog.it/2013/07/16/sassari-studente-dell-alberghiero-si-diploma-parlando-in-sar/|tìtulu=Sassari, studente dell’Alberghiero si diploma parlando in sardo|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2013/07/20/news/esame-di-maturita-per-la-limba-1.7453282|tìtulu=Esame di maturità per la limba|situ=La Nuova Sardegna|data=2013-07-21|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>[http://www.castedduonline.it/area-vasta/hinterland/15824/quartu-esame-di-terza-media-in-campidanese-studenti-premiati-in-comune.html Quartu,esame di terza media in campidanese:studenti premiati in Comune - CastedduOnline]</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/nuoro/cronaca/2014/07/01/news/studentessa-dialoga-in-sardo-con-il-presidente-dei-docenti-1.9522950|tìtulu=Studentessa dialoga in sardo con il presidente dei docenti|situ=La Nuova Sardegna|data=2014-07-02|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.bentos.it/in-sardo-allesame-di-maturita-la-scelta-di-lia-obinu-al-liceo-scientifico-di-bosa/|tìtulu=In sardo all'esame di maturità. La scelta di Lia Obinu al liceo scientifico di Bosa|situ=www.bentos.it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cronaca/2016/06/24/studente_sostiene_l_esame_di_terza_media_su_grazia_deledda_intera-68-509301.html|tìtulu=Studente sostiene l'esame di terza media su Grazia Deledda interamente in sardo|situ=L'Unione Sarda.it|data=2016-06-24|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/cronaca/la-maturita-ad-orgosolo-studente-poeta-costume-sardo-tesina-limba/|tìtulu=La maturità ad Orgosolo: studente-poeta in costume sardo, tesina in limba|situ=Sardiniapost.it|data=2017-07-04|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.castedduonline.it/sardegna/oristano/48990/col-costume-sardo-all-esame-di-maturita-discute-la-tesina-in-limba.html|tìtulu=Col costume sardo all'esame di maturità discute la tesina in "limba"|situ=web.archive.org|data=2017-07-06|limba=it|atzessu=2020-07-29|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20170811070714/http://www.castedduonline.it/sardegna/oristano/48990/col-costume-sardo-all-esame-di-maturita-discute-la-tesina-in-limba.html|dataarchìviu=2017-08-11|urlmortu=eja}}</ref> Sunt annotamala semper prus fitianos fintzas sos decraros de matrimòniu in custa limba pedidos dae sos còjubes.<ref>[http://www.unionesarda.it/articolo/cronaca_sardegna/2014/06/07/nozze_in_lingua_sarda_a_cagliari_oggi_il_primo_matrimonio_in_municipio-6-371395.html Nozze in lingua sarda a Cagliari - Il primo matrimonio in Municipio]</ref><ref>[http://www.unionesarda.it/articolo/cronaca_sardegna/2013/08/04/matrimonio_in_sardo_a_mogoro_il_s_in_limba_di_simona_e_svetlana-6-324548.html Matrimonio in sardo a Mogoro, Il sì in limba di Simone e Svetlana - Unione Sarda]</ref><ref>[http://www.scanomontiferro.it/?lng=it&mod=blog&pg=pagina&doc=1405435452 Matrimonio in limba - Iscanu / Scano di Montiferro]</ref><ref>[http://www.unionesarda.it/articolo/cronaca_sardegna/2014/07/17/il_matrimonio_in_limba_piace_la_delibera_sbarca_anche_a_quartu-6-378219.html Il matrimonio in "limba" piace, la delibera sbarca anche a Quartu - Unione Sarda]</ref><ref>[http://www.lanuovasardegna.it/olbia/cronaca/2018/07/11/news/all-esame-di-terza-media-con-una-tesina-in-sardo-1.17049944 ''All'esame di terza media con una tesina in sardo'', La Nuova Sardegna]</ref>
|-----
 
||'''ecclesia(m)/basilica'''
At creadu interessu meda s'initziativa virtuale de unos cantos sardos in Google Maps, in risposta a un'ordinàntzia de su Ministeru de sas Infrastruturas chi ordinaiat a totu sos sìndigos de sa regione de eliminare sos cartellos in sardu piatzados a s'intrada de sos tzentros abitados: totu sos comunos aiant difatis torradu a impreare su nùmene originàriu issoro pro belle unu mese, finas a cando s'iscuadra de Google no at isseberadu de torrare a pònnere sa toponomàstica in italianu ebbia.<ref>{{Tzita web|url=https://www.thelocal.it/20131014/sardinian-rebels-redraw-island-map|tìtulu=Sardinian 'rebels' redraw island map|situ=www.thelocal.it|limba=en|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2013/09/16/news/la-limba-sulle-mappe-di-google-1.7749977|tìtulu=La limba sulle mappe di Google|situ=La Nuova Sardegna|data=2013-09-15|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2013/10/15/news/su-google-maps-spariscono-i-nomi-delle-citta-in-sardo-1.7928840|tìtulu=Su Google Maps spariscono i nomi delle città in sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2013-10-15|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>
||'''cheia/creia/crèsia (camp.)'''
 
||''église''
De annotu est s'impreu, fatu dae unas cantas sotziedades isportivas che a sa [[Polisportiva Dinamo|Dinamo Basket Tàtari]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.dinamobasket.com/sr/blog/io-ci-credo-noi-ci-crediamoe-tu|tìtulu=Io ci credo, noi ci crediamo… E tu? - Dinamo Sassari (versione de su situ in sardu)|situ=Dinamo Sassari|data=2013-04-22|atzessu=2020-07-29}}</ref> e a su [[Cagliari Calcio|Casteddu Fùbalu]], de sa limba in sas campagnas promotzionales suas.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnasport.com/?p=30661|tìtulu=Il Cagliari parla in sardo: era ora! Adesso abbia la forza di insistere e rilanciare - SardegnaSport|limba=it|atzessu=29 trìulas 2014}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/bene-su-casteddu-in-sardu-ma-rispetet-sortografia-de-is-sardos/|tìtulu=Bene su Casteddu in sardu (ma rispetet s'ortografia de is sardos)|atzessu=2020-07-29}}</ref> A pustis a una campagna de adesiones,<ref>{{Tzita web|url=https://www.labarbagia.net/notizie/comunicati-stampa/8582/facebook-in-sardo-e-possibile-ottenerlo-se-noi-tutti-compiliamo-la-richiesta-|tìtulu=Facebook in sardo: è possibile ottenerlo se noi tutti compiliamo la richiesta|situ=www.labarbagia.net|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> su sardu est istadu incluidu intre sas limbas chi podent èssere isseberadas pro s'interfache de Facebook. S'optzione de issèberu como est ativa e chi si siat la podet impreare;<ref>{{Tzita web|url=http://www.sagazeta.info/2016/12/telegram-in-sardu-oe-si-podet.html|tìtulu=Telegram in sardu: oe si podet|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.vilaweb.cat/noticies/tecnologies-de-la-sobirania/|tìtulu=Tecnologies de la sobirania|situ=VilaWeb|limba=ca|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.giornalettismo.com/facebook-sardo-come-si-mette/|tìtulu=Come si mette la lingua sarda su Facebook|autore=Stefania Carboni|situ=Giornalettismo|data=2016-01-08|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> sa limba sarda la si podet pònnere fintzas in Telegram.<ref>{{Tzita web|url=http://www.labarbagia.net/notizie/attualita/9999/facebook-in-sardo-ora-e-realta|tìtulu=Facebook in sardo: ora è realtà|atzessu=}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.wired.it/internet/social-network/2016/07/22/arrivato-facebook-in-lingua-sarda/|tìtulu=È arrivato Facebook in lingua sarda|situ=Wired|data=2016-07-22|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> Su sardu est presente che a limba configuràbile fintzas in unas àteras aplicatziones, che a F-Droid, Diaspora, OsmAnd, Notepad++, Stellarium<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/oristano/cronaca/2017/03/24/news/la-limba-nel-cielo-le-costellazioni-ribattezzate-in-sardo-1.15085534|tìtulu=La limba nel cielo: le costellazioni ribattezzate in sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2017-03-24|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>, Skype<ref>[https://sourceforge.net/projects/skypeinyourlang/?source=typ_redirect ''Skype language files for additonal languages, Sardu'']</ref>, etc. In su 2016 est istadu inauguradu [[Apertium]], su primu tradutore automàticu dae s'italianu a su sardu, VLC mèdia player pro Android, Linux Mint Debina Edition 2 "Betsy", etc.<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2016/08/31/finanziato_da_google_nasce_il_primo_traduttore_automatico_per_la-8-529325.html|tìtulu=Finanziato da Google nasce il primo traduttore automatico per la lingua sarda|situ=L'Unione Sarda.it|data=2016-08-31|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> Fintzas su motore de chirca DuckDuckGo l'ant bortadu totu in limba sarda.
||''iglesia''
 
||''glèisa''
In su complessu, dinàmicas che a reconnoschimentu che a minoria linguìstica fatu a tardu meda, acumpangiadu dae un'òpera de italianizatzione graduale ma pervasiva promòvida dae su sistema educativu, dae cussu amministrativu e dae sos mèdios, sighidu dae su segamentu de sa trasmissione intergeneratzionale, ant causadu su fatu chi oe sa balia de su sardu si potzat definire arruinada in manera grae.<ref>[https://www.degruyter.com/view/product/180542 ''Manuale di linguistica sarda''], 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.37</ref> B'at una partzidura sustantziale intre chi creet chi sa lege in tutela de sa limba siat arribbada tropu a tardu,<ref>"Si […] sos Sardos an a sighire a faeddare in italianu a sos fizos che a como, tando est malu a creer chi sa limba
||''església''
amministrativa, s’instandardizatzione e finas su sardu in iscola an a poder cambiare abberu sas cosas.". Paulis, Giulio (2010). ''Varietà locali e standardizzazione nella dinamica dello sviluppo linguistico'', in Corongiu, Giuseppe; Romagnino, Carla. ''Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna. Atos de sa conferèntzia regionale de sa limba sarda''. Macumere, 28-30 Santandria 2008, Casteddu, Edizione de sa Regione Autònoma de Sardigna, pp. 179-184</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.indiscreto.org/difendere-litaliano-resuscitare-sardo/|tìtulu=Difendere l’italiano per resuscitare il sardo|situ=L'INDISCRETO|data=2016-09-02|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref> pensende chi s'impreu suo siat istadu oe remplasadu dae su de s'italianu, e chie imbetzes narat chi siat fundamentale pro afortiare s'impreu currente de custa limba. Sos cunsideros in subra de sa frammentatzione dialetale de sa limba sunt portados che a un'argumentu contràriu a un'interventu istitutzionale pro su mantenimentu suo e sa valorizatzione sua: àteros faghent notare su fatu chi custu problema l'ant giai afrontadu in unas àteras zonas europeas, che a esèmpiu sa [[Catalugna]], in ue sa s'introduzione totale in sa bida pùblica est istada possìbile petzi gràtzias a unu protzessu de istandardizatzione de sos dialetos suos, chi fiant eterogèneos fintzas issos. In generale, s'istandardizatzione de sa limba est contierrada, essende sugeta a polèmicas o, in sas tzitades, indiferèntzia.<ref>[https://www.uni-stuttgart.de/lingrom/marzo/EscursioneSitoItaliano/la_standardizzazione_del_sardo.html La standardizzazione del sardo, oppure: quante lingue standard per il sardo? E quali? (Institut für Linguistik/Romanistik)]</ref>
||''ilesia''
 
||''igreja''
In sustàntzia, sa comunidade sardòfona diat costituire galu, cun belle 1,7 milliones de chistionadores chi si definint nativos (de sos cales 1.291.000 istant in Sardigna), sa prus manna minoria linguìstica reconnota in [[Itàlia]]<ref name="ISTAT2">{{Tzita web|url=http://portal-lem.com/images/fr/sarde/ISTAT_Langues_en_Italie.pdf|tìtulu=Inchiesta ISTAT 2000, pg.105-107}}</ref> fintzas si est, in manera paradossale, in su matessi tempus sa chi tenet su prus pagu de tutela de totu cantas. A foras de s'Itàlia, in ue pro como no est prevìdida belle peruna possibilidade de insegnamentu istruturadu de sa limba (s'Universidade de Casteddu si distinghet pro àere abertu sa prima borta unu cursu in su 2017<ref>[https://web.archive.org/web/20170302030849/http://www.ladonnasarda.it/storie/6952/30-e-lode-in-lingua-sarda-per-gli-studenti-tedeschi.html ''30 e lode in lingua sarda per gli studenti tedeschi'', La Donna Sarda]</ref>), si tenent, a bortas, cursos in istados che a sa Germània (universidades de [[Stuttgart|Istocarda]], [[Mònacu de Baviera|Mònacu]], Tubinga, Mannheim<ref>[http://www.unica.it/pub/7/show.jsp?id=35714&iso=20&is=7 ''Lingua sarda: "trinta prenu" per i primi due studenti'', Unica.it]</ref>, etc.), s'Ispagna (universidade de [[Girona]]<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2015/05/18/news/i-tedeschi-studiano-il-sardo-nell-isola-1.11449200|tìtulu=I tedeschi studiano il sardo nell’isola|situ=La Nuova Sardegna|data=2015-05-19|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>), s'[[Islanda]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.videolina.it/articolo/tg/2018/02/15/da_mogoro_all_islanda_per_insegnare_il_sardo_cos_promuovo_l_isola-78-697973.html|tìtulu=DA MOGORO ALL’ISLANDA PER INSEGNARE IL SARDO: «COSÌ PROMUOVO L’ISOLA»|situ=Videolina|data=2018-02-15|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> e sa [[Repùblica Ceca|Tzèchia]] (universidade de [[Brno]])<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2014/08/23/news/studenti-cechi-imparano-il-sardo-1.9806286|tìtulu=Studenti cechi imparano il sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2014-08-24|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.sardiniapost.it/culture/ecco-come-insegno-il-sardo-nella-repubblica-ceca/|tìtulu="Ecco come insegno il sardo nella Repubblica Ceca"|situ=Sardiniapost.it|data=2015-11-08|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>; pro unu tantu de tempus, su prof. [[Shigeaki Sugeta|Sugeta]] nde teniat unos cantos in Giapone, in s'universidade de Waseda ([[Tokio|Tòkyo]]).<ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2008/07/19/SO1SO_SO106.html|tìtulu=In città il professore giapponese che insegna la lingua sarda a Tokio - La Nuova Sardegna|situ=Archivio - La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2010/09/24/SN6PO_SN601.html|tìtulu=«Limba» made in Japan|situ=La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2010/09/24/SN0PO_SN009.html|tìtulu=Il professore giapponese che insegna il sardo ai sardi|situ=La Nuova Sardegna|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>
||''biserica''
 
||''chiesa''
Su grupu de chirca Euromosaic, commissionadu dae sa Cummissione Europea cun s'intentzione de sestare unu cuadru de sa situatzione linguìstica in sos territòrios europeos sinnados de minorias etnolinguìsticas, concruit gasi su raportu suo:
||''ghjesgia''
{{Tzitatzione|Paret chi siat galu un'àtera limba de minoria in perìgulu. Sas agèntzias deputadas a sa produtzione e riprodutzione de sa limba no acumprint prus a su ruolu chi acumpriant in sa generatzione colada. Su sistema educativu non sustentat in perunu modu sa limba e sa produtzione e riprodutzione sua. Sa limba non gosat de prestìgiu perunu e in cuntestos de traballu s'impreu suo non naschet dae perunu protzessu sistemàticu, ma est ispontàneu ebbia. Paret chi siat una limba limitada sas a interatziones tra amigos e parentes localizadas meda. Sa base istitutzionale sua est dèbile meda e in declinu sighidu. Nointames custu, si bidet un’oriolu de sos locutores suos, chi tenent unu ligàmene emotivu cun sa limba e sa relatzione sua cun s'identidade sarda.|[https://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index3.html Relatzione Euromosaic "''Sardinian language use survey''"], Euromosaic, 1995|This would appear to be yet another minority language group under threat. The agencies of production and reproduction are not serving the role they did a generation ago. The education system plays no role whatsoever in supporting the language and its production and reproduction. The language has no prestige and is used in work only as a natural as opposed to a systematic process. It seems to be a language relegated to a highly localised function of interaction between friends and relatives. Its institutional base is extremely weak and declining. Yet there is concern among its speakers who have an emotive link to the language and its relationship to Sardinian identity.|limba=en}}
||''glesie''
Essende su protzessu de [[Assimilatzione culturale|assimilatzione]] belle lòmpidu a cumpridura,<ref>In dies de oe sos sardos matessi «si identificano con loro lingua meno di quanto facciano altre minoranze linguistiche esistenti in Italia, e viceversa sembrano identificarsi con l'italiano più di quanto accada per altre minoranze linguistiche d'Italia» (Paulis, Giulio (2001). ''Il sardo unificato e la teoria della panificazione linguistica'', in Argiolas, Mario; Serra, Roberto, ''Limba lingua language: lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell’era della globalizzazione'', Casteddu, CUEC, p. 161)</ref> abarrende su bilinguismu belle petzi in sa carta (pòmpia sa setzione "reconnoschimentu istitutzionale") e manchende galu atziones cuncretas pro un'impreu ufitziale fintzas petzi a intro de sa Sardigna, sa limba sarda sighit duncas cun s'agonia sua, si puru cun una lestresa prus bassa cunfronta a carchi su tempus coladu, mescamente gràtzias a su remenu de medas assòtzios culturales chi nde promovent s'impreu. In su mentras, s'italianu sighet a eròdere,<ref>«La popolazione dell’isola constata, giorno dopo giorno, il declino delle proprie parlate originarie, si fa complice di questo declino trasmettendo ai figli la lingua del prestigio e del potere» (Valdes, Matteo (2007). ''Valori, opinioni e atteggiamenti verso le lingue locali'', in Oppo, Anna. ''Le lingue dei sardi: una ricerca sociolinguistica'', Casteddu, Regione Autonoma della Sardegna, p. 62)</ref> in su tempus, semper prus tretos assotziados a su sardu, giai in istadu de deperimentu generale cun s'etzetzione giai mentovada de unas cantas "sacas linguìsticas". Fintzas si sa pràtica linguìstica de su sardu est in netu declinu in totu s'ìsula, est imbetzes comunu in sas generatziones noas de cale si siat classe sotziale<ref>[http://maxia-mail.doomby.com/medias/files/lingua-e-societa-in-sardegna-estratto-cap-1.pdf ''Lingua e società in Sardegna'' - Mauro Maxia]</ref>, in ue b'at fintzas gente chi chistionat s'italianu ebbia, s'impreu de s'italianu regionale de Sardigna (mutidu fatu-fatu ironicamente "italianu porcheddinu"<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, Cap.3 "L'italiano regionale di Sardegna", pg.63-74</ref> dae sos sardòfonos pro minisprètziu): est una chistionada dialetale de s'italianu chi cun a intru suo medas influssos fonològicos, morfològicos e sintàticos de su sardu fintzas in cussos faeddadores chi non tenent perunu connoschimentu de cussa limba.<ref>{{Tzita libru|nùmene2=Giovanni|sambenadu2=Sistu|tìtulu=Sardegna: geografie di un'isola|annu=2019|editore=Franco Angeli|tzitade=Milanu|limba=it|p=191, 199}}</ref>
|-----
{{Tzitatzione|Sa subordinatzione sotziolinguìstica de su sardu a s'italianu at ingendradu unu protzessu de degeneratzione graduale de sa limba sarda in unu ''[[patois]] italianu'' etichetadu che a "italianu regionale". Custu còdighe linguìsticu nou, chi istupat dae s'interferèntzia intre s'italianu e su sardu, est comunu meda in sos tzetos sotziu-culturales prus pagu privilegiados.|3=The sociolinguistic subordination of Sardinian to Italian has resulted in the gradual degeneration of the Sardinian language into an ''Italian patois'' under the label of regional Italian. This new linguistic code that is emerging from the interference between Italian and Sardinian is very common among the less privileged cultural and social classes.|limba=en|[https://www.uoc.edu/euromosaic/web/homect/index3.html Relatzione Euromosaic "''Sardinian in Italy''"], Euromosaic, 1995}}
||'''hospitale(m)'''
In dies de oe b'at fintzas chie pensat chi siet improbàbile chi s'agatet in presse una solutzione normativa a sa chistione linguìstica sarda.<ref name="Rosita">{{Tzita libru|nùmene=Rebecca|sambenadu=Posner|nùmene2=John N.|sambenadu2=Green|tìtulu=Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance|url=https://books.google.it/books?id=_8J7ilk0bAgC&printsec=frontcover&dq=Bilingualism+and+Linguistic+Conflict+in+Romance&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Sardinian&f=false|atzessu=2020-07-18|data=1993|editore=Walter de Gruyter|limba=en|ISBN=978-3-11-011724-0}}</ref> In cada manera, si podet nàrrere chi sa limba sarda, at giai postu sas rastas suas in s'italianu locale de oe comente sostratu.
||'''ispidale/spidali (camp.)'''
[[File:Minoranze_linguistiche_it.svg|left|thumb|Su sardu intre sas comunidades linguìsticas de minoria reconnotas ufitzialmente in Itàlia<ref>{{Tzita web|url=http://www.minoranze-linguistiche-scuola.it/carta-generale/|tìtulu=Lingue di minoranza e scuola, Carta Generale. Ministero della Pubblica Istruzione|atzessu=24 trìulas 2016}}</ref>]]
||''hôpital''
 
||''hospital''
== Reconnoschimentu istitutzionale ==
||''espital''
[[File:Segnaletica_bilingue_Sardegna.gif|thumb|Signalètica locale bilìngue italianu/sardu]]
||''hospital''
[[File:Segnaletica_bilingue_Sardegna_Siniscola.jpg|thumb|Sinnale de intrada a su tzentru abitadu in sardu in [[Thiniscole]]]]
||''hespital''
Sa limba sarda l'at reconnota che a limba de sa Regione autònoma de sa Sardigna a pustis de s'italianu sa lege regionale n. 26 de su 15 de santugaine de su [[1997]] "Promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna" (sa lege regionale previdet sa tutela e valorizatzione de sa limba e de sa cultura, pari dignidade cunfronta a sa limba italiana cun riferimentu fintzas a su [[Saligheresu|catalanu de S'Alighera]], a su [[tabarchinu]] de s'ìsula de Santu Perdu, a su [[tataresu]] e [[Gaddhuresu|gadduresu]], sa cunservatzione de su patrimòniu culturale/bibliotecàriu/museale, sa creatzione de Consultas Locales in subra de sa limba e sa cultura, sa catalogatzione e su tzensu de su patrimoniu culturale, cuntzessione de contributos regionales a fainas culturales, programatziones radiotelevisivas e testadas giornalìsticas in limba, impreu de sa limba sarda in fase de discussione in sos òrganos de sos entes locales e regionales cun verbalizatzione de sos interventos acumpangiada dae sa tradutzione in [[Itàlia|italianu]], impreu in sa posta e in sas comunicatziones orales, riprìstinu de sos topònimos in limba sarda e installatzione de cartellos sinnalèticos istradales e urbanos cun sa denumenatzione bilìngue).
||''hospital''
 
||''spital''
Sa lege regionale àplicat e regulamentat unas cantas normas de s'Istadu a tutela de sas minorias linguìsticas.
||''ospedale''
 
||''spedale/uspidali''
Perunu reconnoschimentu est istadu imbetzes atribuidu, in su 1948, a sa limba sarda de s'Istatutu de sa Regione Autònoma, chi est lege costitutzionale: s'ausèntzia de normas istatutàrias de tutela, a diferèntzia de sos Istatutos istòricos de sa Badde de Aosta e de su Trentinu-Südtirol, faghet in manera chi pro sa comunidade sarda, nointames rapresentet ex lege n. 482/1999 sa prus minoria linguìstica prus manna in Itàlia, non s'àplichent sas leges eletorales pro sa rapresentàntzia polìtica de sas listas in Parlamentu, fintzas si tenent contu de sas ispetzìficades de cussas minorias.<ref>P. su [https://www.felicebesostri.it/ricorso-anti-italikum/ ricursu] de s'abogadu Besostri contra sa lege eletorale italiana de su 2015.</ref>
||''ospedâl''
 
|-----
A su sardu (che a su catalanu de S'Alighera) s'aplicant, imbetzes, s'art. 6 de sa Costitutzione (''Sa Repùblica tutelat cun normas apòsitas sas minorias linguìsticas'') e sa lege n. 482 de su 15 de nadale de su 1999 "Normas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas"<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cronaca_sardegna/2014/12/12/la_cassazione_il_sardo_una_lingua_non_pu_essere_considerato_un_di-6-400327.html|tìtulu=La Cassazione: "Il sardo è una lingua
||'''caseu(m)''' <br /> <small>[[lat.volg.]]''formaticu(m)''</small>
non può essere considerato un dialetto"|situ=L'Unione Sarda.it|data=2014-12-12|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref> chi previdet atziones de tutela e valorizatzione (impreu de sa limba minoritària in sas iscolas maternas, primàrias e segundàrias in paris cun sa limba italiana, impreu dae s'ala de sos òrganos de Comunos, Comunidades Montanas, Provìntzias e Regione, publicatzione de atos in sa limba minoritària abarrende però s'esclusivu balore legale de sa versione italiana,<ref>[https://www.edscuola.it/archivio/statistiche/lingue_minoranza_scuola.pdf Lingue di minoranza e scuola. A dieci anni dalla Legge 482/99 Quaderni della Direzione Generale per gli Ordinamenti Scolasticie per l’Autonomia Scolastica]</ref> impreu orale e iscritu in sas amministratziones pùblicas cun s'esclusione de sas fortzas armadas e de politzia, adotzione de topònimos agiuntivos in sa limba minoritària, riprìstinu a pustis de dimanda de nùmenes e sambenados in sa forma originària, cunventziones pro su servìtziu pùblicu radiotelevisivu) in logos definidos dae sos Cussìgios Provintziales a pustis de dimandas de su 15% de sos tzitadinos de sos comunos interessados o de 1/3 de sos cussigeris cumonales. Pro pòdere aplicare custu reconnoschimentu, chi s'àplicat a sas "''…populatziones…chi chistionant…sardu''", su chi diat esclùdere a rigore [[Gaddhuresu|gadduresu]] e [[tataresu]], in cantu in manera geogràfica sardos ma in manera linguìstica de tipu [[Limba corsicana|corsicanu]], e de seguru su lìgure-[[tabarchinu]] de s'ìsula de Santu Perdu.
||'''casu'''
[[File:Cartello_Bilingue_Italiano-Sardo.jpg|alt=|thumb|Cartellu bilìngue in su munitzìpiu de [[Biddesorris|Bidda Sorris]]]]
||''fromage''
Su Regulamentu atuativu D.P.R. n. 345 de su 2 de maju de su 2001 (''Regulamentu de atuatzione de sa lege 15 nadale 1999, n. 482, cun sas normas de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas'') ponet règulas in sa lacanadura de sos àmbitos territoriales de sas minorias linguìsticas, in s'impreu in sas iscolas e in sas universidades, in s'impreu in sa pùblica amministratzione (a banda de sa Regione, de sas Provìntzias, de sas Comunidades Montanas e de sos membros de sos Cussìgios Cumonales, in sa publicatzione de atos ufitziales de s'Istadu, in s'impreu orale e iscritu de sas limbas minoritàrias in sos ufìtzios de sas amministratziones pùblicas cun istitutzione de un'isportellu apòsitu e in s'impreu de indicos iscritos bilìngue ''…cun pari dignidade gràfica'', e in sa facultade de publicatzione bilìngue de sos atos prevìdidos dae sas leges, semper abarrende s'eficatzidade giurìdica de su testu in limba italiana ebbia), in su riprìstinu de sos nùmenes e de sos sambenados originàrios, in sa toponomàstica (''…disciplinada dae sos istatutos e dae sos regulamentos de sos entes locales interessados'') e sa signalètica istradale (s'in casu siant prevìdidos sinnales indicadores de localidades fintzas in sa limba ammìtida a tutela, s'àplicant sas normativas de su Còdighe de su Caminu, cun dignidade gràfica matessi de sas duas limbas), fintzas in su servìtziu radiotelevisivu.
||''queso''
 
||''formatge''
Sa prima manu de testu de s'atu de ratìfica de sa [[Carta europea de sas limbas regionales o de minorìa|Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias]] de su Cussìgiu de Europa<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=24017&v=2&c=2803&t=7|tìtulu=Lingua sarda, Legislazione Internazionale, Sardegna Cultura|limba=it}}</ref> de su 5 de santandria de su 1992 (giai sutascrita, ma mai ratificada,<ref>{{Tzita web|url=http://affarinternazionali.it/2018/08/italia-tutela-lingue-minoritarie/|tìtulu=Italia, sulle lingue minoritarie passi ancora da fare|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.cagliaripad.it/339468/lingua-sarda-marilotti-m5s-occorre-ratifica-della-carta-europea-delle-lingue-minoritarie|tìtulu=Lingua sarda, Marilotti (M5s): “Occorre ratifica della Carta europea delle lingue minoritarie”|limba=it}}</ref> dae sa Repùbblica Italiana su 27 de làmpadas de su 2000) chi est galu in suta de esàmene dae banda de su Senadu previdet, chene esclùdere s'impreu de sa limba italiana, atziones in prus pro sa tutela de sa limba sarda e pro su catalanu (imparu preiscolare in sardu, annestru primàriu e segundàriu a sos dischentes chi lu rechèrgiant, insegnamentu de s'istòria e de sa cultura, formatzione de sos insegnantes, diritu de s'espressare in limba in sas protzeduras penales e tziviles chene gastos agiuntivos, cunsentire s'esibitzione de documentos e proas in limba in sas protzeduras tziviles, impreu in sos ufìtzios istatales a banda de sos funtzionàrios in cuntatu cun su pùblicu e possibilidade de presentare dimandas in limba, impreu in s'amministratzione locale e regionale cun possibilidade de presentare dimandas orales e iscritas in limba, publicatzione de documentos ufitziales in limba, formatzione de sos funtzionàrios pùblicos, impreu in paris de sa toponomàstica in sa limba minoritària e adotzione de sos sambenados in limba, programatziones radiotelevisivas regulares in sa limba minoritària, sejos de seguridade fintzas in limba, promotzione de sa cooperatzione transfrontalera intre amministratziones in ue si chistionet sa matessi limba). Si notet chi s'Itàlia, in paris a sa Frantza e a Malta<ref>[https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2016/589794/EPRS_BRI(2016)589794_EN.pdf European Parliamentary Research Service. ''Regional and minority languages in the European Union, Briefing September 2016'']</ref>, no at galu ratificadu custu tratadu internatzionale.<ref>{{Tzita web|url=https://messaggeroveneto.gelocal.it/udine/cronaca/2013/06/06/news/l-ue-richiama-l-italia-non-ha-ancora-firmato-la-carta-di-tutela-1.7208776|tìtulu=L’Ue richiama l’Italia: non ha ancora firmato la Carta di tutela|situ=Messaggero Veneto|data=2013-06-06|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref>
||''formatge''
 
||''formache/queso''
Sas formas de tutela prevìdidas pro sa limba sarda sunt belle sas matessi de cussas reconnotas pro su [[Limba friulana|friulanu]] e in generale belle totus sas àteras minorias ètnicu-linguìsticas de s'Itàlia ([[Limba albanesa|albanesas]], [[Limba cadelana|catalanas]], [[Limba grega|gregas]], [[Limba croata|croatas]], franco-proventzales e [[Limba otzitana|otzitanas]], etc.), ma inferiores de meda a cussas asseguradas pro sas comunidades [[Limba frantzesa|francòfonas]] in [[Badde de Aosta]], a cussas [[Limba islovena|islovenas]] in [[Friuli-Venetzia Giulia|Friuli-Venètzia Giùlia]] e, infines, a cussas làdinas e germanòfonas in su [[Provìntzia autònoma de Bolzano - Alto Adige/Südtirol|Tirolu de su Sud]].
||''queijo''
[[File:Pula_Hinweisschild_01.jpg|thumb|Signalètica locale bilìngue i [[Pula]]]]
||''brânză/caş''
Annotamala, sas pagas leges a tutela de su bilinguismu mentovadas finas a como non sunt aplicadas o aplicadas petzi in parte. In custu sensu su Cussìgiu de Europa, chi in su 2015 aiat abertu un'iscumbata in Itàlia pro sa situatzione de sas minorias ètnicu-linguìsticas suas (cunsideradas in s'àmbitu de sa Cunventzione-cuadru che a "minorias natzionales"), at denuntziadu s'acostamentu ''à la carte'' dae s'ala de s'istadu cun issas, cun s'etzetzione de su giai mentovadu casu tedescu, frantzesu e islovenu (limbas pro sa cale tutela s'Itàlia at dèpidu sutascrìere acordos internatzionales). Nointames su reconnoschimentu istatale formale, difatis, non b'at belle peruna espositzione mediàtica in sa limba de minorias in manera polìtica o in manera numèrica prus lecas che a sa sarda, e sas risursas frunidas pro progetos de abbivamentu linguìsticu che a s'insegnamentu bilìngue, limitadu a casos sìngulos, e in prus isperimentales, non sunt sufitzientes "fintzs pro respetare sas aspetativas prus bàsicas".<ref>[http://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806959b9 The Council of Europe Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Fourth Opinion on Italy, 2015]</ref><ref>{{Tzita web|url=http://www.sanatzione.eu/2015/07/lingua-sarda-il-consiglio-deuropa-indaga-lo-stato-italiano-ne-parliamo-con-giuseppe-corongiu/|tìtulu=Lingua Sarda: il Consiglio d’Europa indaga lo Stato Italiano. Ne parliamo con Giuseppe Corongiu|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cronaca/2016/06/24/gli_ispettori_di_bruxelles_lingua_sarda_discriminata_norme_non_ri-68-509174.html|tìtulu=Il Consiglio d'Europa: «Lingua sarda discriminata, norme non rispettate»|situ=L'Unione Sarda.it|data=2016-06-24|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://rm.coe.int/168073038c|tìtulu=Resolution CM/ResCMN(2017)4 on the implementation of the Framework Convention for the Protection of National Minorities by Italy, Council of Europe|limba=en}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.manifestosardo.org/sulla-lingua-sarda-uno-fuorilegge-inadempiente/|tìtulu=Sulla lingua sarda uno stato fuorilegge e inadempiente, Francesco Casula|limba=it}}</ref> Su sardu a oe no est istadu galu, difatis, introduidu in sos programmas ufitziales intrende mascamente in unos cantos progetos iscolàsticos (mòdulos de bintibator'oras) chene peruna garantzia de continuidade.<ref>''Se i ragazzi non parlano la lingua degli anziani'', Piera Serusi. L'Unione Sarda, 8 nadale 2017</ref>
||''formaggio/cacio''
 
||''casgiu''
Sa revisione de s'ispesa pùblica de su guvernu Monti diat àere abbassadu galu de prus su livellu de tutela de sa limba, chi fiat giai bassu si non nullu,<ref>{{Tzita web|http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/italiesardaigne.htm|Sardaigne|limba=fr}}</ref> atuende una distintzione intre sas limbas sugetas a tutela in base a acordos internatzionales e cunsideradas ''minorias natzionales'' ca "de limba mama istràngia" (tedescu, islovenu e frantzesu) e sas chi faghent parte de comunidades chi non tenent un'istrutura istatale istràngia a palas, reconnotas in manera simple che a ''minorias linguìsticas''.<ref group="Nota">No est unu casu chi custas tres limbas, amparadas dae acordos internatzionales, siant sas ùnicas minorias linguìsticas cunsideradas non menetzadas dae Gaetano Berruto (''Lingue minoritarie, in XXI Secolo. Comunicare e rappresentare'', Roma, Istituto della Enciclopedia Italiana, pp. 335-346., 2009).</ref> Custu disinnu de lege, nointames apat creadu una reatzione dae prus alas de su mundu polìticu e intelletuale isolanu,<ref>{{Tzita web|https://bolognesu.wordpress.com/2012/07/08/il-nazionalismo-italiano-mostra-ancora-una-volta-il-suo-volto-feroce-contro-le-minoranze-linguistiche/|Il nazionalismo italiano mostra ancora una volta il suo volto feroce contro le minoranze linguistiche|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|limba=it|atzessu=2 austu 2012}}</ref><ref>{{Tzita web|http://ulsaltabaronia.myblog.it/archive/2012/08/01/lingua-sarda-cisl-tutelare-la-specialita-dell-isola.html|Lingua sarda: CISL, tutelare la specialità dell'isola|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|http://ulsaltabaronia.myblog.it/archive/2012/08/01/richiesta-di-estensione-massima-dei-benefici-previsti-massim.html|Richiesta di estensione massima dei benefici previsti massimi dalla Carta Europea delle Lingue a sardo e friulano|limba=it|atzessu=2 austu 2012}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.sassarinotizie.com/articolo-12111-universita_contro_spending_review_viene_discriminato_il_sardo.aspx|Università contro spending review «Viene discriminato il sardo» - Sassari Notizie|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.buongiornoalghero.it/contenuto/0/12/4262/il_consiglio_regionale_si_sveglia_sulla_tutela_della_lingua_sarda.aspx|Il consiglio regionale si sveglia sulla tutela della lingua sarda|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://notizie.alguer.it/n?id=50706|tìtulu=Alguer.it «Salviamo sardo e algherese in Parlamento»|limba=it|atzessu=5 austu 2012}}</ref><ref>{{Tzita web|http://www.rossomori.net/joomla/index.php/home/item/1694-il-sardo|Il sardo è un dialetto? - Rossomori|limba=it}}</ref> est istadu impugnadu dae su [[Friuli-Venetzia Giulia|Friuli-Venètzia Giùlia]] ma non dae sa Sardigna, a pustis chi l'ant traduidu in lege, chi non reconnoschet a sas minorias linguìsticas "''chene Istadu''" sos benefìtzios prevìdidos in tema de assinnatzione de sos orgànicos pro sas iscolas;<ref>{{Tzita web|url=http://www.lanuovasardegna.it/regione/2018/12/30/news/scuola-e-minoranze-linguistiche-vertice-a-roma-1.17608951|tìtulu=Scuola e minoranze linguistiche, vertice a Roma|limba=it}}</ref> cun sa sentèntzia nùmeru 215, depositada su 18 de trìulas de su 2013, sa Corte Costitutzionale at però decraradu che a incostitutzionale custu tratamentu diferentziadu.<ref>{{Tzita web|url=http://www.giurcost.org/decisioni/2013/0215s-13.html|tìtulu=Sentenza Corte costituzionale nr. 215 del 3 luglio 2013, depositata il 18 luglio 2013 su ricorso della regione Friuli-VG|limba=it}}</ref>
||''formadi''
 
Su sardu est reconnotu che a limba dae sa norma ISO 639 chi l'atribuit sos còdighes '''sc''' (ISO 639-1: Alpha-2 code) e '''srd''' (ISO 639-2: Alpha-3 code). Sos còdighes prevìdidos pro sa norma ISO 639-3 ricalcant cussos impreados dae su SIL pro su progetu [[Ethnologue]] e sunt:
 
* sardu campidanesu: "sro"
* sardu logudoresu: "src"
* gadduresu: "sdn" (chi però est una limba diferente)
* tataresu: "sdc" (chi però est una limba diferente)
 
Pro s'elencu de sos comunos reconnotos che a minoritàrios in manera ufitziale, pro s'art. 3 de sa lege n. 482/1999 e pro sos topònimos ufitziales in limba sarda relativos pro s'art. 10 pòmpia [[Topònimos de sa Sardigna]].
 
Sa delìbera de sa Giunta regionale de su 26 de làmpadas de su [[2012]]<ref>[http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_73_20120703172407.pdf Delibera della Giunta regionale del 26 giugno 2012].</ref> at introduidu s'impreu de sos nùmenes ufitziales bilìngues in s'istemma de sa Regione Autònoma de sa Sardigna e in totu sas produtziones gràficas chi rapresentant sas fainas suas de comunicatzione istitutzionale. Duncas, cun sa matessi evidèntzia gràfica de s'italianu, si ponet s'iscritzione ecuivalente a ''Regione Autonoma della Sardegna'' in sardu, est a nàrrere «Regione Autònoma de Sardigna».<ref>{{Tzita noas|limba=it|autore=|url=http://lanuovasardegna.gelocal.it/sassari/cronaca/2012/07/07/news/dicitura-bilingue-per-lo-stemma-della-regione-1.5372764|tìtulu=Dicitura bilingue per lo stemma della Regione|publicatzione=La Nuova Sardegna|data=2012-07-07|atzessu=9 santugaine 2012}}</ref>
 
Su 5 de austu de su 2015 sa Cummissione Paritètica Istadu-Regione at aprovadu una proposta, inoltrada dae s'Assessoradu de s'Imparu Pùblicu, chi diat tramudare a sa Regione Sarda unas cantas cumpetèntzias amministrativas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas, che a su sardu e a su catalanu aligheresu.<ref>[http://www.sardiniapost.it/cronaca/il-consiglio-si-prende-la-limba-da-oggi-interventi-autonomi-dal-governo/ Il Consiglio si ‘prende' la Limba, da oggi interventi autonomi dal Governo - SardiniaPost]</ref> Su 27 de làmpadas de su 2018, su Cussìgiu Regionale at infines varadu su TUE in subra de sa disciplina de sa polìtica linguìstica regionale. Sa Sardigna si diat èssere, in teoria, dotada gasi, pro sa prima borta in s'istòria regionale sua, de un'aina reguladora in matèria linguìstica, cun sa punna de assuprire a sa lacuna originale de su testu istatutàriu<ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2018/06/27/news/sardegna-approvata-la-legge-che-da-lo-status-ufficiale-di-lingua-al-sardo-1.17007538|tìtulu=Sardegna, approvata la legge che dà lo status ufficiale di lingua al sardo|situ=La Nuova Sardegna|data=2018-06-27|limba=it-IT|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.repubblica.it/cronaca/2018/06/27/news/sardegna_si_alla_legge_per_la_tutela_della_lingua_sara_insegnata_nelle_scuole-200181093/|tìtulu=Sardegna, sì alla legge per la tutela della lingua: sarà insegnata nelle scuole|situ=la Repubblica|data=2018-06-27|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref>: nointames, su fatu chi sa giunta regionale no apat totora provididu a emanare sos netzessàrios decretet attuativi faghet in manera chi su chi b'at in sa lege aprovada no apat galu agatadu peruna aplicatzione bera, e chi custa cosa apat blocadu s'imparu de su sardu in sas iscolas, chi bi fiat istadu pro annos e chi cussa lege at blocadu.<ref>{{Tzita web|url=https://www.unionesarda.it/articolo/cultura/2019/12/18/lingua-sarda-quest-anno-niente-corsi-nelle-scuole-8-966191.html|tìtulu=Lingua sarda: quest'anno niente corsi nelle scuole|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/sassari/cronaca/2019/12/17/news/manca-5stelle-denuncia-100-docenti-di-lingua-sarda-rischiano-il-lavoro-1.38224952|tìtulu=Manca, 5Stelle, denuncia: 100 docenti di lingua sarda rischiano il lavoro|limba=it}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.lanuovasardegna.it/regione/2020/02/23/news/niente-lingua-sarda-a-scuola-la-legge-regionale-e-inattuata-1.38509796|tìtulu=«Niente lingua sarda a scuola, la legge regionale è inattuata»|limba=it}}</ref> In prus, b'at chie narat chi custa lege de su 2018 siat istada fata cun punna polìticas pro negare s'unidade de su sardu, ligare sa limba sarda a su folklore folklorizende issa matessi e chi tèngiat fintzas problemas de àtera genia, chi diant pòdere causare chi s'istadu l'impugnet.<ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/proposta-de-lege-pro-su-sardu-non-bi-semus-ite-nde-pensat-su-csu/|tìtulu=Proposta de lege pro su sardu, non bi semus. Ite nde pensat su CSU|autore=Assemblea Diretiva CSU|situ=Limba Sarda 2.0|data=2017-06-09|atzessu=2020-07-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/nono-gasi-no-andat-bene-su-csu-e-sa-proposta-de-lege-pro-sa-limba-sarda/|tìtulu=Nono, gasi no andat bene. Su CSU e sa proposta de lege pro sa limba sarda|autore=Assemblea Diretiva de su CSU|situ=Limba Sarda 2.0|data=2017-06-20|atzessu=2020-07-20}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://salimbasarda.net/nono-a-sa-lege-chi-cheret-truncare-su-sardu/|tìtulu=Nono a sa lege chi cheret truncare su sardu|autore=Pepe Coròngiu|situ=Limba Sarda 2.0|data=2018-04-06|atzessu=2020-07-20}}</ref><ref />
 
== Fonètica, morfologia e sintassi ==
 
=== Fonètica ===
Vocales: /ĭ/ e /ŭ/ (curtzas) latinas ant cunservadu sos timbros originales issoro {{IPA|[i]}} e {{IPA|[u]}}; pro esempru su latinu ''siccus'' divenit ''sicu'' (e non che a s'italianu ''secco'', frantzesu ''sec''). Un'àtera caraterìstica est sa mancàntzia de sa ditongatzione de sas vocales mèdias (/e/ e /o/). Pro esempru su latinu ''potest'' divenit ''podet'' (pron. {{IPA|[ˈpoðete]}}), chene ditongu a diferèntzia de s'italianu ''può'', ispagnolu ''puede'', frantzesu ''peut''.
 
Esclusivos — pro s'àrea romanza de oe — de sos dialetos tzentru-setentrionales de su sardu sunt annotamala su mantenimentu de sa [k] e de sa [g] velares in antis a sas vocales palatales {{IPA|/e/}} e {{IPA|/i/}} (es.: chentu pro s'italianu ''cento'' e su frantzesu ''cent'').
 
Una de sas caraterìsticas de su sardu est s'evolutzione de {{IPA|[ll]}} in su fonema cacuminale {{IPA|[ɖ]}} (es. ''cuaddu'', fintzas si custu no acontesset s'in casu de sos prèstidos imbenientes a sa latinizzazione de s'ìsula - cfr. ''bellu'' - ). Custu fenòmenu est presente fintzas in sa [[Còssiga|Còrsica]] de su sud, in [[Sitzìlia]], in [[Calàbria]], in sa penìsula Salentina e in unas cantas zonas de sas Alpes Apuane.
 
=== Fonosintassi ===
Una de sas cumplicatziones printzipales, siat pro chi s'acurtziet a sa limba siat pro chi, fintzas ischende·la chistionare, non l'ischit iscrìere, est sa diferèntzia intre ''iscritu'' (si si cheret sighire un' ùnica forma gràfica) e chistionadu creada dae unas cantas règulas, intre sas cales est importante a nde mentovare a su nessi unas cantas in totu sas normas ortogràficas de su sardu, siat sa [[LSC]] siat cussas locales.
 
==== Sistema vocàlicu ====
 
===== Vocale paragògica =====
In su chistionòngiu, generalmente, non si podet baliare sa cunsonante finale de unu faeddu. Custu cando, però, si lassat isulada in pàusa o in serrada de fràsia, ca si nunca giai podet èssere presente fintzas in sa pronùntzia. Sa limba sarda si caraterizat duncas pro cussa chi mutint vocale ''paragògica'' o ''epitètica'', a sa cale s'apojat sa cunsonante giai mentovada; custa vocale est, de sòlitu, sa matessi chi pretzedet sa cunsonante finale, ma in sa grafia campidanesa non mancant esèmpios chi s'istesient dae custa norma, in ue sa ''vocale paragògica'' est la "''i''" fintzas no essende sa chi pretzedet s'ùrtima cunsonante, che a su casu de cras (''crasi'', cras), tres (''tresi'', tres), etc. Custa vocale no andat mai iscrita; bi podent èssere etzetziones che a unos cantos tèrmines de orìgine latina abarrados sos matessi in su tempus, francu pro su chi pertocat a sa vocale paragogica, chi però si sunt ispartzinados in s'impreu pobulare fintzas in sa variante sardizada issoro (sèmper o ''sèmpere'', lùmen o ''lùmene'') e, in unas cantas variantes de su tzentr-setentrionales, de sos acabos de s'infinitu presente de sa 2ª coniugatzione (''tènner'' o ''tènnere'', ''pònner'' o ''pònnere''). Pro su chi pertocat a sos latinismos, in s'impreu atuale si preferit a no iscrìere sa vocale paragogica, duncas ''semper'', mentras in sos verbos de sa segunda coniugatzione est baddu majoritària sa grafia cun sa "e", si puru meda difùndida fintzas cussa chene, pro custu ''iscrìere'' masaprestu chi ''iscrìer''. Sos tèrmines in totu sas grafias si iscrient in sa matessi manera. Pro custa resone ''cras'' abbarrat semper ''cras'' fintzas si lu pronùntziant ''crasa'' o ''crasi''.
 
Gai pro esempru:
 
* S'iscriet ''semper'' ma si pronùntziat generalmente ''semper<small>e</small>'' ([[LSC]]/log./nug.)
* S'iscriet ''lùmen'' ma si pronùntzia generalmente ''lumen<small>e</small>'' ([[Sardu logudoresu|nug]]., in LSC "nùmene" o "nòmene")
* S'iscriet ''però'' e si pronùntziat generalmente ''però,'' ''pero<small>e</small>'' o ''perou'' ([[LSC]], [[Sardu logudoresu|log.]], [[Sardu logudoresu|nug]]. e [[Campidanesu|camp]].)
* S'iscriet ''istèrrere'' (in LSC) o ''istèrrer'' (log.) e si pronùntziat generalmente ''isterrer<small>e</small>''
* S'iscriet funt ma si pronùntziat generalmente ''funti'' (LSC e [[Sardu campidanesu|camp]])
* S'iscriet andant ma si pronùntziat generalmente ''andanta'' (LSC, [[Sardu campidanesu|camp]]. e [[Sardu logudoresu|log]]. meridionale)
 
===== Vocale pretònica =====
Sas vocales ''e'' e ''o'' stanti in positzione pretonica cara a sa vocale ''sos'', divenint mòbiles podende·si trasformare in custa ùrtima.
 
Gai, pro esempru, at a èssere curretu a iscrìere e nàrrere:
 
* ''eritzu'' (LSC, camp. e log. meridionale) ''erìttu'' o ''irìttu''
* essire (LSC), ''issire'' (log), ''bessire'' ([[Sardu logudoresu|log]]. meridionale) ''bessiri'' (camp.)
* ''drumìre o dromìre'' ([[Sardu logudoresu|log]]., in LSC ''dormire''; camp. ''dromìri'')
* godìre (LSC) o ''gudìre'' (log., in LSC e [[Sardu logudoresu|log]]. fintzas ''gosare'', camp. ''gosai'')
 
Bi suntunas cantas etzetziones raras a custa règula, comente dimustrat s'esèmpiu chi sighet: ''buddire'' ("buddire patata", a esèmpiu), e ''boddire'', chi bolet nàrrere "collire (frutas e frores)".
 
==== Sistema consonànticu ====
 
===== Positzione mediana intervocàlica =====
Cando s'agatant in positzione mediana intervocalica, o pro efetu de cumbinatziones sintàticas particulares, sas cunsonantes ''b'', ''d'', ''g'' divenint fricativas; sunt gasi fintzas si si presentat, intre vocale e consonante, un'intramesadura de sa r. In custu casu, sa pronùntzia de sa ''b'' est uguale de su totu a cussa de sa ''b/v'' ispagnola in ''cabo'', sa ''d'' est uguale a sa ''d'' ispagnola in ''codo''. Intre vocales, su dilèguu de sa g est sa norma.
 
E duncas, pro esempru:
 
* ''baba'' si pronùntziat ''ba''[β]''a''
* ''sa baba'' si pronùntziat ''sa ''[β]''a''[β]''a''
* ''lardu'' si pronùntziat ''lar''[ð]''u'' (in italiano "lardo")
* ''gatu'': in singulare la ''g'' isparesset (''su gatu'' divenit ''su atu'') e in su plulare, in antis de sa /s/, si mantenet che a fricativa (''sos gatos'' = ''so'/sor/sol ''[ɣ]''àtoso'')
 
===== [[Lenitzione]] =====
In sa pronùntzia de medas variantes ispartzindadas in totu sa Sardigna, ma non in totu cantas (a es. su [[sardu nugoresu]] faghet etzetzione), est su fenòmenu de sonorizatzione de sas consonantes surdas c, ''p'', ''t'', ''f'', cando benint pretzèdidas dae sas vocales o sighidas dae sa ''r''; sas primas tres divenint fintzas fricativas.
 
* /k/ → [ɣ]
* /p/ → [β]
* /t/ → [ð]
* /f/ → [v]
 
Gasi pro esempru:
 
* S'iscriet su [[cane]] (LSC e log.) o su ''cani'' (camp.) ma si pronùntziat su [ɣ]''ane/-i''
* S'iscriet su frade (LSC e log.) o su fradi (camp.) ma si pronùntziat su [v]''rade''/''su'' [v]''radi''
* S'iscriet ''sa terra'', ma si pronùntziat sa [ð]''erra''
* S'iscriet ''su pane'' (LSC e log.) o ''su pani'' (camp.), ma si pronùntziat ''su'' [β]ane/-i
 
===== Adòbiu de cunsonantes intre duas paràulas =====
Custu dipendet dae sa grafia.
 
===== Pronùntzia afortiada de cunsonantes initziales =====
Sete partigheddas, chi tenent balore vàriu, pròvocant un'afortiamentu de sa consonante chi a li sighit: custu càpitat pro more de un'isparitzione, virtuale ebbia, de sas consonantes chi custos monosìllabos teniant pro acabu in su latinu (una de cussas est un'italianismu annànghidu dae pagu tempus).
 
* NE ← ([[Limba latina|lat]].) NEC = nen (congiuntzione)
* CHI ← ([[Limba latina|lat]].) QUO+ET = comente a (cumparativu)
* TRA ← ([[Limba italiana|it]].) TRA = intre o tra (prepositzione)
* A ← ([[Limba latina|lat]].) AC = (cumparativu)
* A ← ([[Limba latina|lat]].) A = a (prepositzione)
* A ← ([[Limba latina|lat]].) AUT = (interrogativu)
* E ← ([[Limba latina|lat]].) ET = e (congiuntzione)
 
duncas, pro esempru:
 
* Nos ch'andamus a Nùgoro / nos ch'andaus a Nùoro (pron. "noch'andammus a Nnugoro / nosi ch'andaus a Nnuoro")
* Che macu (pron. "che mmaccu")
* Intre Nùgoro e S'Alighera
* A ti nde pesas? (pron. "a ti/tti nde pesasa?")(esortativu)
 
=== Morfologia e sintassi ===
In su sistema suo sa morfosintassi de su sardu s'iscòstiat dae cussu sintèticu de su [[Limba latina|latinu clàssicu]] e mustrat un'impreu prus mannu de sos fàbricos analìticos cunfonta a unas àteras [[Limbas romanzas|limbas neolatinas]]<ref>Jones, ''Sardinian Syntax'', Routledge, 1993</ref>.
 
# S'artìculu determinativu caraterìsticu de sa limba sarda est derivadu dae su latinu ''ipse/ipsu(m)'' (nointames in sas àteras limbas neolatinas s'artìculu siat originadu dae ''ille/illu(m)'') e si presentat in sa forma su/sa in su singulare e ''sos/sas'' (in LSC e in sas grafias nugoresa e logudoresa) o ''is'' (in LSC e in sa grafia campidanesa) in su plurale. Formas de artìculu cun sa matessi etimologia s'agatant in su [[Baleare (cadalanu)|baleare]] (dialetu [[Limba cadelana|catalanu]] de sas [[Ìsulas Baleares]]) e in su dialetu proventzale de s'otzitanu de sas Alpes Marìtimas frantzesas (francu su dialetu de Nitza): ''es''/''so''/''sa'' e ''es''/''sos''/''ses''.
# Su plurale est caraterizadu dae su finale in -s, che a in totu sa Romània otzidentale ({{Limbas|fr|oc|ca|es|pt}}). Es.: ''sardu''{sing.}-''sardos/sardus''{pl.}, ''puddu''{sing.}''/puddos/puddus''{pl.}, ''pudda''{sing.}/''puddas''{pl.}.
# Su benidore si faghet cun sa forma latina ''habeo ad''. Es: ''apo a istare'', ''apu a abarrai'' o ''apu a aturai''. Su cunditzionale si format in manera anàloga: in sos dialetos tzentru-meridionales impreende su passadu de su verbu tènnere (''ai'') o una forma alternativa semper de cussu verbu (''apia''); in sos dialetos tzentru-setentrionales impreende su passadu de su verbu dèpere (''dia'').
# Su "pro ite" interrogativu est diferente de sa risposta: ''pro ite'' (LSC) ''poita?'' o ''proite/poite''? ''ca…'', gasi comente acontesset in unas àteras limbas romanzas ([[Limba frantzesa|frantzesa]]: ''pourquoi?'' ''parce que…'', [[Limba portughesa|portughesa]]: ''por que?'' porque…; [[Limba ispagnola|ispagnolu]] ''¿por qué?'' ''porque…''; [[Limba cadelana|catalanu]] pro què? ''perquè…'' Ma fintzas in italianu, in ue fatu-fatu s'impreat sa forma ''perché/perché'', b'est cussa alternativa ''perché/poiché'').
# Su pronùmene personale tònicu de prima e segunda persone singulare, si pretzèdidu dae sa prepositzione ''cun''/''chin'', assumet sas formas cun megus (LSC)/chin mecus e cun tegus (LSC)/chin tecus (cfr. s'ispagnolu ''conmigo'' e ''contigo'' e fintzas su [[Limba portughesa|portughesu]] ''comigo'' e ''contigo'' e su [[Limba napulitana|napuletanu]] ''cu mmico'' e ''cu ttico''), e custos dae su latinu ''cum'' e ''mecum/tecum''.
 
== Ortografia e pronùntzia ==
{{Càstia fintzas|Limba Sarda Unificada|Limba Sarda Comuna}}
Finas a su 2001 non bi fiat galu a disponimentu, pro sa limba sarda, peruna istandardizatzione ne iscrita, ne orale (cust'ùrtima no esistet nemmancu oe).
 
Pro pòdere cunsentire un'aplicatzione efetiva de su chi est prevìdidu dae sa Lege Regionale n. 26/1997 e dae sa Lege n. 482/1999, in su cuadru de sa situatzione s'atuale in ue medas gente, chene bases iscientìficas ogetivas<ref>{{Tzita libru|nùmene=Michel|sambenadu=Contini|tìtulu=Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde|data=1987|editore=Edizioni dell'Orso|tzitade=Alessàndria|limba=fr|OCLC=15140324|ISBN=978-88-7694-015-6}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Michel|sambenadu=Contini|tìtulu=Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde|data=1987|editore=Edizioni dell'Orso|tzitade=Alessàndria|limba=fr|OCLC=15140324|ISBN=978-88-7694-015-6}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|nùmene2=Wilbert|sambenadu2=Heeringa|tìtulu=Sardegna fra tante lingue il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi|url=https://web.archive.org/web/20140211080607/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412224500014.pdf|atzessu=2020-05-08|data=2005|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=971836134|ISBN=978-88-7356-075-3}}</ref><ref name=":0">{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|tìtulu=Le identità linguistiche dei sardi|annu=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=874573242|ISBN=978-88-7356-225-2}}</ref><ref name=":1">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/cosas-de-limba/simbentu-de-su-campidanesu-e-de-su-logudoresu/|tìtulu=S’imbentu de su campidanesu e de su logudoresu|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2010-04-04|limba=sc|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref name="bolognesu.wordpress.com" /><ref name=":2">{{Tzita libru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|tìtulu=Il sardo: una lingua normale: manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=978-88-7356-214-6}}</ref><ref name=":3">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2013/11/25/il-dimezzamento-del-sardo-fra-scienza-e-politica/|tìtulu=Il dimezzamento del sardo fra scienza e politica|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2013-11-25|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref>ma pro more de una chistione polìticu-istòrica<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />, cunsiderat sa limba sarda che limba partzida in duos o prus grupos dialetales diferentes ("logudoresu" e "campidanesu" o "logudoresu, "nugoresu" e "campidanesu", e b'at fintzas chie chircat de incluire su tataresu e su gadduresu, limbas diferentes, in sa limba sarda), sa Regione Sardigna at incarrigadu una cummissione de espertos de elaborare un'ipòtesi de Norma de unificatzione linguìstica subra-dialetale (sa LSU: ''[[Limba Sarda Unificada]]'', publicada in su 28 de freàrgiu de su 2001), chi identificaret una limba-mollu de riferimentu (basada in subra de s'anàlisi de sas variantes locales de su sardu e in s'issèberu de sos mollos prus rapresentativos e cumpatìbiles) cun sa punna de garantire a s'impreu ufitziale de su sardu sas caraterìsticas netzessàrias de tzertesa, coerèntzia, univotzidade, e difusione subralocale. Custu istùdiu, fintzas si balidu pro su chi pertocat a s'iscièntzia, no est mai istadu adotadu a livellu istitutzionale pro medas cuntrastos locales (ca l'aiant acusada de èssere una limba "imposta" e "artifitziale" e de no àere risòlvidu su problema de su raportu intre sas variantes tratende·si de una mediatzione tra sas variantes iscritas in sa grafia logudoresa, duncas privilegiadas, e no aende propostu una grafia vàlida pro sas variantes iscritas de sòlitu cun sa grafia campidanesa) ma at su matessi, annos a pustis, costituidu sa base de partèntzia pro sa redatzione de sa proposta de sa LSC: [[Limba Sarda Comuna]], publicada in su 2006, chi partende dae una base de mesania<ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2011/06/13/finche-la-barca-va/|tìtulu=Finché la barca va…|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2011-06-13|limba=sc|atzessu=2020-07-24}}</ref>, acollit elementos pròpios de sas fueddadas (e tando "naturales" e no "artifitziales") de cust'àrea, in s'àrea murra de transitzione intre sos chi benint mutidos su "logudoresu" e "campidanesu" de sa Sardigna tzentrale, pro assegurare a sa limba "comuna" su caràtere de subradialetaliedade e subramunitzipaliedade, fintzas lassende sa possibilidade de rapresentare sas particularidades de pronùntzia de sas variantes locales. Nointames custu, fintzas a custu istandard non sunt mancadas crìticas o propostas de emendamentos<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Xavier|sambenadu=Frias|tìtulu=Proposte di Miglioramento dello Standard Sardo L.S.C.|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=it|atzessu=2020-07-24|url=https://www.academia.edu/5336226/Proposte_di_Miglioramento_dello_Standard_Sardo_L.S.C}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.vitobiolchini.it/2014/06/23/si-alla-lingua-sarda-standard-ma-con-questi-emendamenti-un-intervento-di-roberto-bolognesi/|tìtulu=Sì alla lingua sarda standard, ma con questi emendamenti|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|data=2014-06-23|limba=it-IT|atzessu=2020-07-24}}</ref>.
 
Sa Regione Sardigna in is annos passados at sighidu sa norma LSC in sa tradutzione de paritzos documentos e delìberas e in medas àteras cosas.
 
In prus de sa Regione, s'istandard isperimentale LSC nche dd'ant impreadu comente sèberu voluntàriu parìtzos àteros entes, iscolas e mèdios de informatzione, medas bias in manera '''cumplementare''' cun grafias chi sunt prus probianas a sa pronùntzia locale.
 
Pro su chi pertocat custos impreos ant fatu un'istima pertzentuale, cunsiderende isceti is progetos finantziados o cofinantziados dae sa Regione pro sa difusione de sa limba sarda in is ufìtzios linguìsticos comunales e subra-comunales, in sa didàtica in is iscolas e in is mèdia dae su 2007 a su 2013.
 
Su Monitoràgiu a pitzus de s'impreu isperimentale de sa Limba Sarda Comuna 2007-2013 a cura de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de s'Assessoradu pro s'Istrutzione Pùblica, che dd'ant publicadu in su giassu ìnternet de sa Regione Sardigna in su mese de abrile 2014.
 
Pro su chi pertocat is progetos iscolàsticos finantziados in s'annu 2013, pro esèmpiu, dae cussa chirca nd'est essida a pitzus una preferèntzia ladina de is iscolas pro s'impreu de s'ortografia LSC in pare cun una grafia locale (51%), cunforma a s'impreu esclusivu de sa LSC (11%) o a s'impreu escluscivu de una grafia locale (33%)<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_91_20140418114135.pdf Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 12 [Sa boghe "catalanu" si riferit a sa minoràntzia de s'Alighera.]</ref>
 
Imbetzes pro su chi pertocat is progetos editoriales in sardu in is mèdia regionales, finantziados in su 2012 dae sa Regione, agatamus una presèntzia prus manna de s'impreu de sa LSC (chi diat pòdere derivare dae una premialidade de 2 puntos in sa formatzione de is graduatòrias pro leare is finantziamentos: premialidade chi non nche fiat in su bandu pro is iscolas). Segundu cuddos datos resurtat chi sa produtzione testuale in is progetos de is mèdia est istada pro su 35% in LSC, pro su 35% in LSC e in una grafia locale e pro su 25% in una grafia locale ebbia<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_91_20140418114135.pdf Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 22]</ref>.
 
A ùrtimu mentovamus a is ufìtzios linguìsticos locales cofinantziados dae sa Regione, chi in su 2012 ant impreadu in s'iscritura pro su 50% sa LSC, pro su 9% sa LSC in pare cun una grafia locale e pro su 41% una grafia locale ebbia<ref>[http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_91_20140418114135.pdf Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 18]</ref>.
 
Sa Regione Sardigna, cun delìbera de Giunta regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006 ''Limba Sarda Comuna''. ''Adotzione de sas normas de riferimentu a caràtere isperimentale pro sa limba iscrita in essida de s'Amministratzione regionale'' at adotadu in manera isperimentale sa LSC che a limba ufitziale pro sos atos e sos documentos emìtidos dae sa Regione Sardigna (abarrende su fatu chi, pro more de s'art. 8 de sa Lege n. 482/99, tenet balore legale su testu redatadu in limba italiana ebbia), dende facultade a sos tzitadinos de iscrìere a s'Ente in sa variedade issoro e istituinde s'isportellu linguìsticu regionale ''Ufitziu de sa Limba Sarda''.
 
S'indicant inoghe in suta unas cantas de sas diferèntzias prus de annotu pro sa limba iscrita cunfronta a s'italianu o a àteras limbas:
 
* {{IPA|[a]}}, {{IPA|[ɛ/e]}}, {{IPA|[i]}}, {{IPA|[ɔ/o]}}, {{IPA|[u]}}, come -a-, -e-, -i-, -o-, -u-, comente in italianu e ispagnolu, chene sinnare sa diferèntzia intre sas vocales abertas e sas chi sunt serradas; sas vocales paragògicas o epitèticas (chi, in pàusa, serrant una paràula chi acabat cun una consonante e currispondent a sa vocale chi s'agatat in antis de sa consonante finale) non si iscrient mai (feminasa>feminas, animasa>ànimas, bolede>bolet, cantanta>cantant, vrorese>frores).
* {{IPA|[j]}} semiconsonante che a -j- a intro de sa paràula (maju, raju, ruju) o de unu nùmene geogràficu (Jugoslavia); petzi in sa grafia nugoresa -j- (corju, frearju) currispondet a su chi in sas grafias logudorese/LSU est -z- (corzu, frearzu) e in LSC -gi- (còrgiu, freàrgiu); in sas grafias logudoresa e nugoresa in positzione de incumintzu (jughere, jana, janna) chi in sa LSC la remplasat su grupu {{IPA|[ʤ]}} (giùghere, giana, ghenna);
* {{IPA|[p]}}, che a -p- (apo, tropu, pane, petza);
* {{IPA|[β]}}, che a -b- in positzione de incumintzu (bentu, binu, boe) e intervocàlica (àbile); cando p>b si trascriet comente p- a incumintzu de paràula (pane, petza) e -b- a intro (abe, cabu, saba);
* {{IPA|[b]}}, che a -bb- in positzione intervocàlica (abba, ebba);
* {{IPA|[t]}}, che a -t- (gatu, fatu, narat, tempus); cando th>t in sa grafia logudoresa ebbia -t- o, cando no si sighet peruna norma, -tt- (tiu, petta, puttu); In sa LSC e in sa LSU si remplasat dae su grupu {{IPA|[ʦ]}} (tziu, petza, putzu);
* {{IPA|[d]}}, che a -d- in positzione de incumintzu (dente, die, domo) e intervocàlica (ladu, meda, seda); cando t>d s'iscriet t- a incumintzu de paràula (tempus) e -d- a intro (roda, bidru, pedra, pradu); sa finale t de sa flessione de su verbu podet, in unas cantas variedades, èssere pronuntziada d ma s'iscriet t (narada>narat).
* {{IPA|[ɖɖ]}} cacuminale, che a -dd- (sedda); Sa d podet tènnere unu sonu cacuminale fintzas in su grupu [nɖ] (cando).
* {{IPA|[f]}}, che a -f- (fèmina, unfrare);
* {{IPA|[v]}}, che a -f- in positzione initziale (fèmina) e che a -v- intervocàlica (avisu) e in sos cultismos (violèntzia, violinu);
* {{IPA|[k]}} velare, che a -ca- (cane), -co- (coa), -cu- (coddu, cuadru), -che- (chessa), -chi- (chida), -c- (crèsia); non s'impreat mai sa -q-, remplasada dae sa -c- (cuadru, camp.àcua)
* {{IPA|[g]}} velare, che a -ga- (gana), -go- (gosu), -gu- (agu, largu, longu, àngulu, argumentu), -ghe- (lughe, aghedu, arghentu, pranghende), -ghi- (àghina, inghiriare), -g- (glòria, ingresu);
* {{IPA|[ʧ]}}, in sa grafia campidanesa ebbia che a -ce- (celu, centu), -ci- (bèciu, aici);
* {{IPA|[ʤ]}}, che a -gia-, -gio-, -giu-. In sa LSC remplasat su grupu logudoresu-nugoresu [ʣ] de sa LSU e su {{IPA|[ɣ]}} de su nugoresu (fizu>figiu, azu>àgiu, zogu/jogu>giogu, zaganu/jaganu>giaganu, binza>bìngia, anzone>angione, còrzu/còrju>còrgiu, frearzu/frearju>freàrgiu). Su sonu {{IPA|[ʤ]}} comente a in ''bìngia'' est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales.
* {{IPA|[ʦ]}} surda o aspra che a -tz- (tziu, petza, putzu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu nugoresu {{IPA|[θ]}} e su {{IPA|[t]}} logudoresu (thiu/tiu>tziu, petha/peta>petza, puthu/putu>putzu); in s'iscritura traditzionale su digramma tz- no apariat mai a incumintzu de paràula{{Tzitatzione netzessària}}. Aparit fintzas in sos tèrmines de orìgines italiana (es. tzitade dae città) in ue remplasat sa {{IPA|/ʧ/}} sonora (sonu chi non bi fiat in su sardu antigu, ma chi est presente dae medas in unas cantas variedades tzentrales e meridionales{{Tzitatzione netzessària}}) in logu de su sonu velare antigu {{IPA|/k/}}, chi oe no esistit prus (ant.kitade){{Tzitatzione netzessària}}. Fintzas su sonu tz est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales.
* {{IPA|[ʣ]}}, che a -z- (zeru, ordiminzare). In sas grafias logudoresa e nugoresa e in sa LSU comente -z- (fizu, azu, zogu, binza, frearzu); in sa LSC la remplasat su grupu {{IPA|[ʤ]}} (fìgiu, àgiu, giogu, bìngia, freàrgiu).
* {{IPA|[s]}} e {{IPA|[ss]}}, che a -s- e -ss- (essire);
* {{IPA|[z]}}, che a -s- (rosa, pesare);
* {{IPA|[θ]}}, in sa grafia nugoresa ebbia che a -th- (thiu, petha, puthu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu {{IPA|[ʦ]}} (tziu, petza, putzu);
* {{IPA|[ʒ]}} (frantz. jour), in sa grafia campidanesa ebbia, semper che a c- a incumintzu de paràula (celu, centu, cidru) e comente -x- a intro (luxi, nuraxi, Biddexidru);
* {{IPA|[r]}}, che a -r- (caru, carru).
 
== Grammàtica ==
{{Tzitatzione|Su prus caraterìsticu de sos idiomas neolatinos, prus caraterìsticu meda de su ladinu o de su franco-proventzale.|3=Il più caratteristico degli idiomi neolatini, di gran lunga più caratteristico del ladino o del franco-provenzale.|limba=it|Matteo Bartoli, «Un po' di sardo"» in ''Archeografo triestino'', vol. I, serie III, Trieste, 1903}}
Sa grammàtica de sa limba sarda si diferèntziat meda dae cussa italiana e de sas àteras limbas neolatinas, mascamente in sas formas verbales.
 
=== Plurale ===
Su plurale si faghet, che a in sas limbas romanzas otzidentales, agiunghende -s a sa forma singulare.
 
:: Pro esempru: [LSC e log.]òmine/òmines, [camp.]òmini/òminis (òmine/òmines).
 
In casu de paràulas chi acabant in -u, su plurale si format in LSC e in sa grafia logudoresa in -os e in cussa campidanesa in -us.
 
:: Pro esempru: [LSC e log.]caddu/caddos, [camp.]cuaddu/cuaddus.
 
=== Artìculos ===
 
==== Determinativos ====
{| class="wikitable"
!
!LSC
!Log.
!Camp.
|-
|Sing.
|'''su''' / '''sa'''
|'''su''' / '''sa'''
|'''su''' / '''sa'''
|-
|Plur.
|'''sos''' / '''sas / is'''
|'''sos''' / '''sas'''
|'''is'''
|}
Sos artìculos determinativos tenent sa forma "salida" derivada dae su latinu IPSE/IPSUM/IPSA pro mèdiu de sa fase intermèdia issu (isse)/issa, issos/issas (pro sa LSC, su log e su nug.) e issu/issa, issus/issas (pro su camp.). Sunt fintzas impreados cun su pronùmene relativu chi in sas espressiones ''sos chi / is chi…'' , ''su chi…'' in manera prètzisa a sas limbas romanzas otzidentales (cfr. s'ispagnolu ''los que…'', ''las que…'', etc.), ma fintzas comente a in su [[tataresu]] e su [[Gaddhuresu|gadduresu]]; un'àteru impreu los bidet in cumbinatzione cun sa prepositzione ''de'' in espressiones che a ''sos de Nùgoro'' / ''is de Casteddu'', etc.
 
==== Indeterminativos ====
== Paraulas in italianu e in sos limbazos sardos ==
{| class="wikitable"
!
! [[Limba italiana|Italianu]] || [[Sardu logudoresu|Logudoresu]] || [[Sardu campidanesu|Campidanesu]] || [[Galluresu]] || [[Tàtaresu]] || [[Dialetu aligheresu|S'Aligheresu]] || [[Tabarchinu]]
!Masc.
|--
!Femm.
|la terra ||sa terra ||sa terra ||la tarra ||la terra ||la terra/tierra ||a têra
|--
|sing.
|il cielo ||su chelu ||su celu ||lu celu ||lu zelu ||lo cel ||u sé
|'''unu'''
|--
|'''una'''
|l'acqua ||s'abba ||s'àcua ||l'ea ||l'eba ||l'algua ||l'aegua
|--
|pl.
|il fuoco ||su fogu ||su fogu ||lu focu ||lu fogu ||lo foc ||u fogu
|'''unos'''
|--
|'''unas'''
|l'uomo ||s'omine ||s'òmini ||l'omu ||l'ommu ||l'home ||l'omu
|--
|la donna ||sa fémina ||sa fémina ||la fèmina ||la fémmina ||la dona ||a dona
|--
|mangiare ||mandigare/papare ||papai || magnà |manghjà ||magnà ||menjar ||mangiâ
|--
|bere ||buffare ||bufai ||bì ||bì ||beure ||beive
|--
|grande ||mannu ||mannu ||mannu/grendi/grandi ||mannu ||gran ||grande
|--
|piccolo ||minore ||cinu/piticu ||minori/picculu ||minori ||petit ||piccin
|--
|il burro ||su butidu ||su butirru ||butirru/buttirru ||butiu ||mantega ||buru
|--
|il mare ||su mare ||su mari ||lu mari ||lu mari ||la mar ||u mô
|--
|il giorno ||sa die ||sa dii ||la dì ||la dì ||lo dia ||u giurnu
|--
|la notte ||sa note ||sa noti ||la notti ||la notti ||la nit ||a néùtte
|--
|la scimmia ||sa ìssimmia/muninca ||sa martinica/mantenica ||la municca ||la muninca ||la muninca ||a scimia
|--
|il cavallo ||su caddu ||su cuaddu ||lu cabaddu ||lu cabaddu ||lo cavall ||u cavallu
|--
|la pecora ||sa berbeche/s'arveghe ||su brebei ||la pècura ||la pégura ||l'ovella ||a pëgua
|--
|il fiore ||su fiore/frore ||su frori ||lu fiori ||lu fiori ||la flor ||a sciùa
|--
|la macchia ||sa macula/mantza ||sa maguglia/mancia ||la tacca ||la maccia ||la taca ||a maccia
|--
|la testa ||sa conca ||sa conca ||lu capu ||lu cabbu ||lo cap ||a tésta
|--
|la finestra ||sa bentana ||sa ventana ||lu balconi ||lu balchoni ||la finestra ||u barcùn
|--
|la porta ||sa yanna/gianna ||sa genna/ghenna ||la ghjanna/gianna ||la janna ||la porta ||a porta
|--
|il tavolo ||sa mesa ||sa mesa ||la banca ||la banca/mesa ||la taula ||a tòa
|--
|il piatto ||su piatu ||su pratu ||lu piattu ||lu piattu ||lo plat ||u tundu
|--
|lo stagno ||s'istaniu ||su stangiu/staini ||lu stagnu ||l'isthagnu ||l'estany ||u stagnu
|--
|il lago ||su lagu ||su lagu ||lu lagu ||lu lagu ||lo llac ||u lagu/lògu
|--
|un arancio ||un'aranzu ||un'aràngiu ||un aranciu ||un arantzu ||una taronja ||un çetrùn
|--
|la scarpa ||s'iscarpa ||sa crapita/sabàta/su sapàtu/ su butineddu ||la botta ||la botta ||la bota ||a scarpa/scòrpa
|--
|la zanzara ||sa tintula ||sa zintzula/zanzula/sintzula ||la zinzula ||la zinzura ||la tìntula ||a sinsòa
|--
|la mosca ||sa musca ||sa musca ||la musca ||la mòscha ||la mosca ||a musca
|--
|la luce ||sa lughe/luche ||sa luxi/lughi ||la luci ||la luzi ||la llumera/llum ||a lüxe
|--
|il buio ||su bugiu ||su buju/iscuru/iscuriu ||lu bughju ||lu buggiu ||l'obscuritat ||scuur
|--
|un'unghia ||un'ùngia ||un'unga ||un'ugna ||un'ugna ||una ungla ||un'ùngia
|--
|la lepre ||sa lèpere ||su lèpiri/lèpuri/lèpori ||lu lèparu ||lu lèpparu ||la llebre ||a léve
|--
|la volpe ||su matzone/gròdhe ||su margiani/mariane ||lu maccioni ||lu matzoni ||lo guineot/matxoni ||a vurpe
|--
|il ghiaccio ||su ghiatzu/astragu/itìa ||su ghiàciu ||lu ghjacciu ||lu ghiacciu ||lo guiatxo ||u ghiacciu
|--
|il cioccolato ||su ciocolatu/ciculata ||su ciocolatu/ciuculati ||lu cioccolatu ||lu ciocculatu ||la xocolata ||a ciculata
|--
|la valle ||sa 'adde ||sa baddi/bacu ||la vaddi ||la baddi ||la vall ||a valle
|--
|il monte ||su monte ||su monti ||lu monti ||lu monti ||lo mont ||u munte
|--
|il fiume ||su riu/frumene ||su frumini/riu ||lu riu ||lu riu ||lo riu ||u riu
|--
|il bambino/ragazzo ||su pitzinnu/piseddu ||su pipiu/piciocu ||lu steddu ||lu pitzinnu ||lo minyò ||u figgeu
|--
|il neonato ||sa criadura ||su nennu/ddeddu ||la criatura/stiducciu ||la criaddura ||la criatura ||u piccin
|--
|il sindaco ||su mere/su sindigu ||su meri/su sindigu ||lu sindacu ||lu sindagu ||l'alcalde/sìndic ||u scindegu
|--
|l'auto ||sa màchina ||sa màchina/s'àuto (su carru) ||la vittura/la macchina ||la macchina ||la màquina/l'automobìl ||a vétüa/a machina
|}
 
=== Boghes curreladasPronùmenes ===
* [[Limbas de sa Sardigna]]
* [[Italianu procediu|Italianu porcheddinu]]
* [[Limba polinomica]]
 
==== Pronùmenes personales sugetu (nominativu) ====
== Notas ==
{| class="wikitable"
<references/>
!Singulare
!Plurale
|-
|'''(d)eo''' ('''deo''' in LSC)/'''jeo'''/'''deu/'''nug. '''(d)ego'''
|'''nois'''/'''nos'''/'''nosu'''
|-
|'''tue'''/'''tui'''<br /><br />'''vosté'''/'''fostei''' <small>o</small> '''fusteti''' (impreu formale, tenet bisòngiu de sa 3a persone singulare, derivadu dae su ''vosté'' catalanu,
cfr. ''usted'' ispagnolu, dae ''vuestra merced'')
|'''bois'''/'''bosàteros'''/'''bosatrus''' - '''bosàteras'''/'''bosatras'''
(in sas variedades tzentrales e meridionales bi sunt duas formas, masculina e feminina, pro su plurale, che a in s'ispagnolu peninsulare ''vosotros'' / ''vosotras'')
|-
|'''bos''' (impreu formale, persone grammaticalmente singulare ma de coniugare cun unu verbu in sa 2a persone plurale, che a su ''vous'' frantzesu; cfr. ''vos'' ispagnolu, galu impreadu in s'Amèrica de su Sud pro ''tú'')
|
|-
|'''issu''' ('''isse''') - '''issa'''
|'''issos'''/'''issus''' - '''issas'''
|}
In su cumplementu dirìgidu referidu a una persone, esistet cussu chi si mutit "acusativu personale", chi impreat sa prepositzione ''a'': pro esempru ''apo bidu a Giuanne'' che a a s'ispagnolu (''he bidu a Juan'').
 
==== Pronùmenes àtonos indiretos e dirìgidos (dativu e acusativu) ====
Sos pronùmenes àtonos indiretos (in dativu) e dirìgidos (in acusativu) si distinghent in sardu, che a in sas àteras limbas romanzas, in sa de tres persones singulares e plurale ebbia. In sas tabellas aparit semper in antis sa LSC o sa grafia logudoresa e, a pustis, cussa campidanesa. Pro cantu pertocat a sa de unu e a sa de duas persones plurales, sas variantes ''nos'' e ''bos'' sunt impreadas in sa grafia logudoresa, mentras cussas ''nosi'' e ''bosi'' in sos dialetos tzentrales de transitzione (Bilartzi, Sèneghe, Paule, Busache, Sòrgunu, Miris, Samugheu, etc.) e sa forma ''si'' in sa grafia campidanesa clàssica.
 
Sos pronùmenes àtonos dirìgidos e indiretos podent èssere cumbinados intre issos in fràsias in ue est presente siat unu cumplementu ogetu siat unu cumplementu de tèrmine dende orìgine a sos pronùmenes dòpios. In custu casu, su sardu sighit sa règula generale de sas limbas romanzas, in ue su cumplementu de tèrmine pretzedet su de ogetu.
{| class="wikitable"
!pronùmenes àtonos indiretos
!pronùmenes àtonos dirìgidos
!pronùmenes àtonos dòpios
(indiretos + dirìgidos)
|-
|'''mi'''
|'''mi'''
|'''mi lu/ddu, mi sa/dda'''
'''mi los/ddos, mi las/ddas'''
|-
|'''ti'''
|'''ti'''
|'''ti lu/ddu, ti la/dda'''
'''ti los/ddos, ti las/ddas'''
|-
|'''li/ddi'''
|'''lu/ddu (m.) - sa/dda (f.)'''
|'''bi lu (la, los, las) / si ddu (dda, ddos, ddas) /'''
'''nug. liu (lia,lios, lias)'''
|-
|'''nos/nosi/si'''
|'''nos/nosi/si'''
|'''nos lu (la, los, las) / nosi ddu (dda, ddos, ddas)'''
|-
|'''bos/bosi/si'''
|'''bos/bosi/si'''
|'''bos lu (la, los, las) / bosi ddu (dda, ddos, ddas)'''
|-
|'''lis/ddis'''
|'''los/ddos (m.) - las/ddas (f.)'''
|'''bi lu (la, los, las) / si ddu (dda, ddos, ddas) /'''
'''nug. liu (lia, lios, lias)'''
|}
Si sos pronùmenes dòpios pretzedent su verbu (comente est su casu cun totu sos modos fata etzetzione pro su gerùndiu e pro sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, in ue lu sighint semper) in sardu benint iscritos semper in manera separada, che a in ispagnolu, in catalanu e in italianu (fata etzetzione in custu casu pro sa de tres persones sing. e plur. "glielo"):
 
* in sa de unu e sa de duas persones singulares, a diferèntzia de s'italianu, in sardu su pronùmene dativu non mudat: '''mi lu das /''' '''mi ddu jas/donas'''; '''ti lu dao / ti ddu jao/donu''';
* in sa de tres persones sing. su dativu '''li/ddi''' si remplasat cun sa forma '''bi''' logudoresa o de cussa '''si''' campidanesa, in manera prètzisa a su chi acontesset in ispagnolu cun ''se'': '''bi lu dao / si ddu jao/donu''' (a issu / a issa). A diferèntzia de s'italianu, in sardu sos duos pronùmenes non podent èssere aunidos in una paràula ùnica, francu in su nugoresu, in ue imbetzes s'impreant sas formas dislindadas ''liu/lia/lios/lias'';<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=77|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
* pro su chi pertocat sa de unu e sa de duas persones plurales tenimus: '''nos lu das / nosi/si ddu jas/donas'''; '''bos lu dao / bosi/si ddu jao/donu'''. In sa pronùntzia sa "s" de ''nos'' e ''bos'' ruet (''nolu'', bolu, etc.)
* sa de tres persones plur. est uguale a sa de tres sing., che a in ispagnolu, s’italianu, su portughesu e su catalanu: '''bi lu dao / bosi/si ddu jao/donu''' (a issos / a issas).
 
Si sighint su verbu, duncas a pustis de unu gerùndiu o a sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, sos pronùmenes dòpios podent èssere iscritos in sardu in tres maneras:
 
# unidos diretamente a su verbu, che a in ispagnolu e in italianu: '''dandemilu''' / '''jandemiddu/donendimiddu''', '''damilu''' / '''jamiddu/donamiddu''';
# iscrobados pro mèdiu de unu tratigheddu: '''dande-mi-lu / jande-mi-ddu''', '''da-mi-lu / ja-mi-ddu'''. Sa forma cun su tratigheddu si impreat in catalanu, portughesu e frantzesu, e pro custa resone est fàtzile de imparare fintzas pro medas persones chi non sunt de madrelingua italiana chi bolerent istudiare su sardu;
# in sa LSC ant, imbetzes, propostu de los iscrobare pro mèdiu de unu puntigheddu mesanu postu in sa matessi artària de su tratigheddu. Custu sistema s’agatat in su catalanu, pro iscrobare sas duas l de sa '''ela geminada''' (elle dòpia). Custu bolet nàrrere chi chi disìgiat iscrìere a su computer sos pronùmenes dòpios in sardu impreende su puntent intermèdiu depet iscarrigare una tastiera adata, che a cussa catalana o una adatada, impreare unu sistema operativu Linux (in ue su puntigheddu si podet iscrìere cun “Altgr+.”, impreare programmas che a Wincompose, o impreare su còdighe ASCII (Alt+250, in Windows).
 
B' at de ammentare chi in sardu sos pronùmenes personales àtonos indiretos e dirìgidos pretzedent fintzas s'infinitu; intre sas limbas romanzas agatamus custu fàbricu in [[Limba frantzesa|frantzesu]] e in su [[Limba portughesa|portughesu brasilianu]]: ''so bènnidu pro ti bìdere'' (frantz. ''je suis venu pour tene voir''; port. bras. ''vim parat lhe ver'' (o ''parat ver a você''), ''t'apo mutidu pro ti nàrrere una cosa'' (frantz. ''j'a sos appelé pour tene nàrrere quelque chose''; port. bras. ''liguei parat lhe dizer uma coisa'').
 
Su pronùmene àtonu dativu in sardu si impreat fintzas pro fraigare sa frase relativa.<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=55|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref> In sa limba faeddada su fàbricu prus fitianu est difatis ''sa pitzoca '''chi ddi''' chèrgio fàghere su regalu est una cumpàngia de Frantziscu''. B'i sunt fintzas àteros duos sèberos, prus pagu impreados ma bàlidos a sa matessi manera: ''sa pitzoca '''a chie/a sa cale''''' chèrgio ''fàghere su regalu est un'amiga mea''.
 
In sardu, che a in s’ispagnolu, su portughesu, su catalanu e fintzas s’italianu (in unos cantos esèmpios fintzas in sa limba iscrita, in unos àteros in cussa chistionada), si podent addopiare siat su dativu siat s'acusativu; in custa manera otenimus unu fàbricu cun unu pronùmene e unu sustantivu o, fintzas, cun duos pronùmenes, un'àtonu e s'àteru tònicu. Sa particularidade in su sardu est chi s'addopiamentu est semper possìbile, fintzas in frases relativas e, pro su chi pertocat a s’acusativu dòpiu, fintzas si su sustantivu benit a pustis. Pro more de s'influssu de su sardu custu impreu est fitianu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Esèmpios de dativu dòpiu sunt ''dd'apo dadu su libru a Mario'', ''a mie mi praghet su licore de murta'', sa ''pitzoca chi dd'apo presentadu a Juanni est un'istràngia;'' s’acusativu dòpiu l'agatamus in frases che a su ''libru dd'apo giai leadu'', ''non dd’apo bidu a Bustianu'' (cust’ùrtimu impreu, cun su sustantivu pospostu, in paris a su sardu s’agatat fintzas in s'ispagnolu de s’Argentina, ''no lo vi a Sebastián''; in unas àteras limbas e in s'ispagnolu de Ispagna si preferit s'antepositzione de su sustantivu, fàbricu possìbile fintzas in sardu: ''a Bustianu non dd'apo bidu'', ''Sebastiano non l'ho visto'', ''a Sebastián no lo he visto'', ecc.).
 
==== Pronùmenes tònicos ====
Sos pronùmenes tònicos in sardu in sa de unu e sa de duas persones singulares tenent una forma ispetziale si pretzèdidos dae sa prepositzione '''a''', casu singulare intre sas limbas romanzas, e '''cun/chin''', caraterìstica chi su sardu cumpartzit cun s'ispagnolu, su portughesu e su napoletanu. Fintzas in custas tabellas est sinnada in antis sa forma logudoresa e a pustis cussa campidanesa. Si b’at una forma in LSC diferente dae ambas, in antis de totus b’est cussa. Sas formas de sa de tres persones singulares e de sas tres persones de su plurale cointzident e non benint repìtidas pro custa resone. Annotamala, custas formas sunt fintzas uguales a sas de sos pronùmenes sugetu chi li currispondent, comente acontesset fintzas in ispagnolu, catalanu, portughesu, italianu e, cun s'etzetzione de ''lui'' in logu de ''il'', fintzas in frantzesu.
{| class="wikitable"
!a pustis de sas prepositziones ''pro''/''po'', ''dae''/''de'', ''intra''/''tra'', ''segundu'', ecc.
!a pustis de sa prepositzione ''a''
!a pustis de sa prepositzione ''con/chin''
'''''(sa variante chin è pròpia de su nugoresu)'''''
|-
|'''mene''' '''(a mie''')/'''mei'''
|'''mie'''/'''mimi''' (nug. '''mime''')
|'''cun megus''' (nug. '''chinmecus''')
|-
|'''tene''' ('''a tie''')/'''tei'''
|'''tie'''/'''tui''' (nug. '''tibe''')
|'''cun tegus''' (nug. '''chintecus''')
|-
|'''issu''' ('''isse''') - '''issa'''
|
|
|-
|'''nois'''/'''nos'''/'''nosu'''
|
|
|-
|'''bois'''/'''bosàteros'''/'''bosatrus''' - '''bosàteras'''/'''bosatras'''
|
|
|-
|'''issos'''/'''issus''' - '''issas'''
|
|
|}
Sa prepositzione '''segundu''' podet èssere apostrofada si la sighet una vocale: ''segund'issu'' o '''''segundu''''' issu.
 
==== Avèrbios pronominales ====
Su sardu faghet impreu abundosu meda de partigheddas pronominales in cuntestos medas: in unos cantos casu custu impreu est cumpartzidu cun su catalanu, s'italianu e su frantzesu, in unos àteros casos est pròpiu de su sardu, no agatende·si in custas limbas nen, craru, in s'ispagnolu o in su portughesu, bidu chi ambas non faghent impreu de avèrbios pronominales. Comente acontesset in manera ispeculare in s’[[Limba italiana|italianu]], su [[Limba frantzesa|frantzesu]] e su [[Limba cadelana|catalanu]], sa partighedda '''nde''' (in campidanesu '''ndi''') si impreat cun verbos chi, fintzas no essende in issos matessi riflessivos ma transitivos, ammitent s'impreu de sos pronùmenes riflessivos in presèntzia de unu cumplementu ogetu, che a s'esèmpiu ''mi còmporo una paja de pantalones''. Si s'ogetu no est mentovadu in manera crara benint impreados sos avèrbios pronominales. Esèmpios tìpicos de custu impreu sunt "pigare" e e "comporare", ma fintzas "bìdere", "castiare", "lèghere", "papare", "bìdere" e medas àteros: mi nde pigo/mi nde leo, '''''mi nde pigo/mi nde leo''', me ne prendo, je m'en prend, me n'agafo''. Tenimus, duncas, custu fàbricu cun totus sos pronùmenes riflessivos: ''mi nde pigo/leo'', ''ti nde pigas/leas'', ''si nde pigat/leat'', ''nos nde pigamus/leamus'', ''bos nde pigàis/leàis'', ''si nde pigant/leant''. Su verbu pigare si impreat in parte manna de sa Sardigna, ma in [[Logudoro]] si preferit ''leare'' (in cantu in su setentrione de s'ìsula ''pigare'' signìficat fintzas artziare), chi podet dare chi bèngiat dae s'ispagnolu ''llevar'', verbu chi imbetzes in unas àteras partes signìficat "comporare". Duncas ''mi nde leo'' podet èssere "mi nde pigo" o "mi nde còmporo", ''ti nde leas'' "ti nde pigas/còmporas", etc. Sa cumbinatzione pronùmene-avèrbiu pronominale andat semper iscrita separada (francu si sighit su verbu, casu possìbile petzi cun gerùndiu e imperativu), fintzas in sa de unu e sa de duas persones plurales, nointames in custas persones in sa parte manna de sas variantes tzentru-setentrionales sa "s" non si pronùntziet e resurtet pro custu "''no'nde''", "''bo'nde''". In sos dialetos tzentrales si pronùntzia, e si podet fintzas iscrìere, ''nosi nde'', ''bosi nde'', mentras in cussos meridionales sa diferèntzia intre sa de unu e sa de duas persones plurales podet bènnere a rùere, resurtende de cunsighèntzia ambos uguales a sa de tres singulare e plurale: ''si nde''.
 
Fintzas s'impreu ''de'' sos avèrbios pronominales cun verbos intransitivos chi sinnalant ischirriada dae unu logu e chi ammitent sos pronùmenes riflessivos, che a andare, partire, etc., est cumpartzidu dae su sardu cun su catalanu, su frantzesu e s’italianu: ''mi nde ando'', apostrofadu in '''mi nd'ando''' (''m'en vaig'', j''e m'en vais'', ''me ne vado''), ''ti nd'andas'', ''si nd'andat'', ''nos nd'andamus'', ''bos nd'andeis'', ''si nd'andant'' . In custu casu, ultres a nde/ndi, in logudoresu podimus tènnere fintzas '''che''' (de cale est difùndida fintzas sa grafia '''ke'''): '''mi k'ando''' (mi che ando), ti k'andas, etc.
 
Fitianu in sa matessi manera, in custas bator limbas, est s'impreu de custas partigheddas cun verbos intransitivos chi reent su cumplementu de tèrmine. Inoghe sos pronùmenes cun cales benint cumbinados sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos indiretos, in dativu, e in sardu a sa de tres persones singulares e plurales est furriadu s'òrdine issoro. Duncas s'avèrbiu pronominale pretzedet su pronùmene dativu: '''nde ddi dao/nde li dao'''. Sas formas possìbiles sunt: '''mi nde das''', ''ti nde dao'', nde ddi/nde los dao, ''nos nde das'', ''bos nde dao'', ''nde ddis/nde lis dao''.
 
Su sardu impreat, però, sos avèrbios pronominales fintzas in àteras duas situatziones in ue issos, in sasas limbas romanzas majores, non sunt presentes:
 
# cun verbos riflessivos beros. In custu casu sos verbos chi indicant ischirriada o istàgiu dae unu logu impreant ''nde'': '''mi nde peso''', ''ti nde pesas, si nde pesat'', etc. Sa forma cun ''ne'' est fitiana fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Sos verbos chi imbetzes indicant acurtziadura a unu logu impreant ''che (''iscritu cadatantu, in grafias personales, comente ''ke)'': '''mi che corco''', ''ti che corcas, si che corcat'', etc.
# cun verbos transitivos, chi reent su cumplementu ogetu. In custu casu sos pronùmenes de acumpangiamentu a sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos dirìgidos, est a nàrrere in acusativu. Su verbu ''pigare'' podet èssere impreadu fintzas inoghe: '''mi nde pigas''', ''ti nde pigo''. In sa de tres persones sing. e plur. s'òrdine si furriat in manera cabale che a pro sos verbos intransitivos, e s'avèrbiu pronominale andat a in antis de su pronùmene: '''''nde ddu''''' o '''''nde lu pigo''''', ''nde dda'' o ''nde sa pigo''; custa forma est difìtzile de impreare pro persones chi non tèngiant un connoschimentu bonu de sa limba e est fintzas difìtzile de traduire in manera literale in àteras limbas, bolende significare "lu pigo dae cue (in ue s'agatat)". Sas formas de su plurale sunt ''nos nde'' pigas, ''bos nde'' ''pigo'' e, comente a in sa de tres sing., ''nde ddos'' (''nde los'') ''pigo'', ''nde ddas'' (''nde las'') ''pigo''.
 
In totus custas cumbinatziones, siat cun sa partighedda ''nde/ndi'' siat cun sa ''chi'', sos avèrbios pronominales aparint semper in antis de su nùmene, francu cando sunt cun su gerùndiu e s'imperativu, in ue aparint a pustis. In custu ùrtimu casu, comente pro sos pronùmenes indiretos e dirìgidos, podimus iscrìere sa cumbinatzione verbu-pronùmene dativu-avèrbiu pronominale in tres maneras: separados dae unu tratigheddu, '''dende-nde-ddi''' (dende·bi·nde), de unu puntigheddu, o fintzas unidos, ''jandendeddi''.
 
Unos àteros avèrbios pronominales impreados in sardu sunt sos chi remplasant s'indicu de unu logu determinadu, che a in s’italianu ''ci'' pro "inoghe" o "in cue", in frantzesu ''y'' e in catalanu ''hi'' cun sos matessi impreos. In sas grafias logudoresas e campidanesas clàssicas si impreat sa matessi partighedda siat chi su logu in chistione siat indedda, siat chi siat a curtzu, est a nàrrere ''bi'' e ''nche'', in ue ''bi'' podet èssere apostrofadu, mentras ''nche'' nono: '''b'ando/nch'ando''', '''b'enis (bi benis)/nche benis'''. In sas variantes tzentrales o de mesania s'impreant però duas formas, '''ddoe''' pro indicare unu logu a indedda de chi faeddat, '''che''' pro nd'indicare unu a curtzu, e ambas podent èssere apostrofadas: '''dd'ando''', '''ch'enis''' ('''che''' '''benis''', in LSC non cheret apostrofada). ''Ddoe'' non depet èssere confùndida cun su pronùmene àtonu dirìgidu ''ddu''.
 
==== Relativos ====
 
: '''chi'''
: '''chie'''/''chini''
 
==== Interrogativos (LSC in grassetu) ====
 
:: <span name="mwCZE"></span>'''cale?'''/''cali?''
:: <span name="mwCZM"></span><span name="mwCZI"></span>'''cantu?'''
:: <span name="mwCZU"></span><span name="mwCZQ"></span><span name="mwCZY"></span>'''ite?'''/''ita?''
:: <span name="mwCZg"></span><span name="mwCZc"></span><span name="mwCZk"></span>'''chie?'''/''chini?''
 
=== Pronùmenes e agetivos possessivos ===
 
: '''meu'''/''miu'' - '''mea''' o ''mia/mia''
: '''tuo''' o ''tou/tuu'' - '''tua'''
: '''suo''' o ''sou/suu''- '''sua; de vostè/'''''fostei'''''; bostru/'''''bostu'' (de bos)
: '''nostru'''/''nostu''
: '''bostru''' (nug. ''brostu''''')/de boisàteros'''/''bosatrus'' - '''de boisàteras'''/''bosatras'',
: '''issoro/'''''insoru''
:: Sos pronùmenes possessivos benint collocados semper a pustis de su sustantivu de riferimentu, casu custu masaprestu singulare in su panorama de sas limbas romanzas, islavas o germànicas: ''sa màchina mea, sa bursa tua, su traballu nostru''.
:: <span name="mwCcQ1"></span><span name="mwCcU1"></span><span name="mwCcY1"></span><span name="mwCcc1"></span><span name="mwCcg1"></span><span name="mwCco2"></span><span name="mwCcs2"></span>Sos nùmenes de parentiu e àteros sunt impreados chene s'artìculu: ''babbu tuo'', ''tziu suo'', ''sogra mea'', ''ghermanu nostru'', ''ghermanitu 'e boisàteros'', ma fintzas ''domo sua'', ''bidda nostra'', etc. In sardu custu acontesset fintzas si custos sustantivos sunt a su plurale, impreu chi, mescamente si a su feminile, est istadu tramudadu fintzas a s'[[Italianu porcheddinu|italianu]] regionale de sa Sardigna, fata etzetzione pro su pronùmene ''issos'', bidu chi custu est s'ùnicu chi in italianu andat semper cun s'artìculu: ''sorres tuas'' ( (le) tue sorelle), ''fradiles meos'' ( (i) miei cugini), ''tzias issoro'' (le loro zie).
:: <span name="mwCcw1"></span><span name="mwCdE1"></span><span name="mwCdI1"></span>In sardu, a pustis de unas cantas prepositzione, benint impreados de sòlitu sos pronùmenes possessivos: '''dae in antis de mene, dae segus a mene, in fatu de mene, in antis de mene, a pustis de mene'''; cfr. s'ispagnolu ''delante mío'', ''detrás mío''). Sas formas '''in antis de mene'''/''a meas/mei'', etc., sunt fintzas comunas, fintzas si diant pòdere èssere bènnidas dae unu calcu de s'italianu.
 
=== Pronùmenes e agetivos dimustrativos ===
 
: '''custu,custos'''/''custus'' - '''custa,custas'''
: '''cussu''', '''cussos'''/''cussus'' - '''cussa''', '''cussas'''
: '''cuddu''', '''cuddos'''/''cuddus'' - '''cudda''', '''cuddas'''
 
=== Avèrbios interrogativos ===
 
: '''cando'''/''candu''?
: '''comente'''/''comenti''?
: '''ue?''' <small>o</small> ''ube?'' '''in ue?''' <small>o</small> ''in ube?''; '''a in ue''' <small>o</small> ''a in ube?'' (diretzione)/''aundi?'', ''innui?'' (sa forma sarda vàriat si est una diretzione, cfr. s'ispagnolu ''¿adónde?'')
 
=== Prepositziones ===
 
==== Simpres ====
 
: '''a''' (diretzione)
: '''cun''' <small>o</small> ''chin''
: '''dae'''/'''de'''
: '''de'''
: '''in''' (situatzione)
: '''pro'''/''po''
: '''intre, intra''' <small>o</small> '''tra'''
: '''segundu'''
: '''de in antis''' ('''de''')
: '''dae segus'''/'''de fatu''' ('''de''')
: '''in antis''' ('''de''')
: '''a pustis''' ('''de'''), '''a coa'''
: Su sardu, che a s'ispagnolu e su portoghesu, faghet distintzione intre ''mòvida cara a unu logu'' e ''istadu in logu'': ''so andende a Casteddu'' / ''a Ispagna''; ''so in Bartzelona'' / ''in Sardigna''
 
==== Articuladas ====
{| class="wikitable"
!Sing.
!Plur.
|-
|'''a su''' - '''a sa'''
|'''a sos/a is''' - '''a sas'''/'''a is'''
|-
|'''cun''' <small>o</small> ''chin'' '''su''' - '''cun''' <small>o</small> '''chin''' '''sa'''
|'''cun''' <small>o</small> ''chin'' '''sos'''/'''cun is''' - '''cun''' <small>o</small> ''chin'' '''sas'''/'''cun is'''
|-
|'''de su''' - '''de sa'''
|'''de sos'''/'''de is''' - '''de sas'''/'''de is'''
|-
|'''in su''' - '''in sa'''
|'''in sos/in is''' - '''in sas'''/'''in is'''
|-
|'''pro'''/''po'' '''su''' - '''pro'''/''po'' '''sa'''
|'''pro sos'''/''po'' '''is''' - '''pro sas'''/''po'' '''is'''
|}
In su faeddu, cando ''in'' o ''cun'' si ligant a s'artìculu indeterminativu ''unu'' / -a, s'agiunghet pro eufonia una -d epentètica, chi però non cheret iscrita. Duncas, pro esempru:
 
: iscritu: ''cantende in unu tzilleri,'' pronuntziadu: ''cantende ind unu tzilleri''.
 
=== Verbos ===
Sos verbos tenent tres coniugatziones ('''-are''', '''-ere''' / ''-i(ri)'', '''-ire''' / ''-i(ri)'').
 
S a morfologia verbale diferit in manera notèvole dae cussa italiana e cunservat caraterìsticas de su latinu tardu o de sas limbas neolatinas otzidentales. Sos verbos sardos in su '''presente indicativu''' tenent sas custas particularidades: sa prima persone singulare acabat in '''-o''' in sas variantes tzentru-setentrionales (acabu chi tenet in paris cun in s'italianu, in s'ispagnolu e in su portughesu; ambas custas ùrtimas duas limbas tenent cadauna petzi bator verbos cun un’àteru acabu a sa 1ª persone sing.) e in '''-u''' in su campidanesu; sa segunda persone sing. acabat semper in '''-s''', che a in ispagnolu, catalanu e portughesu, acabu derivadu dae su latinu; sa de tres persones singulares e plurale tenet s’acabu caraterìsticu in '''-t''', pròpiu de su sardu intre sas limbas romanzas e bènnidu diretamente dae su latinu; sa prima persone plurale tenet in su sardu tzentru-setentrionale sos acabos '''-amus''', '''-imus''', prètzisos a sos de s'ispagnolu e de su portughesu '''-amos, -emos, -imos''', chi sunt uguales a sos de su latinu; pro csu chi pertocat sa de duas persones plurales, sas variantes tzentru-setentrionales tenetn in sa de duas e de tres declinatziones s’acabu '''-ides''' (latinu '''-itis'''), mentras sas variantes tzentru-meridionales tenent in sas tres declinatziones ''-àis, -èis, -is'', acabos uguales a sos ispagnolas '''-áis, -éis, ''-ís''''' e a sos portughesos, limba in ue sa 2a persone pl. est però disusada, in dies de oe.
 
S'interrogativa si format generalmente in duas maneras:
 
# cun sa furriada de s'ausiliare: ''Juanni tzucadu est?'', ''papadu as?''
# cun sa furriada de su verbu: ''un'aràngiu lu cheres/ddu bolis''? o cun sa partighedda interrogativa ''a'': pro esempru ''a lu cheres unaràngiu?''. Sa forma cun sa partighedda interrogativa est tìpica de sos dialetos tzentru-setentrionales.
 
Pighende in cunsideru sos tempos e sos modos diferentes, s''''indicativu passadu remotu''' est belle de su totu iscumpartu dae s'impreu comunu (che a in sas limbas romanzas setentrionales de sa Gàllia e de s’Itàlia de su Nord) remplasadu dae su passadu imbeniente, ma resurtat atestadu in sos documentos de s’Edade de Mesu e, galu oe, in sas formas cultas e literàrias in intrèveru cun s'imperfetu; s'evolutzione istòrica sua in su tempus de s’Edade de Mesu a sas formas cultas de oe est istada de pare a pare pro sa de tres persones singulares e plurale: ipsu cant-avit>-ait/-ayt>-isit/-esit>issu cant-esi/-eit; ipsos cant-arunt/-erunt>-aynt>-isin/-esin>issos cant-esi/-ein. In sas variantes tzentru-meridionales est istadu remplasadu in manera totale dae su passadu imbeniente. Un'impreu galu atuale de su passadu remotub’est, però, in sos dialetos tzentrales de transitzione o "Mesanía", in ue est impreadu pro su verbu èssere.
 
S''''indicativu benidore simpre''' si format pro mèdiu de su verbu '''àere'''/''ài(ri)'' a su presente prus sa prepositzione a e s'infinitu de su verbu in chistione: es. '''deo apo a nàrrere'''/''deu apu a na(rr)i(ri)'', '''tue as a nàrrere'''/''tui as a na(rr)i(ri)'' (cfr. Latinu tardu ''habere ad'' + infinitu), etc. In sa limba faeddada sa prima persone '''apo'''/''apu'' podet èssere apostrofada: "''ap'a nàrrere''".
 
In sos dialetos tzentru-setentrionales e in sa LSC, su '''cunditzionale presente''' si format impreende una forma modificada de su verbu ''dèpere'' prus sa prepositzione ''a'' e s'infinitu: pro esempru ''deo diat nàrrere'', ''tuas dias nàrrere'', etc. In sos dialetos de transitzione e in cussos tzentru-meridionales, imbetzes de dèpere s'impreat sa forma de s'imperfetu de su verbu ài(ri), prus sa prepositzione a e s'infinitu: ''deu emu o apia a na(rr)i(ri)'', ''tui apias o íast a na(rr)i(ri)'', etc.
 
S'imperativu negativu si format impreende su dennegu no/non e su congiuntivu: pro esempru ''no andes'', ''non còmpores'', che a a sas limbas romanzas ibèricas.
 
Su '''gerùndiu''', in sardu, tenet funtziones medas e medas isfumaduras chi non s’agatant in [[Italianu porcheddinu|italianu]] ne in àteras limbas romanzas; unos cantos impreos s'atzapant in ispagnolu, catalanu o portughesu, unos àteros in inglesu, unos àteros galu sunt pròpios de su sardu ebbia e s'agatant fintzas in s'italianu regionale. Sas funtziones printzipales suas sunt:<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=52-53|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
 
* cunditzionale: ''fininde oe, ando deretu a igue'';
* temporale: ''ghirande a Nùgoro apo bidu su fogu'' (it. tornando a Nuoro ho visto il fuoco = ho visto il fuoco mentre stavo tornando a Nuoro;. ispagnolu ''regresando a Nuoro vi el fuego'', inglesu ''i saw the fire (as I was) coming back to Nuoro''); custu impreu est possìbile fintzas in su passadu, si puru in sa limba faeddada est raru meda: ''essende essia dae domo, Maria est andada a bidda'';
* cuntzessiva: ''fintzas traballende meda non mi bastat'';
* causale: ''sende tardu, non b'est cheridu andare'';
* modale: ''at fatu tantu dinare traballende meda''
* gerùndiu impreadu a pustis de sos verbos de pertzetzione sensoriale: ''apo bidu sa gente ballende'' (in inglesu, ''I saw the people dancing'', in ispagnolu e in portoghesu, ''vi la gente bailando/vi a gente dançando'');
* pro more de su fatu chi su sardu no impreat su partitzìpiu presente, su gerùndiu podet acumprire sas funtziones suas. Pro esempru ''abba buddende'' podet significare siat "abba chi buddet" sia "abba chi tenet sa calidade de èssere buddida", che a in ‘ispagnolu: ''dd'apo ghetadu a s'abba buddende'' (ispagn. ''lo eché al agua hirviendo'').
 
Sa forma progressiva si format cun s'ausilare èssere prus su gerùndiu: pro esempru '''so andende'''/''so andande''/''seu andendi'', '''fia faghende'''/''fipo faghende/fui faende/femu faendi'', caraterìstica comuna a sa [[limba inglesa]], a su [[tataresu]] e a su [[Gaddhuresu|gadduresu]].
 
Su sardu però, tenet un'impreu in prus totu suo de custa forma, difatis l'estendet fintzas a atziones chi non sunt istadas galu incumintzadas, ma chi (si suponet chi) ant a èssere batidas a tèrmine luego. Custu impreu est comunu meda fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue est meda difùndidu in totu sos pìgios sotziales de sa populatzione sarda. In custu casu s'ausiliare chi reet su gerùndiu, ''èssere'' in sardu, ''stare'' in italianu, podet fintzas èssere omitidu: ''ma tando, andas a mi lu fàghere su cumandu o nono? (so) andende'' (''ma allora, vai a farmi la commissione oppure no? (sto) andando'' [italianu regionale de sa Sardigna ] / ora vado [italianu istandard]). In s'italianu regionale sardu est fintzas possìbile impreare giai (''già'') cun funtzione de benidore: ''già sto andando/già vado'', che a calcu de su sardu ''giai so andende''; custu impreu esistet fintzas in ispagnolu e portughesu (''ya voy/já vou''). S'impreu de su gerùndiu referidu a un'atzione benidora s’agatat in s'inglesu, ma non in unas àteras limbas romanzas o in su tedescu (iingl. ''I'm going now/I'm gonna go now''; spagn. ''ya voy/ahora voy/voy a ir ahora (mismo)''; port. ''já vou/vou mesmo/vou ir agora''; cat. ''ara vaig''; fran. ''je vais maintenant''; ted. ''ich gehe jetzt'' ). Fintzas in sardu est possìbile agiùnghere un'avèrbiu chi afòrtiet s'idea de s’immediadesa de s'atzione, comente a in s’ispagn. ''mismo'' o in port. ''mesmo'' (matessi), pro esempru ''etotu'' o ''matessi'', lassende·si fortzis in s'impreu comunu prefèrrere su primu ca in sardu est "matessi" comente a avèrbiu, mentras su segundu l'est fintzas comente a agetivu. Sa frase risultante est difìtzile de bortare a s’italianu, a su mancu a sa lìtera: ''so andende como etotu.''
 
==== Verbu èssere/''èssi(ri)'' ====
 
* '''Indicativu presente''': ''deo/deu so(e)''/''seo''/''seu'' ; ''tue/tui ses''; ''issu/isse est'' ; ''nos/nois/nosu semus/seus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus sezis/seis'' ; ''issos/issus sunt o funt'' .
* '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu fi(p)o/fia o femu''; ''tue/tui fis/fìas(t)''; ''issu/isse fìat/fit''; ''nos/nois/nosu fimus/fia(m)us o femus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is o festis'' ; ''issos/issus fint/fìant''. '''In LSC''': deo fia; tue fias; issu/isse fiat, nois fìamus; bois o boisàteros fiais; issos fiant.
* '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu so(e)/seo ista(d)u o stètiu'' ; ''tue/tui ses ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse est ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois/nosu semus/seus ista(d)os o stètius'' ; ''bois/bosàteros/bosàtrus sezis/seis ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus sunt o funt ista(d)os o stètius''. '''In LSC''': deo so istadu; tue ses istadu; issu/isse est istadu; nois semus istados; bois seis istados; issos sunt istados.
* '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu fi(p)o/fia ista(d)u o femu stètiu'' ; ''tue fis/fìas ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse fìat/fit ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois/nosu fimus/fìa(m)us o femus ista(d)os o stètius'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus fint/fìant ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': deo fia istadu; tue fias istadu; issu/isse fiat istadu; nois fìamus istados; bois fiais istados; issos fiant istados.
* '''Indicativu passadu remotu:''' su passadu remotu, escludende sos impreos cultos, est generalmente disusadu; nointames custu, sas formas de su verbu èssere sunt impreadas in manera normale, in logu de cussas de s'imperfetu, in su Monteferru, Guiltzier, Barigadu e in unas cantas zonas de su campidanesu rùsticu (Trexenta) e de s'Ogiastra: ''jeo/deu fui'' ; ''tue/tui fustis'' ; ''issu fuit/fut'' ; ''nos/nosu fimis o fustiaus'' ; ''bosàteros/bosatrus fust(ia)is'' ; ''issos/issus fuint o funtiant'' .
* '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a èssere/essi'' ; ''tue/tui as a èssere/essi'' ; ''issu/isse at a èssere/essi'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a èssere/essi'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/eis a èssere/essi'' ; ''issos/issus ant a èssere/essi'' . '''In LSC''': deo apo a èssere; tue as a èssere; issu/isse at a èssere; nois amus a èssere; bois ais a èssere; issos ant a èssere.
* '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''tue/tui as a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse at a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois a(m)us/eus a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus ant a èssere/essi ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': deo apo a èssere istadu; tue as a èssere istadu; issu/isse at a èssere istadu; nois amus a èssere istados; bois ais a èssere istados; issos ant a èssere istados.
* '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu sia''; ''chi tue/tui sias'' ; ''chi issu/isse siat'' ; ''chi nos/nois sia(m)us'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is'' ; ''chi issos/issus sìant'' . '''In LSC''': chi deo sia; chi tue sias; chi issu/isse siat; chi nois siamus; chi bois siais; chi issos siant.
* '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu sia ista(d)u o stètiu'' ; ''chi tue/tui sias ista(d)u o stètiu'' ; ''chi issu/isse siat ista(d)u o stètiu'' ; ''chi nos/nois sia(m)us ista(d)os o stètius'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is ista(d)os o stètius'' ; ''chi issos/issus siant ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': chi deo sia istadu; chi tue sias istadu; chi issu/isse siat istadu; chi nois siamus istados; chi bois siais istados; chi issos siant istados.
* '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a èssere/essi'' ; ''tue/tui dias o apias a èssere/essi'' ; ''issu/isse diat o apiat a èssere/essi'' ; ''nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi'' ; ''bos o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi'' ; ''issos/issus diant o apiant a èssere/essi'' . '''In LSC''': deo dia a èssere; tue dias a èssere; issu/isse diat a èssere; nois diamus a èssere; bois diais a èssere; issos diant a èssere.
* '''Cunditzionale passadu''': ''deo/jeo dia o apia o emu a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''tue dias o apias a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''issu/isse diat o apiat a èssere/essi ista(d)u o stètiu'' ; ''nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi ista(d)os o stètius'' ; ''issos/issus diant o apiant a èssere ista(d)os o stètius'' . '''In LSC''': deo dia a èssere istadu; tue dias a èssere istadu; issu/isse diat a èssere istadu; nois diamus a èssere istados; bois diais a èssere istados; issos diant a èssere istados.
* '''Gerùndiu presente''': ''(es)sende/(es)sendi'' . '''In LSC''': essende.
* '''Gerùndiu passadu''': ''(es)sende ista(d)u'' o ''(es)sendi stètiu''. '''In LSC''': essende istadu. .
 
==== Verbu àere/''ài(ri)''. ====
Su verbu '''àere'''/''ài(ri)'' est impreadu a sa sola petzi in sas variantes tzentru-setentrionales; in sas variantes tzentru-meridionales est impreadu petzi che a ausiliare pro formare sos tempos cumpostos, mentras cun su significadu de s'italianu '''tènnere''' su verbu '''tènnere'''/''tènni(ri)'' lu remplasat semper, comente acontesset in s’[[Limba ispagnola|ispagnolu]], su [[Limba cadelana|catalanu]], su [[Limba portughesa|portughesu]] (in ue su verbu ''haver'' est belle de su totu iscumpartu) e su [[Limba napulitana|napuletanu]]. Pro custa resone in custu ischema benint indicadas in manera ùnica sas formas de su presente e de s'imperfetu de sos dialetos tzentru-meridionales, chi sunt sas solas ue in sos tempos assentados aparit su verbu '''àere'''/''ài(ri)''..
 
* '''Indicativu presente''': ''deo/deu apo/apu'' ; ''tue/tui as'' ; ''issu/isse at'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is'' ; ''issos/issus ant'' ; '''In LSC''': deo apo; tue as; issu/isse at; nois amus; bois ais; issos ant.
* '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu aìa o emu''; ''tue/tui aìas'' ; ''issu/isse aìat'' ; ''nos/nois/nosu aia(m)us o abamus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is o abazes'' ; ''issos/issus aiant'' ; '''In LSC''': deo aia; tue aias; issu/isse aiat; nois aìamus; bois aìais; issos aiant.
* '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu api(d)u''; ''tue/tui as api(d)u''; ''issu/isse at api(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus api(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is api(d)u''; ''issos/issus ant api(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo àpidu; tue as àpidu; issu/isse at àpidu; nois amus àpidu; bois ais àpidu; issos ant àpidu.
* '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aìa o emu api(d)u''; ''tue/tui aìas api(d)u''; ''issu/isse aìat api(d)u''; ''nos/nois/nosu aiamus api(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is api(d)u''; ''issos/issus aiant api(d)u''; '''In LSC''': deo aia àpidu; tue aias àpidu; issu/isse aiat àpidu; nois aìamus àpidu; bois aiais àpidu; issos aiant àpidu.
* '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada e, in dies de oe, presente petzi in sas formas arcàicas de cultas “logudoresas”): ''deo apesi''; ''tue apestis''; ''issu/isse apesit''; ''nois apemus''; ''bois apezis''; ''issos apesint'';
* '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri)''; ''tue/tui as a àere/ài(ri)''; ''issu/isse at a àere/ài(ri)''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri)''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri)''; ''issos/issus ant a àere/ài(ri)''; '''In LSC''': deo apo a àere; tue as a àere; issu/isse at a àere; nois amus a àere; bois ais a àere; issos ant a àere.
* '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''tue/tui as a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''issu/isse at a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) àpi(d)u''; '''In LSC''': deo apo a àere àpidu; tue as a àere àpidu; issu/isse at a àere àpidu; nois amus a àere àpidu; bois ais a àere àpidu; issos ant a àere àpidu.
* '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu apa''; ''chi tue/tui apas''; ''chi issu/isse apat''; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is''; ''chi issos/issus apant''; '''In LSC''': chi deo apa; chi tue apas; chi issu/isse apat; chi nois apamus; chi bois apais; chi issos apant.
* '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu apa àpi(d)u''; ''chi tue/tui apas àpi(d)u''; ''chi issu/isse apat àpi(d)u''; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us àpi(d)u''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is àpi(d)u''; ''chi issos/issus apant àpi(d)u''; '''In LSC''': chi deo apa àpidu; chi tue apas àpidu; chi issu/isse apat àpidu; chi nois apamus àpidu; chi bois apais àpidu; chi issos apant àpidu.
* '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri)''; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri)''; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri)''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri)''; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere; issos/issus diant o apiant a àere''; '''In LSC''': deo dia a àere, tue dias a àere, issu/isse diat a àere, nois diamus a àere, bois diais a àere; issos diant a àere.
* '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''tue dias o apias a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) àpi(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a aère/ài(ri) àpi(d)u''; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) àpi(d)u''; '''In LSC''': deo dia a àere àpidu, tue dias a àere àpidu, issu/isse diat a àere àpidu, nois diamus a àere àpidu, bois diais a àere àpidu; issos diant a àere àpidu.
* '''Gerùndiu presente''': ''aende/aendi''; '''In LSC''': aende
* '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi àpi(d)u''. '''In LSC''': aende àpidu
 
==== Coniugatzione in -are/''-a(r)i'' : Verbu cantare/''canta(r)i'' ====
 
* '''Indicativu presente''': ''deo/deu canto/cantu''; ''tue/tui cantas''; ''issu/isse cantat''; ''nos/nois/nosu canta(m)us''; ''bois o bosàteros/bosàtrus canta(z)is''; ''issos/issus cantant''; '''In LSC''': deo canto; tue cantas; issu/isse cantat; nois cantamus; bois cantades; issos cantant.
* '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu cantaìa/cantamu''; ''tue/tui cantaias''; ''issu/isse cantaiat''; ''nos/nois/nosu cantaia(m)us''; ''bois o bosàteros/bosàtrus cantaia(z)is''; ''issos/issus cantaiant''; '''In LSC''': deo cantaia; tue cantaias, issu/isse cantaiat; nois cantaìamus; bois cantaiais; issos cantaiant.
* '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu canta(d)u''; ''tue/tui as canta(d)u''; ''issu/isse at canta(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is canta(d)u''; ''issos/issus ant canta(d)u''; '''In LSC''': deo apo cantadu; tue as cantadu; issu/isse at cantadu; nois amus cantadu; bois ais cantadu; issos ant cantadu.
* '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aia o emu canta(d)u''; ''tue/tui aias canta(d)u''; ''issu/isse aiat canta(d)u''; ''nos/nois/nosu aia(m)us canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is canta(d)u''; ''issos/issus aiant canta(d)u''; '''In LSC''': deo aia cantadu; tue aias cantadu; issu/isse aia cantadu; nois aìamus cantadu; bois aiais cantadu; issos aiant cantadu.
* '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo cante(s)i''; ''tue cantestis''; ''issu/isse cante(s)it''; ''nois cantèsimus''; ''bois cantezis''; ''issos cantesint o canterunt'';
* '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a cantare/cantai''; ''tue/tui as a cantare/canta(r)i''; ''issu/isse at a cantare/canta(r)i''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a cantare/canta(r)i''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a cantare/canta(r)i''; ''issos/issus ant a cantare/canta(r)i''; '''In LSC''': deo apo a cantare; tue as a cantare; issu/isse at a cantare; nois amus a cantare; bois ais a cantare; issos ant a cantare.
* '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''tue/tui as a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issu/isse at a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) canta(d)u''; '''In LSC''': deo apo a àere cantadu; tue as a àere cantadu; issu/isse at a àere cantadu; nois amus a àere cantadu; bois ais a àere cantadu; issos ant a àere cantadu.
* '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu cante/canti''; ''chi tue/tui cantes/cantis''; ''chi issu/isse cantet/cantit''; ''chi nos/nois/nosu cante(m)us''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus cante(z)is''; ''chi issos/issus cantent/cantint''; '''In LSC''': chi deo cante; chi tue cantes; chi isse cantet; chi nois cantemus; chi bois canteis; chi issos cantent.
* '''Congiuntivo passato''': ''chi deo/deu apa canta(d)u''; ''chi tue/tui apas canta(d)u''; ''chi issu/isse apat canta(d)u''; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us canta(d)u''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is canta(d)u''; ''chi issos/issus apant canta(d)u''; '''In LSC''': chi deo apa cantadu; chi tue apas cantadu; chi issu/isse apat cantadu; chi nois apamus cantadu; chi bois apais cantadu; chi issos apant cantadu.
* '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a cantare/canta(r)i''; ''tue/tui dias o apias a cantare/canta(r)i''; ''issu/isse diat o apiat a cantare/canta(r)i''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a cantare/canta(r)i''; ''bois/bosàteros dia(z)is o apiàis a cantare/canta(r)i''; ''issos/issus diant o apiant a cantare/canta(r)i''; '''In LSC''': deo dia cantare, tue dias cantare; issu/isse diat a cantare; nois diamus a cantare; bois diais a cantare; issos diant a cantare.
* '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) canta(d)u''; ''issos/issus diant o apiant a àere canta(d)u''; '''In LSC''': deo dia àere cantadu, tue dias àere cantadu; issu/isse diat àere cantadu; nois diamus àere cantadu; bois diais àere cantadu; issos diant àere cantadu.
* '''Gerùndiu presente''': ''cantande/cantende/cantendi''; '''In LSC''': cantende.
* '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi canta(d)u''. '''In LSC''': aende cantadu.
 
==== Coniugatzione in -ere/''-i(ri)'' : Verbu tìmere/''tìmi(ri)'' ====
 
* '''Indicativu presente''': ''deo/deu timo/timu'' ; ''tue/tui times/timis'' ; ''issu/isse timet/timit'' ; ''nos/nois/nosu timimus o timèus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus timideso timèis'' ; ''issos/issus timent/timint'' ; '''In LSC''': deo timo; tue times; issu/isse timet; nois timimus; bois timides; issos timent.
 
* '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu timia'' ; ''tue/tui timias'' ; ''issu/isse timiat'' ; ''nos/nois/nosu timia(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus timia(z)is'' ; ''issos/issus timiant'' ; '''In LSC''': deo timia; tue timias; issu/isse timiat; nois timìamus; bois timiais; issos timiant.
* '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu tìmi(d)u'' ; ''tue/tui as tìmi(d)u'' ; ''issu/isse at tìmi(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus tìmi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/ais tìmi(d)u'' ; ''issos/issus ant tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo timidu; tue as timidu; issu/isse at timidu; nois amus timidu; bois ais timidu; issos ant timidu.
* '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aiao emu tìmi(d)u'' ; ''tue/tui aias tìmi(d)u'' ; ''issu/isse aiat tìmi(d)u'' ; ''nois/nos aia(m)us tìmi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is tìmi(d)u'' ; ''issos/issus aiant tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': deo aia timidu; tue aias timidu; issu/isse aia timidu; nois aìamus timidu; bois aiais timidu; issos aiant timidu.
* '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada, presente in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo time(s)i'' ; ''tue timestis'' ; ''issu/isse time(s)it'' ; ''nois timè(si)mus'' ; ''bois timezis'' ; ''issos timèsint o timèrunt'' ; '''In LSC''': deo timei; tue timeis; issu/isse timeit; nois timemus; bois timeis; issos timeint.
* '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a tìmere/tìmi(ri)'' ; ''tue/tui as a tìmere/timi(ri)'' ; ''issu/isse at a tìmere/timi(ri)'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a tìmere/timi(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a tìmere/timi(ri)'' ; ''issos/issus ant a tìmere/timi(ri)'' ; '''In LSC''': deo apo a tìmere; tue as a tìmere; issu/isse at a tìmere; nois amus a tìmere; bois ais a tìmere; issos ant a tìmere.
* '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''tue/tui as a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''issu/isse at a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo a àere tìmidu; tue as a àere tìmidu; issu/isse at a àere tìmidu; nois amus a àere tìmidu; bois ais a àere tìmidu; issos ant a àere tìmidu.
* '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu tima'' ; ''chi tue/tui timas'' ; ''chi issu/isse timat'' ; ''chi nos/nois/nosu tima(m)us'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus tima(z)is'' ; ''chi issos/issus timant'' ; '''In LSC''': chi deo tima; chi tue timas; chi issu/isse timat; chi nois timamus; chi bois timais; chi issos timant.
* '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu apa tìmi(d)u'' ; ''chi tue/tui apas tìmi(d)u'' ; ''chi issu/isse apat tìmi(d)u'' ; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us tìmi(d)u'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is tìmi(d)u'' ; ''chi issos/issus apant tìmi(d)u'' ; '''In LSC''': chi deo apa tìmidu; chi tue apas tìmidu; chi issu/isse apat tìmidu; chi nois apamus tìmidu; chi bois apais tìmidu; chi issos apant tìmidu.
* '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a tìmere/tìmi(ri)'' ; ''tue dias o apias a tìmere/timi(ri)'' ; ''issu/isse diat o apiat a tìmere/timi(ri)'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a tìmere/timi(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a tìmere/timi(ri)'' ; ''issos/issus diant o apiant a tìmere/timi(ri)'' ; '''In LSC''': deo dia tìmere; tue dias tìmere; issu/isse diat tìmere; nois diamus tìmere; bois diais tìmere; issos diant tìmere.
* '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''tue dias o apias a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) timi(d)u'' ; '''In LSC''': deo dia àere tìmidu; tue dias àere tìmidu; issu/isse diat àere tìmidu; nois diamus àere tìmidu; bois diais àere tìmidu; issos diant àere tìmidu.
* '''Gerùndiu presente''': ''timende/timendi'' ; '''In LSC''': timende.
* '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi tìmi(d)u''; '''In LSC''': aende tìmidu
 
*
 
==== Coniugatzione in -ire/''-i(ri)'' : Verbu finire/''fini(ri)'' ====
 
* '''Indicativu presente''': ''deo/deu fino/finu'' ; ''tue/tui finis'' ; ''issu/isse finit'' ; ''nos/nois/nosu fini(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus finides o fineis'' ; ''issos/issus finint'' ; '''In LSC''': deo fino; tue finis; issu/isse finit; nois finimus; bois finides; issos finint.
 
* '''Indicativu imperfetu''': ''deo/deu finia'' ; ''tue/tui finias'' ; ''issu/isse finiat'' ; ''nos/nois/nosu finia(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus finia(z)is'' ; ''issos/issus finiant'' ; '''In LSC''': deo finia; tue finias; issu/isse finiat; nois finìamus; bois finiais; issos finiant.
* '''Indicativu passadu pròssimu''': ''deo/deu apo/apu fini(d)u'' ; ''tue/tui as fini(d)u'' ; ''issu/isse at fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus fini(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fini(d)u'' ; ''issos/issus ant fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo finidu; tue as finidu; issu/isse at finidu; nois amus finidu; bois ais finidu; issos ant finidu.
* '''Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu''': ''deo/deu aia o emu fini(d)u'' ; ''tue/tui aias fini(d)u'' ; ''issu/isse aiat fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu aia(m)us fini(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fini(d)u'' ; ''issos/issus aiant fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo aia finidu; tue aias finidu; issu/isse aiat finidu; nois aìamus finidu; bois aiais finidu; issos aiant finidu.
* '''Indicativu passadu remotu''' (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo/deu fine(s)i'' ; ''tue/tui finestis'' ; ''issu/isse fine(s)it'' ; ''nois finè(si)mus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus finezis'' ; ''issos finesint o finerunt'' ; '''In LSC''': deo finei; tue fineis; issu fineit; nois finemus; bois fineis; issos fineint.
* '''Indicativu benidore''': ''deo/deu apo/apu a finire/fini(ri)'' ; ''tue/tui as a finire/fini(ri)'' ; ''issu/isse at a finire/fini(ri)'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a finire/fini(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a finire/fini(ri)'' ; ''issos/issus ant a finire/fini(ri)'' ; '''In LSC''': deo apo a finire; tue as a finire; issu/isse at a finire; nois amus a finire; bois ais a finire; issos ant a finire.
* '''Indicativu benidore anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''tue/tui as a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issu/isse at a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo apo a àere finidu; tue as a àere finidu; issu/isse at a àere finidu; nois amus a àere finidu; bois ais a àere finidu; issos ant a àere finidu.
* '''Congiuntivu presente''': ''chi deo/deu fina'' ; ''chi tue/tui finas'' ; ''chi issu/isse finat'' ; ''chi nos/nois/nosu fina(m)us'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus fina(z)is'' ; ''chi issos/issus finant'' ; '''In LSC''': chi deo fina; chi tue finas; chi issu/isse finat; chi nois finamus; chi bois finais; chi issos finant.
* '''Congiuntivu passadu''': ''chi deo/deu apa fini(d)u'' ; ''chi tue/tui apas fini(d)u'' ; ''chi issu/isse apat fini(d)u'' ; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us fini(d)u'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fini(d)u'' ; ''chi issos/issus apant fini(d)u'' ; '''In LSC''': chi deo apa finidu; chi tue apas finidu; chi issu/isse apat finidu; chi nois apamus finidu; chi bois apais finidu; chi issos apant finidu.
* '''Cunditzionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a finire/fini(ri)'' ; ''tue/tui dias o apias a finire/fini(ri)'' ; ''issu/isse diat o apiat a finire/fini(ri)'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a finire/fini(ri)'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o bosàteros/bosàtrus apiàis a finire/fini(ri)'' ; ''issos/issus diant o apiant a finire/fini(ri)'' ; '''In LSC''': deo dia finire; tue dias finire; issu/isse diat finire; nois diamus finire; bois diais finire; issos diant finire.
* '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu dia(m)us o apiàus a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo dia àere finidu; tue dias àere finidu; issu/isse diat àere finidu; nois diamus àere finidu; bois diais àere finidu; issos diant àere finidu.
* '''Gerùndiu presente''': ''fininde/finende/finendi'' ; '''In LSC''': finende
* '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi fini(d)u'' ; '''In LSC''': aende finid
 
==== Verbos irregulares : Verbu fà(gh)ere/fà(ghir)i ====
 
* '''Indicativo presente''': ''deo/deu fago o fatzu'' ; ''tue/tui fa(gh)es/fa(gh)is'' ; ''issu/isse fa(gh)et/fa(gh)it'' ; ''nos/nois/nosu faghimus o f(agh)eus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus faghides o f(agh)èis'' ; ''issos/issus fa(gh)ent/fa(gh)int'' ; '''In LSC''': deo fatzo; tue faghes; issu faghet; nois faghimus; bois faghides; issos faghent.
 
* '''Indicativo imperfetto''': ''deo/deu fa(gh)ia'' ; ''tue/tui fa(gh)ias'' ; ''issu/isse fa(gh)iat'' ; ''nos/nois/nosu fa(gh)ia(m)us'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus fa(gh)ia(z)is'' ; ''issos/issus fa(gh)iant'' ; '''In LSC''': deo faghia; tue faghias; issu/isse faghiat; nois faghìamus; bois faghiais; issos faghiant.
* '''Indicativo passato prossimo''': ''deo/deu apo/apu fatu'' ; ''tue/tui as fatu'' ; ''issu/isse at fatu'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fatu'' ; ''issos/issus ant fatu'' ; '''In LSC''': deo apo fatu; tue as fatu; issu/isse at fatu, nois amus fatu; bois ais fatu; issos ant fatu.
* '''Indicativo trapassato prossimo imperfetto''': ''deo/deu aia o emu fatu'' ; ''tue/tui aias fatu'' ; ''issu/isse aiat fatu'' ; ''nos/nois/nosu aia(m)us fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fatu'' ; ''issos/issus aiant fatu'' ; '''In LSC''': deo aia fatu; tue aias fatu; issu/isse aiat fatu; nois aìamus fatu; bois aiais fatu; issos aiant fatu.
* '''Indicativo passato remoto''' (disusada in sa limba chistionada, s’agata in sas formas arcàicas e cultas ebbia): ''deo faghe(s)i'' ; ''tue faghèstis'' ; ''issu/isse faghe(s)it'' ; ''nois faghè(si)mus'' ; ''bois faghezis'' ; ''issos faghesint o fagherunt'' ;
* '''Indicativo futuro''': ''deo/deu apo/apu a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''tue/tui as a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issu/isse at a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issos/issus ant a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; '''In LSC''': deo apo a fàghere; tue as a fàghere; issu/isse at a fàghere; nois amus a fàghere; bois ais a fàghere; issos ant a fàghere.
* '''Indicativo futuro anteriore''': ''deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fatu'' ; ''tue/tui as a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issu/isse at a àere/ài(ri) fatu'' ; ''nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issos/issus ant a àere/ài(ri) fatu'' ; '''In LSC''': deo apo a àere fatu; tue as a àere fatu; nois amus a àere fatu; bois ais a àere fatu; issos ant a àere fatu.
* '''Congiuntivo presente''': ''chi deo/deu faga o fatza''; ''chi tue/tui fagas o fatzas''; ''chi issu/isse fagat o fatzat''; ''chi nos/nois/nosu fagamus o fatza(m)us''; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus fagazis o fatzàis''; ''chi issos fagant o fatzant''; '''In LSC''': chi deo fatza; chi tue fatzas; chi issu/isse fatzat; chi nois fatzamus; chi bois fatzais; chi issos fatzant.
* '''Congiuntivo passato''': ''chi deo/deu apa fatu''; ''chi tue/tui apas fatu'' ; ''chi issu/isse apat fatu'' ; ''chi nos/nois/nosu apa(m)us fatu'' ; ''chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fatu'' ; ''chi issos/issus apant fatu'' ; '''In LSC''': chi deo apa fatu; chi tue apas fatu; chi issu/isse apat fatu; chi nois apamus fatu; chi bois apais fatu; chi issos apant fatu.
* '''Condizionale presente''': ''deo/deu dia o apia o emu a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''tue/tui dias o apias a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issu/isse diat o apiat a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; ''issos/issus diant o apiant a fà(gh)ere/fa(ghir)i'' ; '''In LSC''': deo dia fàghere; tue dias fàghere; issu/isse diant fàghere; nois diamus fàghere; bois diais fàghere; issos diant fàghere.
* '''Condizionale passato''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fatu'' ; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fatu'' ; ''nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) fatu'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) fatu'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fatu'' ; '''In LSC''': deo dia a àere fatu; tue dias a àere fatu; nois diamus a àere fatu; bois diais a àere fatu; issos diant a àere fatu.
* '''Gerundio presente''': ''fa(gh)ende/fendi''; '''In LSC''': faghende
* '''Gerundio passato''': ''aende/aendi fatu''; '''In LSC''': aende fatu
 
===== Particularidade =====
B'at una categoria de verbos chi in, sas grafia logudoresa e nugoresa, tenent s'infinitu pròpiu de sa segunda coniugatzione in ''-ere'', e chi però, segundu s'orìgine issoro, apartenent a sa de tres, de sa cale ant cunservadu unos cantos acabos in su presente indicativu. Apartenet a custa genia pro esempru '''bènnere''', ca sa coniugatzione sua in su presente est: '''bèngio'''/''benzo/bengio'', '''benis''', '''benit''', '''benimus'''/''benius'', '''benides'''/''benies/benìs'', '''benint'''; o '''abèrrere/'''''apèrrere'' : '''abèrgio'''''/aperjo/aperzo/apegio'', aberis/aperis, '''aberit'''/''aperit'', '''aberimus'''''/aperimus/aperius'', '''aberides'''/''aperies/aperìs'', '''aberint'''/''aperint''. Benint coniugados a sa matessi manera '''cumbènnere''' ( 1a persone '''cumbèngio'''/''cumbenzo''), '''cobèrrere'''/nug. ''copèrrere'' ('''cobèrgio'''/''coberjo/coberzo/crobegio''), '''fèrrere''' ('''fèrgio'''/''ferjo/ferzo/fegio''), '''mòrrere''' ('''mòrgio'''/''morjo/morzo/mogio''), '''iscobèrrere'''/''iscrobèrrere/nug''. ''iscopèrrere'' ('''iscobèrgio'''/''iscoberjo/iscoberzo/iscrobegio'').
 
===== Verbos irregulares a sa de una persone singulare de su presente =====
Medas verbos tenent una coniugatzione generalmente regulare, mantenende però irregulare sa prima persone sing. de su presente: bàlere ('''bàlio'''/''bazo/bagio''), '''chèrrere''' ('''chèrgio'''/''cherjo/cherzo/chegio''), '''dòlere''' ('''dolo'''/''dozo/dogio''), '''pàrrere''' ('''pàrgio'''/''parjo/parzo/pagio''), '''cumpàrrere''' ('''cumpàrgio'''/''cumparjo/cumparzo/cumpagio''), '''pòdere''' ('''potzo'''/''potho''), '''pònnere''' ('''pòngio'''/''ponzo''), '''tènnere''' ('''tèngio'''/''tenzo''), '''mantènnere''' ('''mantèngio'''/''mantenzo'').<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=50|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
 
== Lèssicu ==
 
=== Tabella de cumparàntzia de sas limbas neolatinas ===
{| class="wikitable"
|''[[Limba latina|Latinu]]''
|''[[Limba frantzesa|Frantzesu]]''
|''[[Limba italiana|Italianu]]''
|''[[Limba ispagnola|Ispagnolu]]''
|''[[Limba otzitana|Otzitanu]]''
|''[[Limba cadelana|Catalanu]]''
|''[[Limba aragonesa|Aragonesu]]''
|''[[Limba portughesa|Portoghesu]]''
|''[[Limba romuna|Rumenu]]''
|'''''Sardu'''''
|''[[Tataresu]]''
|''[[Gaddhuresu|Gadduresu]]''
|''[[Limba corsicana|Corsicanu]]''
|''[[Limba friulana|Friulanu]]''
|-
|'''clave(m)'''
|''clé''
|''chiave''
|''llave''
|''clau''
|''clau''
|''clau''
|''chave''
|''cheie''
|'''crae'''/-i
|''ciabi''
|''chiaj/ciai''
|''chjave/chjavi''
|''clâf''
|-
|'''nocte(m)'''
|''nuit''
|''notte''
|''noche''
|''nuèit/nuèch''
|''nit''
|''nueit''
|''noite''
|''noapte''
|'''note'''/-i
|''notti''
|''notti''
|''notte/notti''
|''gnot''
|-
|'''cantare'''
|''chanter''
|''cantare''
|''cantar''
|''cantar''
|''cantar''
|''cantar''
|''cantar''
|''cânta''
|'''cantare'''/-ai
|''cantà''
|''cantà''
|''cantà''
|''cjantâ''
|-
|'''capra(m)'''
|''chèvre''
|''capra''
|''cabra''
|''cabra''
|''cabra''
|''craba''
|''cabra''
|''capră''
|'''craba/'''càbra
|''crabba''
|''capra/crabba'' (casteddanesu)
|''capra''
|''cjavre''
|-
|'''lingua(m)'''
|''langue''
|''lingua''
|''lengua''
|''lenga''
|''llengua''
|''luenga''
|''língua''
|''limbă''
|'''limba/'''lìngua
|''linga''
|''linga''
|''lingua''
|''lenghe''
|-
|'''platea(m)'''
|''place''
|''piazza''
|''plaza''
|''plaça''
|''plaça''
|''plaza''
|''praça''
|''piață''
|'''pratza'''
|''piazza''
|''piazza''
|''piazza''
|''place''
|-
|'''ponte(m)'''
|''pont''
|''ponte''
|''puente''
|''pònt''
|''pont''
|''puent''
|''ponte''
|''punte (pod)''
|'''ponte'''/-i
|''ponti''
|''ponti''
|''ponte/ponti''
|''puint''
|-
|'''ecclesia(m)'''
|''église''
|''chiesa''
|''iglesia''
|''glèisa''
|''església''
|''ilesia''
|''igreja''
|''biserică''
|'''crèsia/'''eccresia
|''gesgia''
|''ghjesgia''
|''ghjesgia''
|''glesie''
|-
|'''hospitale(m)'''
|''hôpital''
|''ospedale''
|''hospital''
|''espital''
|''hospital''
|''hespital''
|''hospital''
|''spital''
|'''ispidale/'''spidali
|''ippidari''
|''spidali/uspidali''
|''spedale/uspidali''
|''ospedâl''
|-
|'''caseu(m)'''<br /><br /><small>lat.volg.''formaticu(m)''</small>
|''fromage''
|''formaggio/cacio''
|''queso''
|''formatge''
|''formatge''
|''formache/queso''
|''queijo''
|''brânză/caș''
|'''casu'''
|''casgiu''
|''casgiu''
|''casgiu''
|''formadi''
|}
 
=== Unos cantos faeddos in sa limba sarda, in sas alloglotas de sa Sardigna e in italianu (grassetu=LSC) ===
{| class="wikitable"
!Sardu
![[Gaddhuresu|Gadduresu]]
![[Tataresu]]
![[Saligheresu]]
![[Tabarchinu]]
![[Limba italiana|Italianu]]
|-
|'''sa terra'''
|la tarra
|la terra
|la terra
|a têra
|la terra
|-
|'''su chelu'''/célu
|lu celu
|lu tzelu
|lu zeru
|lo cel
|il cielo
|-
|'''s'abba'''/àcua
|l'ea
|l'eba
|l'aigua
|l'aegua
|l'acqua
|-
|'''su fogu'''
|lu focu
|lu foggu
|lo foc
|u fogu
|il fuoco
|-
|'''s'òmine'''/ómini
|l'omu
|l'ommu
|l'home
|l'omu
|l'uomo
|-
|'''sa fèmina'''
|la fèmina
|la fémmina
|la dona
|a dona
|la donna
|-
|'''mandigare''' <small>o</small> '''papare'''/papai
|manghjà
|magnà
|menjar
|mangiâ
|mangiare
|-
|'''bufare'''/bufai <small>o</small> '''bíbere'''
|bì
|bì
|beure
|beive
|bere
|-
|'''mannu'''
|mannu/grandi
|mannu
|gran
|grande
|grande
|-
|'''minore''' <small>o</small> '''piticu'''
|minori/picculu
|minori
|petit
|piccin
|piccolo
|-
|'''su butirru'''
|lu butirru
|lu butirru
|la mantega
|buru
|il burro
|-
|'''su mare'''/mari
|lu mari
|lu mari
|lo mar
|u mô
|il mare
|-
|'''sa die'''/dii
|la dì
|la dì
|lo dia
|u giurnu
|il giorno
|-
|'''su note'''/noti
|la notti
|la notti
|la nit
|a néùtte
|la notte
|-
|'''sa martinica'''/monínca
|la scìmia
|la scimmia
|la muninca
|a scimia
|la scimmia
|-
|'''su caddu'''/càdhu/cuàdhu
|lu cabaddu
|lu cabaddu
|lo cavall
|u cavallu
|il cavallo
|-
|'''sa berbeghe'''/brebèi
|la pècura
|la péggura
|l'ovella
|a pëgua
|la pecora
|-
|'''su frore'''/frori
|lu fiori
|lu fiori
|la flor
|a sciùa
|il fiore
|-
|'''sa màcula''' <small>o</small> '''sa mantza'''/mancia
|la tacca
|la mancia/maccia
|la taca
|a maccia
|la macchia
|-
|'''sa conca'''
|lu capu
|lu cabbu
|lo cap
|a tésta
|la testa
|-
|'''sa bentana <small>o</small> ventana'''/su balcone
|lu balconi
|lu balchoni
|la finestra
|u barcùn
|la finestra
|-
|'''sa ghenna'''/janna/genna
|la ghjanna/gianna
|la gianna (pron. janna)
|la porta
|a porta
|la porta
|-
|'''sa mesa''' <small>o</small> '''tàula'''
|la banca
|la banca/mesa
|la mesa/taula
|a tòa
|il tavolo
|-
|'''su pratu'''
|lu piattu
|lu piattu
|lo plat
|u tundu
|il piatto
|-
|'''s'istàniu''' <small>o</small> '''istàngiu'''/stangiu <small>o</small> staini
|lu stagnu
|l'isthagnu
|l'estany
|u stagnu
|lo stagno
|-
|'''su lagu'''
|lu lagu
|lu lagu
|lo llac
|u lagu/lògu
|il lago
|-
|'''un'arantzu'''/arangiu
|un aranciu
|un aranzu, cast. aranciu
|una taronja
|un çetrùn
|un arancio
|-
|'''sa bota''' o '''su botinu''' o '''s’iscrapita'''/scrapita
|la botta
|la botta
|la bota
|a scarpa/scòrpa
|la scarpa
|-
|'''sa tzìntzula'''/t(h)íntula
|la zinzula
|la zinzura
|la tíntula
|a sinsòa
|la zanzara
|-
|'''sa musca'''
|la musca
|la moscha, cast. muscha
|la mosca
|a musca
|la mosca
|-
|'''sa lughe'''/luxi
|la luci
|la luzi, cast. lugi
|la llumera
|a lüxe
|la luce
|-
|'''s'iscuridade'''/iscuridadi <small>o</small> su buju <small>o</small> '''s'iscurigore'''
|lu bughju
|lu buggiu, cast. lu bughju
|la obscuritat
|scuur
|il buio
|-
|'''un'ungra'''/unga
|un'ugna
|un'ugna
|una ungla
|un'ùngia
|un'unghia
|-
|'''su lèpere'''/lèpori
|lu lèparu
|lu lèpparu
|la llebre
|a léve
|la lepre
|-
|'''su matzone''' <small>o</small> '''su mariane'''/margiàni <small>o</small> '''su grodde'''/gròdhe/gròdhi
|lu maccioni
|lu mazzoni, cast. maccioni
|lo guineot/matxoni
|a vurpe
|la volpe
|-
|'''s'astragu''' <small>o</small> '''sa titia''' <small>o</small> su ghiaciu
|lu ghjacciu
|lu ghiacciu
|lo gel
|u ghiacciu
|il ghiaccio
|-
|'''su tziculate'''/ciculati
|lu cioccolatu
|lu ciucculaddu
|la xocolata
|a ciculata
|il cioccolato
|-
|'''sa badde'''/badhe/badhi
|la vaddi
|la baddi
|la vall
|a valle
|la valle
|-
|'''su monte'''/monti
|lu monti
|lu monti
|lo mont
|u munte
|il monte
|-
|'''su riu''' <small>o</small> '''frùmene'''/frùmini
|lu riu
|lu riu
|lo riu
|u riu
|il fiume
|-
|'''su pitzinnu'''/picínnu <small>o</small> '''pideddu'''/pisedhu <small>o</small> '''pipiu'''
|lu steddu
|la criaddura/lu pizzinnu
|lo minyó
|u figgeu
|il bambino
|-
|'''sa criadura'''
|la criatura/stiducciu
|la criaddura/lu piccinneddu
|la criatura
|u piccin
|il neonato
|-
|'''su sìndigu'''
|lu sindacu
|lu sindagu
|lo síndic
|u scindegu
|il sindaco
|-
|'''sa màchina''' <small>o</small> '''sa vetura'''
|la vittura/la macchina
|la macchina/la vettura
|la màquina/l'automòbil
|a vétüa/a machina
|l'auto
|-
|'''sa nae''' <small>o</small> navi/'''su vapore'''
|la nai
|lu vapori/la nabi
|la nau
|a nòve/vapùre
|la nave
|-
|'''sa domo'''/domu
|la casa
|la casa
|la casa
|a câ
|la casa
|-
|'''su palatzu'''/palàt(h)u
|lu palazzu
|lu parazzu
|lo palau
|u palàssiu
|il palazzo
|-
|'''s'assustu''' <small>o</small> '''assuconu''' <small>o</small> '''atzìchidu'''
|l'assustu/scalmentu
|l'assusthu/assucconu/ippasimu, cast. assucunadda
|l'assusto
|u resôtu
|lo spavento
|-
|'''sa mìmula''' <small>o</small> '''sa chèscia'''
|lu lamentu/tunchju
|lu lamentu/mimmura, cast. mimula
|la llamenta
|u lamentu
|il lamento
|-
|'''arresonare'''/arrexonai
|rasghjunà
|rasgiunà
|arraonar
|rajiunò
|ragionare
|-
|'''chistionare''' <small>o</small> '''allegare''' <small>o</small> '''faeddare'''/fa(v)edhare/fuedhai
|faiddà
|fabiddà
|parlar
|parlà
|parlare
|-
|'''cùrrere'''/curri
|currì
|currì
|corrir
|caminò a gambe
|correre
|-
|'''su sirbone'''/sirboni <small>o</small> '''su porcrabu'''
|lu polcarvu
|lu purchabru
|lo porc-crabo
|u cinghiole
|il cinghiale
|-
|'''sa tzerpesa''' <small>o</small> '''su serpente'''/terpente <small>o</small> '''sa colovra'''/su coloru
|su tzerpenti/colovru
|la salpi
|lu saipenti
|lo serpent
|il serpente
|-
|'''como''' <small>o</small> '''immoe'''/'''immoi'''
|abà
|abà
|ara
|aùa
|adesso/ora
|-
|'''deo'''/(d)e(g)o/deu
|eu
|eu/eiu
|jo
|mì
|io
|-
|'''ambulare''' <small>o</small> '''caminare'''/caminai
|caminà
|caminà
|caminar
|camminò
|camminare
|-
|'''sa nostalgia'''/nostalghía <small>o</small> '''sa saudade'''/saudadi
|la nostalghja
|la nostalgia
|la nostàlgia
|a nustalgia
|la nostalgia
|}
 
=== Is/sos nùmeros ===
Intre sos nùmeros sardos agatamus duas formas, '''masculina''' e '''feminina''', pro totu sos nùmeros chi acabbant cun su nùmeru unu, escludende s'ùndighi, su chentu e ùndighi e gasi sighende, pro su nùmeru duos e pro totus sas chentinas escludende sos nùmeros chentu, millichentos, etc. Custa caraterìstica est presente uguale siat in s'ispagnolu siat in su portughesu. In sardu tenimus, duncas, pro esempru, '''unu pipiu''' / '''una pipia''', '''duos pitzinnos / duas pitzinnas''', '''chentu e unu rios''', '''chentu e una biddas''', '''dughentos òmines''' / '''dughentas domos'''.
 
In sardu tenimus, che a in s'italianu, duas formas diferentes pro '''milli''' e '''duamìgia'''''/duamiza/duamilla''.
 
; Tabella de sos nùmeros basada in subra de sas variantes logudoresas de su [[Màrghine]] e de su [[Guilcer]] e de su nugoresu, in cussas de transitzione de su [[Barigadu]] e in cussas campidanesas de sa [[Marmidda|Marmilla]]<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=78|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
 
Sos nùmeros dughentos, treghentos e, petzi in campidanesu, seschentos tenent una forma pròpia, '''dughentos''' e '''treghentos''' in LSC e logudoresu, '''''duxentus''''', '''''trexentus''''' e '''''sexentus''''' in campidanesu, in ue su duos, su tres e su nùmeru chentu sunt modificados; custu fenòmenu est presente fintzas in portughesu ('''duzentos''', '''trezentos'''); sas àteras chentinas imbetzes benint iscritas chene modificare nen su nùmeru de base nen '''chentu'''/''centu'', pro custu '''batorchentos'''/''cuatrucentus'', '''otochentos'''/''otucentus'', etc. Su fonema "ch" de ''chentos'' in sa grafia logudoresa si pronùntziat semper g, a etzetzione de su nùmeru '''seschentos''', e sa "c" de su campidanesu ''centus'' semper comente a '''x''' ('''j''' frantzesu de ''journal''). In nugoresu "ch" si pronùntziat imbètzes semper '''k''', pro custu totus sos nùmeros sunt iscritos cun "ch" in custa variante.
 
Sos nùmeros 101, 102, gasi comente 1001, 1002, etc., andant iscritos in manera separada '''chentu e unu''', '''chentu e duos''', '''milli e unu''', '''milli e duos''', etc. Fintzas in custu casu, custa caraterìstica est cumpartzida cun su portughesu. '''Chentu''' est apostrofadu, fatu-fatu: ''chent'e unu'', ''chent'e duos'', prus raru est chi acontessat fintzas a '''milli''': ''mill'e unu'', ''mill'e duos'', etc.
 
Sos nùmeros chi acabant cun unu, a etzetzione de ùndighi, chentu e ùndighi, etc., fatu-fatu benint apostofados fintzas issos, siat in sa forma masculina issoro siat in cussa feminina, si sa paràula chi sighet incumentzat pro '''vocale''' o pro h: '''bintun'òmines''', '''bintun'amigas''', etc.
{| class="wikitable"
!
!Grafia LSC
!Grafia logudoresa
!Grafia campidanesa
|-
|1
|unu, -a
|unu, -a
|unu, -a
|-
|2
|duos/duas
|duos/duas
|duus/duas
|-
|3
|tres
|tres
|tres
|-
|4
|bator
|bàtor(o)
|cuatru
|-
|5
|chimbe
|chimbe
|cincu
|-
|6
|ses
|ses
|ses/sexi
|-
|7
|sete
|sete
|seti
|-
|8
|oto
|oto
|otu
|-
|9
|noe
|noe/nug. nobe
|noi
|-
|10
|deghe
|deghe/nug. deche
|dexi
|-
|11
|ùndighi
|ùndighi/nug.ùndichi
|ùndixi
|-
|12
|dòighi
|doighi/nug. doichi
|doxi/doixi
|-
|13
|trèighi
|treighi/nug. treichi
|trexi
|-
|14
|batòrdighi
|batòrdighi/nug. batòrdichi
|catòdixi
|-
|15
|bìndighi
|bìndighi/nug. bìndichi
|cuìndixi
|-
|16
|sèighi
|seighi/nug. seichi
|seixi
|-
|17
|deghessete
|deghessete/nug. dechessete
|dexasseti
|-
|18
|degheoto
|degheoto/nug. decheoto
|dexotu
|-
|19
|deghenoe
|deghenoe/nug. dechenobe
|dexanoi
|-
|20
|binti
|binti/vinti
|binti
|-
|21
|bintunu
|bintunu, -a
|bintunu, -a
|-
|30
|trinta
|trinta
|trinta
|-
|40
|baranta
|baranta
|coranta
|-
|50
|chimbanta
|chimbanta
|cincuanta
|-
|60
|sessanta
|sessanta
|sessanta
|-
|70
|setanta
|setanta
|setanta
|-
|80
|otanta
|otanta
|otanta
|-
|90
|noranta
|noranta/nug. nobanta
|noranta
|-
|100
|chentu
|chentu
|centu
|-
|101
|chentu e unu, -a
|chentu e unu, -a
|centu e unu, -a
|-
|200
|dughentos, -as
|dughentos, -as/nug. duchentos, -as
|duxentus, -as
|-
|300
|treghentos, -as
|treghentos, -as/nug. trechentos, -as
|trexentus, -as
|-
|400
|batorghentos, -as
|bator(o)chentos, -as/nug. batochentos, -as
|cuatrucentus, -as
|-
|500
|chimbighentos, -as
|chimbichentos, -as, chimbechentos, -as/
|cincucentus, -as
|-
|600
|seschentos, -as
|seschentos, -as
|sexentus, -as
|-
|700
|setighentos, -as
|setichentos, -as, setechentos, -as
|seticentus, -as
|-
|800
|otighentos, -as
|otichentos, -as, otochentos, -as
|otucentus, -as
|-
|900
|noighentos, -as
|noichentos, -as, noechentos, -as/nug. nobichentos, -as
|noicentus, -as
|-
|1000
|milli
|milli
|milli
|-
|1001
|milli e unu, -a
|milli e unu, -a
|milli e unu, -a
|-
|2000
|duamìgia
|duamiza
|duamilla
|-
|3000
|tremìgia
|tremiza
|tremilla
|-
|4000
|batormìgia
|bator(o)miza/nug. batomiza
|cuatrumilla
|-
|5000
|chimbemìgia
|chimbemiza
|cincumilla
|-
|6000
|semìgia
|semiza
|semilla
|-
|7000
|setemìgia
|setemiza
|setemilla
|-
|8000
|otomìgia
|otomiza
|otumilla
|-
|9000
|noemìgia
|noemiza/nug. nobemiza
|noimilla
|-
|10000
|deghemìgia
|deghemiza/nug. dechemiza
|deximilla
|-
|100000
|chentumìgia
|chentumiza
|centumilla
|-
|1000000
|unu millione
|unu milione
|unu milioni
|}
 
=== Is/sas istajones ===
{| class="wikitable"
!Grafia LSC
!Grafia logudoresa
!Grafia campidanesa
|-
|'''su beranu'''
|'''su beranu'''
|'''su beranu'''
|-
|'''s'istiu'''
|'''s'istiu/''' nug. '''s'estiu''', '''s'istadiale''' (s.m.)
|'''s'istadiali''' (s.m.), '''s'istadi''' (s.f.)
|-
|'''s'atòngiu'''
|'''s'atunzu/s'atonzu'''
|'''s'atongiu'''
|-
|'''s'ierru'''
|'''s'ierru/'''nug. '''s'iberru'''
|'''s'ierru'''
|}
 
=== Is/sos meses ===
{| class="wikitable"
![[Limba Sarda Comuna|Grafia LSC]]
![[Sardu logudoresu|Grafia logudoresa]]
![[Sardu campidanesu|Grafia campidanesa]]
![[Gaddhuresu|Gadduresu]]
![[Tataresu]]
![[Saligheresu]]
![[Tabarchinu]]
|-
|Ghennàrgiu
|Bennarzu/Bennalzu/Jannarzu/Jannarju
Ghennarzu/Ghennargiu
|Gennaxu/Gennargiu
|Ghjnnagghju
|Ginnaggiu
|Gener ("giané")
|Zenò
|-
|Freàrgiu
|Frearzu/Frealzu/Frearju
|Friarxu/Freargiu
|Friagghju
|Fribaggiu
|Febrer ("frabé")
|Frevò
|-
|Martzu
|Marthu/Malthu/Martzu
|Martzu/Mratzu
|Malzu
|Mazzu
|Març ("malts")
|Mòrsu/Marsu
|-
|Abrile
|Abrile/Aprile
|Abrili
|Abrili
|Abriri
|Abril
|Arvì
|-
|Maju
|Màju
|Màju
|Magghju
|Maggiu
|Maig ("mač")
|Mazu
|-
|Làmpadas
|Làmpadas
|Làmpadas
|Làmpata/Ghjugnu
|Lampada
|Juny ("jun")
|Zugnu
|-
|Trìulas/Argiolas
|Trìulas/Trìbulas
|Argiolas
|Agliola/Trìula/Luddu
|Triura
|Juliol ("juriòl")
|Luggiu
|-
|Austu
|Austu/Agustu
|Austu
|Austu
|Aosthu
|Agost
|Austu
|-
|Cabudanni
|Cabidanni/Cabidanne/Capidanne
|Cabudanni
|Capidannu/Sittembri
|Cabidannu
|Cavidani ("cavirani)/
Setembre ("setembra")
|Settembre
|-
|Santugaine/Ladàmene
|Santu 'Aìne/Santu Gabine/Santu Gabinu
|Ledàmini
|Santu Aìni/Uttobri
|Santu Aìni
|Santuaìni/
Octubre ("utobra")
|Ottobri
|-
|Santandria/Onniasantu
|Sant'Andria
|Donniasantu
|Sant'Andrìa/Nùembri
|Sant'Andrìa
|Santandria/
Novembre ("nuvembra")
|Nuvembre
|-
|Nadale/Mese de Idas
|(Mese de) Nadale
|(Mesi de) Idas/(Mesi de) Paschixedda
|Natali/Dicembri
|Naddari
|Nadal ("naràl")/
Desembre ("desémbra")
|Dejèmbre
|}
 
=== Is/sas dies ===
{| class="wikitable"
!Gafia LSC
!Grafia logudoresa
!Grafia campidanesa
!Tataresu
!Gadduresu
|-
|'''lunis'''
|'''lunis'''
|'''lunis'''
|'''luni'''
|'''luni'''
|-
|'''martis'''
|'''martis'''
|'''martis'''
|'''marthi'''
|'''malti'''
|-
|'''mèrcuris'''
|'''mércuris/mérculis'''
|'''mércuris/mrécuris'''
|'''marchuri'''
|'''malculi'''
|-
|'''giòvia'''
|'''jòbia/zòbia'''
|'''jòbia'''
|'''giobi'''
|'''ghjovi'''
|-
|'''chenàbura'''
|'''chenàbara/chenàpura'''
|'''cenàbara/cenàpura'''
|'''vennari'''
|'''vennari'''
|-
|'''sàbadu'''
|'''sàbadu/sàpadu'''
|'''sàbudu'''
|'''sabaddu'''
|'''sabatu'''
|-
|'''domìniga'''
|'''dumìniga/domìniga/domìnica'''
|'''domìniga/domìnigu'''
|'''dumenigga'''
|'''dumenica'''
|}
 
=== Is/sos colores ===
'''biancu'''/ant. '''arbu''', '''nieddu''', '''ruju'''/''arrùbiu'', '''grogu''', '''biaitu'''/'''asulu''', '''birde'''/''birdi''/''bildi'', '''arantzu'''/''aranzu''/''colore de aranju'', '''tanadu'''/'''viola/'''''biola'', '''castàngiu'''/''castanzu''/''baju''.
 
=== Etimologia ===
In custu paràgrafu s'elencat, chene pretesa de cumpletesa peruna in mèritu, una parte de cussu muntone lessicale chi faghet parte siat de su sutaistradu, chi de sos medas subraistrados. In sos nùmenes cun duas o prus variantes si aporrit in antis su chi b’est in LSC, a pustis cussu in logudoresu (si est diferente dae sa LSC), e a pustis galu su campidanesu. Medas chircas ant postu in lughe su fatu chi sa cumpetèntzia de sos faeddadores adultos de su sardu no ammitet unu nùmeru de prèstidos, bènnidos de sas medas limbas dominantes in sos sèculos, prus mannu de su 15,5% de su lèssicu possedidu.<ref>Roberto Bolognesi, Wilbert Heeringa (2005). ''Sardegna fra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi''. Condaghes, Ainas</ref> Si bi sunt prus tèrmines, intre parèntesis o, si non bi sunt parèntesis, a primu, est su chi est in [[Limba Sarda Comuna|LSC]].
 
==== Sutaistradu [[Limba nuraghesa|paleosardu o nuràgicu]] ====
 
: CUC → cùcuru, cucurinu (es. ''Cùcuru 'e Portu'' in Aristanis; cfr. basco ''kukurr'', cresta del gallo)<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=35|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
: GON- → Gonone, Gologone, Goni, Gonnesa, Gonnosnò (cfr. grecu eòlico ''gonnos'', montigru)
: NUR-/'UR- → ant. nurake → nuraghe/''nuraxi'', [[Nurra]], [[Nora]], [[Noragugume]]
: NUG: Nug-or; Nug-ulvi (cfr. islavu ''noga'', pee o anca; siat in [[Nùgoro]] siat in [[Nùivi]] sunt logos in pee de unu monte)
: ASU-, BON-,
 
GAL → Gallura ant. Gallula, [[Garteddi]], Galilenses, Galile
 
: GEN-, GES- → [[Gèsturi]]
: GOL-/'OL → Gollei, [[Ollollai]], Parti Olla (''[[Patiolla|Parteolla]]''), golostri/golostru/golóstiche/ golóstise/golóstiu/golosti/'olosti (''in islavu'' ''ostrь'', "ispinosu"; su [[Limba basca|bascu]] ''gorosti'', a su cale s'assotziat, est de orìgine disconnota e probabilmente paleoeuropea, cfr. difatis grecu ''kélastros'')
: EKA-, KI-, KUR-,
 
KAL/KAR- → Karalis → ant. Calaris (Casteddu), Carale, Calallai
 
: ENI → ogl. eni (àrbore de su tassu, cfr. albanesu ''enjë'', àrbore de su tassu);
: MAS-, TUR-, MERRE (''logu sacru'') → Macumere (Macumere);
: GUS → Gùsana (cfr. serbu guša, ''gula'')
 
muvara/muvrone (''mugrone''), toneri (''tacu'', ''torrione''), garroppu (gorropu), chessa
 
: THA-/THE-/THI-/TZI (''artìculu'') → tzilibirche, tziligugu, tziligherta, tzinìbiri, tzinniga [https://www.academia.edu/26461855/THINNIA_GIUNCO_E_ZIGOLO_UN_ANTICO_FITORNITONIMO_INDOEUROPEO_IN_SARDEGNA <nowiki>[1]</nowiki>](stipa tenacissima), tzirulia;
 
==== Orìgine pùnica ====
 
: CHOURMÁ → curma<ref name="Paulis2">Giulio Paulis, «L'influsso linguistico fenicio-punico in Sardegna. Nuove acquisizioni e prospettive di ricerca», in ''Circolazioni culturali nel Mediterraneo antico. Atti della VI giornata camito-semtica e indoeuropea, I Convegno Internazionale di linguistica dell'area mediterranea, Sassari 24-27 aprile 1991'', a incuru de Paolo Filigheddu, Casteddu, Corda, 1994, pp. 213-219.</ref>
: CUSMIN → guspinu
: MS' → mitza<ref name="Paulis1">Giulio Paulis, «Sopravvivenze della lingua punica in Sardegna», in ''L'Africa romana, Atti del VII Convegno di Studio (Sassari 1989)'', Tàtari, Gallizzi, 1990, pp. 599-639.</ref>
: SIKKÍRIA → tzichiria
: YAʿAR ‘bosca’ → giara
: ZERAʿ sèmene’ → *''zàrula'' → camp. tseúrra ‘pugione, piumitedda embrionale de su sèmene de su trigu’
: ZIBBIR → camp. tzìpiri (romasinu)
: ZUNZUR ‘corregiola’ → camp. zìntzirii/''síntsiri''
: MAQOM-HADAS → Magumadas ‘logu nou’
: MAQOM-EL? ("logu de deus")/MERRE? → Macumere
: TAM-EL → Tumoele, Tamuli (''logu sacru'');
 
==== Orìgine [[Limba latina|latina]] ====
 
: ACCITUS → ant.kita → chida/''cida'' (derivada dae sos turnos setimanales de sas guàrdias giudicales)
: ACETU(M) → ant. aketu>''aghedu''/achetu/axedu (aghedu)
: ACIARIU(M) → atharzu/atzarzu/atzargiu/atzarju (''atzàrgiu'')
: ACINA → ant. àkina, àghina/àxina (àghina)
: ACRU(M) → agru, argu (''aspru'', ''àtzidu'')
: ACUS → agu (''agu'')
: AERA → aèra/àiri
: AGNONE → anzone/angioni (''angione'')
: AGRESTIS → areste/aresti (areste)
: ALBU(M) → ant. albu>arbu (''biancu''/arbu)
: ''ALGA'' → arga/àliga (arga; alga)
: ALTU(M) → artu (''artu'')
: AMICU(M) → ant.amicu → amigu (amigu)
: ANGELU(M) → anghelu/ànjulu (''ànghelu'')
: AQUA(M) → ''abba''/àcua (abba)
: AQUILA(M) → avas/àbbile/àchili (''àbbila'')
: ARBORE(M) → arbore/arvore/àrburi (''àrbore'')
: ASINUS → àinu (''àinu'')
: ''ASPARAGUS'' → camp. sparau (ispàragu)
: AUGUSTUS → austu (''austu'')
: ''BABBUS'' → babbu (babbu)
: BASIUM → basu, bàsidu (''basu'')
: BERBECE → berbeke/''berbeghe''/prebeghe/brebei (berbeghe)
: ''BONUS'' → bonu (bonu)
: BOVE(M) → ''boe''/boi (boe)
: ''BUCCA'' → chea (buca)
: BURRICUS → burricu (''àinu'')
: CABALLUS → ant. cavallu/caballu → caddu/cuaddu/nug. ''cabaddu'' (caddu)
: CANE(M) → cane/canes (cane)
: CAPPELLUS → ''cappeddu'', capeddu (capeddu)
: CABRA(M) → cabra/craba (cabra)
: ''PETZA'' → carre/carros (petza umana, biva)
: CARNEM SECARE → carrasegare/ nug. carrasecare (carrasegare; "segare sa petza" in su sensu de la imbolare, ca oramai est a curzt su cumintzu de sa Cuarèsima; s'etimologia de su faedu italianu ''carrasegare'' tenet su matessi significadu de orìgine, si puru una forma diferente (de ''carnem catzare''); sa forma latina est issu matessi unu calcu de su gregu ''apokreos'')<ref name="ReferenceA">{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=96|pp=136}}</ref><ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=7bcNniL|tìtulu=carnaval|limba=es|atzessu=17 ghennàrgiu 2016}}</ref>
: CARRU(M) → carru (carru)
: CASEUS → casu (''casu'')
: CASTANEA → castanza/castanja (''castàngia'')
: CATTU(M) → ''gattu'' (gatu)
: CHENA PURA → chenàbura/chenàbara/cenàbara/nug. chenàpura (chenàbura; custu nùmene fiat in orìgine una definitzione difùndida intre sos ebreos de s'Àfrica setentrionale pro indicare su ''chenàbura'' sero, su momentu chi beniat preparadu su màndigu pro su sàbadu. Giudeos nordafricanos medas si sunt insediados in Sardigna a pustis de èssere istados espèllidos dae sas terras issoro dae sos Romanos. A issos si depet cun probabilidade sa paràula sarda pro ''chenàbura'')<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=85|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
: CENTUM → ''chentu''/centu (chentu)
: CIBARIUS → civràxiu, civraxu (pane tìpicu sardu)
: CHIMBE → ''chimbe''/cincu (chimbe)
: CIPULLA → ''chibudda''/cibudda (chibudda)
: CIRCARE → ''chircare''/circai (chircare)
: CLARU(M) → craru (craru)
: COCINA → ant.cokina → ''coghina''/coxina (coghina)
: COELU(M) → chelu/celu (chelu)
: COLUBER → colovra/colorat/coloru (colòvra)
: ''CONCHA'' → conca (conca)
: CONIUGARE → ''cojuare''/coyai (cojuare)
: CONSILIU(M) → ant.consiliu → cunsizzucunsigiu/cunsillu (''cussìgiu'')
: COOPERCULU(M) → cropettore/''cobercu'' (cobercu)
: CORIU(M) → corzu/corju/corgiu (''còrgiu'')
: CORTEX → ant. gortike/borticlu → ortighe/ortiju/ortigu (''ortigu'')
: COXA(M) → ''cossa''/cosça (cossa)
: CRAS → ''cras''/crasi (cras)
: CREATIONE(M) → criatura/criathone/criadura (''creatura'')
: CRUCE(M) → ant. cruke/ruke → ''rughe''/(g)ruxi (rughe)
: CULPA(M) → curpa (culpa)
: DECE → ant.deke → ''deghe''/dexi (deghe)
: DEORSUM → josso/jossu (''giosso'')
: DIANA → jana (''fata'')
: DIE → ''die''/dii (die)
: ''DOMO''/DOMUS → domo/domu (domo)
: ECCLESIA → ant. clesia → cheja/''crèsia'' (crèsia)
: ECCU MODU/QUOMO(DO) → còmo/imoi (''como'')
: ECCU MENTE/QUOMO(DO) MENTE → ''comente''/comenti (comente)
: EGO → ant.ego → ''deo''/eo/jeo/deu (deo)
: EPISCOPUS → ant. piscopu → pìscamu (''pìscamu'')
: ECUÀNIME(M) → ebba/ègua (''giumenta'')
: ERICIUS → eritu (''eritzu'')
: ETIAM → eja (''eja'')
: EX-TZITARE → ''ischidare''/scidai (ischidare)
: FABA(M) → ava/faa (''fava'')
: FABULARI → ''faeddare''/foeddare/fueddai (faeddare)
: FACERE → ant. fakere → ''fàghere''/faghes (fàghere)
: FALCE(M) → ant.falke → farche/nche fàghere (farche)
: FEBRUARIU(M) → ant. frearju → frearzu/frearju/friarju (''freàrgiu'')
: FEMINA → fèmina (''don'')
: FILIU(M) → ant. filiu/fiju/figiu → fizu/figiu/fillu (''fìgiu'')
: FLORAS(M) → ''frore''/frori (frore)
: FLUMEN → ant.flume → frùmene/frùmini (''riu'')
: FOCU(M) → ant. focu → fogu (''fogu'')
: FOENICULU(M) → ant.fenuclu → ''fenugru''/fenugu (fenugru)
: FOLIA → fozza/truma (''fògia'')
: ''FRATER'' → frade/fradi (frade)
: FUNE(M) → fune/funes (fune)
: GELICIDIU(M) → ghilighia/chilighia/cilixia (ghilighia, gelu)
: GENERU(M)→ ''ghèneru''/ènneru/gèneru (ghèneru)
: GENUCULUM → inucru/benugu/genugu (''ghenugru'')
: GLAREA → giarra (giarra)
: GRAVIS → ''grae''/grai (grae)
: GUADU → ant.''badu''/vadu → badu/bau (badu)
: HABERE → àere/a sos (''tènnere'')
: HOC ANNO → ocannu (''ocannu'')
: HODIE → ''oe''/oje/oi (oe)
: HOMINE(M) → ''òmine''/òmini (òmine)
: HORTU(M) → ''ortu'' (ortu)
: IANUARIUS, IENARIU(M) → ant. jannarju> bennarzu/ghennarzu/jennarju/ghennargiu/gennarju (''ghennàrgiu'')
: IANUA → janna/genna (ghenna)
: ILEX → ant.elike → elighe/ìlixi (èlighe)
: IMMO → emmo (emmo, eja)
: IN HOC → ant. inòke → ''inoghe''/innoi (inoghe)
: INFERNU(M) → inferru/ifferru (inferru)
: SOS(N)SULA → ''ìsula''/iscra (ìsula)
: INIBI → inie/innia (in ie)
: IOHANNES → Juanne/Zuanne/Juanni (Giuanne)
: IOVIA → jòvia/jòbia (''giòvia'')
: IP''SU''(M) → subra (subra)
: IUDICE(M) → ant. iudike → juighe/zuighe (giùighe)
: IUNCU(M) → ant. juncu → zuncu/juncu (''giuncu'')
: IUNIPERUS → ghinìperu/inìbaru/tzinnìbiri (ghinìperu)
: IUSTITIA → ant. justithia/justizia → justìtzia/zustìssia (''giustìtzia'')
: LABRA → lavra/lara (lavra)
: LACERTA → thiligherta/calixerta/caluxèrtula (tziligherta)
: LARGU(M) → largu (largu)
: LATER → camp. làdiri (''làdiri, matone cruu'')
: LIGNA → linna (linna)
: LINGERE → ''lìnghere''/lingi (lìnghere)
: LIMBA(M) → limba/lìngua (limba)
: LOCU(M) → ant. locu → logu (''logu'')
: LUTU(M) → ludu (''ludu'')
: LUX → ''lughe''/luxi (lughe)
: MACCUS → macu (''macu'')
: MAGISTRU(M) → maìstu (maistru, mastru)
: ''MAGNUS'' → mannu (mannu)
: ''MALUS'' → malu (malu)
: ''MANUS'' → manu (manu)
: MARTELLUS → martheddu/mateddu/martzeddu (''marteddu'')
: MERIDIES → ''merie''/merì (merie)
: META → meda (''meda'')
: MULIER → muzere/mulleri (''mugere'')
: CONTARE → ''nàrrere''/nai (nàrrere)
: NEMO → ''nemos'' (niunu)
: NIX → ''nie''/nii/nug. nibe (nie)
: ''NUE''(M) → nue/nui (nue)
: NUCE → ant. nuke → ''nughe''/nuxi (nughe)
: OCCIDERE → ''ochidere'', bochire/bociri (ochire)
: OC(U)LU(M) → ogru/oju/ogu/nug. ocru (''ogru'')
: OLEASTER → ozzastru/ogiastru/ollastu (ogiastru)
: OLEUM → oliu → ozu/ogiu/ollu (''ògiu'')
: ''OLIVA'' → olia (olia)
: ORIC(U)SA(M) → ant.oricla → origra/orija/origa/nug. oricra (''origra'')
: OVU(M) → ou(ou)
: PACE → ant.pake →pagas/paxi/nug. pake (''paghe'')
: ''PALATIUM'' → palathu/palàtziu/palatzu (palatzu)
: PALEA → paza/pagia/bòcia (''pàgiat'')
: PANE(M) → pane/panes
: ''PAPPARE'' → camp. papai (papare)
: ''PARÀBOLA'' → paraula (paràula)
: PAUCUS → pagu (''pagu'')
: PECUS → pegus (pegus, ''capu de bestiàmene'')
: PEDIS → pe/pei/nug. pede (''pee'')
: ''PEIUS'' → pejus/peus (peus)
: PEDDE(M) → pedde/peddi (pedde)
: PERSICUS → pèrsighe/pèssighe (''pisca'')
: PETRA(M) → pedra/perdat/nug. preda (pedra, perda)
: PETTIA(M) → petha/''petza'' (petza)
: ''PILUS'' → pilu (pilu), ''pilos''/pius (pilos)
: PIPER → pìbere/pìbiri (''pepe'')
: PISCARE → ''piscare''/piscai (piscare)
: PISCE(M) → pische/piscet (pische)
: PISINNUS → pitzinnu (pipiu, giòvanu, piseddu)
: PISUS → pisu (''sèmene'')
: PLATEA → pratha/''pratza'' (pratza)
: PLACERE → piàghere/pràghere/praxi (''geniare'')
: PLANGERE → ''prànghere''/prangi (prànghere)
: PLENU(M) → prenu (prenu)
: PLUS → prus (''prus'')
: POLYPUS → purpu/prupu (purpu)
: ''POPULUS'' → pòpulu/pòbulu (pòpulu)
: PORCU(M) → porcu/procu (porcu)
: POST → pustis (''pustis'')
: PULLUS → puddu (''puddu'')
: PUPILLA → pobidda/pubidda (''mugere'')
: ''PUTEUS'' → puthu/putzu (putzu)
: CANDO → ''cando''/candu (cando)
: QUATTUOR → battor(o)/cuatru (''bator'')
: QUERCUS → chercu (''chercu'')
: QUID DEUS? → ite/ita? (ite?)
: RADIUS → raju (''raju'')
: RAMU(M) → ramu/arramu (ramu)
: REGNU → rennu/urrennu (''regnu'')
: RIVUS → ant. ribu → ''riu''/erriu/arriu (riu)
: ROSMARINUS → ramasinu/ar''romasinu'' (romasinu)
: RUBEU(M) → ant. rubiu → ''ruju''/arrùbiu (ruju)
: SALIX → salighe/sàlixi (sàlighe)
: SANGUEN → ''sàmbene''/sànguni (sàmbene)
: SAPA(M) → saba (sapa, saba)
: ''ISCALAT'' → iscala/scala (iscala)
: SCHOLA(M) → ''iscola''/iscolat (iscola)
: SCIRE → ''ischire''/sciri (ischire)
: SCRIBERE → ''iscrìere''/scriri (iscrìere)
: SECARE → segare/segai (segare)
: SECUS → dae segus/a-sos segus (''dae segus'')
: SERO → sero/ant.camp. seru (''sero'')
: SINE CUM → kene/kena/kentza/''sena''/setza (sena, chene)
: SOLAS(M) → solas/solos (solas)
: SOROR → ''sorre''/sorri (sorre)
: SPICA(M) → ''ispiga''/ispiga (ispiga)
: ISTARE → ''istare''/istas (istare)
: STRINCTU(M) → strintu (''istrintu'')
: SUBERU → suerzu/suerju (''chercu de ortigu'')
: SULPHUR → tùrfuru/tzùrfuru/tzrùfuru (sùrfuru)
: SURDU(M) → surdu (surdu)
: ''TEGULA'' → teula (tèula)
: TEMPUS → tempus (''tempus'')
: THIUS → thiu/''tziu'' (tziu)
: TRITICUM → ''trigu''/nug. trìdicu (trigu)
: UMBRA → umbra (''umbra'')
: UNDA → unda (''unda'')
: UNG(U)SA(M) → unja/''ungra''/untet (ungra)
: VACCA → baca (''vaca'')
: VALLIS → ''badde''/baddi (badde)
: VENTU(M) → bentu (''bentu'')
: VERBU(M) → berbu (verbu)
: BESPE(M) → ghespe/bespe/ghespu/espi (bespe)
: VECLUS(AGG.) → ''betzu''/becciu (betzu)
: VECLUS(S) → ant. veclu → begru/begu (''linna betza'')
: VIA → bia (''bia'')
: VICINUS → ant. ikinu → bighinu/bixinu (''probe'')
: VIDERE → ''bìdere''/bìere/biri (bìdere)
: VILLA → ant. villa → billa → bidda (bidda)
: VINEA(M) → binza/bingia (''bìngia'')
: VINU(M) → binu (''binu'')
: BOGHE → ant. voke/boke → ''boghe''/boxi (boghe)
: ZINZALA → thìnthula/tzìntzula/sìntzulu (tzìntzula);
 
==== Orìgine grega bizantina ====
 
: AGROIKÓS → gr. biz. agrikó → gregori ‘terrenu egadu’<ref name="Putzu">I. Putzu 2012, p. 185.</ref>
: FLASTIMAO → frastimare/frastimai (frastimare)
: KAVURAS ‘granchio’ → camp. kavuru (càvuru)
: KASKO → cascare ‘cascare’
: *KEROPÓLIDA → kera/chera óbida ‘chera chi serrat su favu’
: KHÓNDROS ‘frocos de avena; cartilàgine’ → gr. biz. kontra → log. iskontryare (iscontriare)
: KLEISOÛRA ‘cungiada’ → krisura (krisayu, krisayone) (crisura, cungiada de unu podere)
: KONTAKION → ant. [[Condaghe|condake]] → condaghe/cundaxi ‘collida de atos’
: KYÁNE(OS) ‘biaitu iscuru’ → camp. ghyani ‘mantu morello de caddu (o de boe)’
: LEPÍDA ‘lama de gurteddu’ → leppa ‘gurteddu’
: Λουχὶα → <small>ant</small>. Lukìa → Lughìa/Luxia (Lughia)
: MERDOUKOÚS, MERDEKOÚSE ‘maggiorana’ → centr. mathrikúsya, camp. martsigusa (martzigusa)
: NAKE → annaccare (cullare)
: PSARÓS ‘murru’ → *''zaru'' → log. medievale arzu
: σαραχηνός → theraccu/tzeracu (tzeracu)
: Στέφανε → Istevane/Stèvini (Istèvene)
 
==== Orìgine [[Limba cadelana|catalana]] ====
 
: ACABAR → ''acabare''/acabai (acabare; cf. spa. acabar)<ref name="lingagadduresa">{{Tzita web|url=http://maxia-mail.doomby.com/medias/files/atti-convegno-palau-2014-def.pdf|tìtulu=Atti Convegno Linga Gadduresa, Palau, 2014|autore=Eduardo Blasco Ferrer|data=|limba=sdn, it|atzessu=}}</ref>
: AIXÌ → camp.aici (aici, gasi)
: AIXETA → log. isceta (cannella de sa carrada)
: ALÈ → alenu (alenu, àlidu)
: ARRACADA → arrecada (arrecada)
: ARREU → arreu (arreu)
: AVALOT → avollotu (abbolotu; cf. spa. alboroto (ant. ''alborote''))
: BANDA → banda (banda, ladu)
: BANDOLER → banduleri (banduleri; in manera originària ''bandidu''; cf. spa. ''bandolero'')
: BARBER → barberi (''barberi''; cf. spa. barbero)
: BARRA → barra
: BARRAR → ''abarrare'' (in su catalanu de oe però signìficat ''isbarrare'')
: BELLESA → bellesa
: (AL)BERCOC → luog. ''barracoca'' (piricoco; dae una tèrmine baleàricu coladu posca fintzas a s'aligheresu barracoc)
: BLAU → camp.brau (biaita)
: BRUT, -A → brutu, -a (brutu)
: BURRO → burricu (cf, spa. ''burro'' e ''borrico'')
: BURUMBALLA → burrumballa
: BUTXACA → busciaca/buciaca (butzaca, bursa)
: CADIRA / CARIA (<small>vocabolo achi esistet galu in</small> <small>[[saligheresu]]</small>) → camp. cadira (cadira, cadrea); Caría ([[Sambenados sardos|sambenadu sardu]])
: CALAIX → camp. calaxu/calasciu (calàsciu)
: CALENT → caente/callenti (caente; cf. spa. ''caliente'')
: CARRER → carrera/carrela (carrera)
: CULLERA → cullera (cullera)
: CUITAR → coitare/coitai (coitare)
: DESCLAVAMENT → iscravamentu
: DESITJAR → disigiare/disigiai (disigiare)
: ESTIU → istiu (istiu; cf. spa. ''estío'', lat. aestivum (tempus))
: FALDILLA → faldeta (fardeta)
: FERRER → ferreri
: GARRÓ → garrone, -i (garrone)
: GOIGS → camp. gocius (gosos)
: GRIFÓ → anturzu, -i (antùrgiu)
: GROC → grogo, -u (grogu)
: ENHORABONA! → innorabona! (innorabona, norabonas!; cf. spa. ''enhorabuena'')
: ENHORAMALA! → innoramala! (innoramala, noramalas!)
: ESMORZAR → ismurzare/ismurgiare/irmugiare/imrugiare (ismurgiare)
: ESTIMAR → istimare/istimai (istimare)
: FEINA → faina
: FLASSADA → ''frassada'' (frassada, cf. spa. frazada)
: GÍNJOL → gínjalu
: IAIO, -A → jaju, -a (mannoi, -a; cf. spa. ''yayo'', -a)
: JUTGE → camp. jugi/log. zuzze (giùighe)
: LLEIG → camp. léggiu/log. lezzu (feu)
: MANDRÓ → mandrone, -i (mandrone)
: MATEIX → matessi
: MITJA → mìgia, log. miza (mìgia)
: MOCADOR → mucadore, -sos (mucadore)
: ORELLETA → orilletas
: PAPER → paperi
: PARAULA → paràula
: PLANXA → prància (pràntzia; prèstidu de orìgine frantzesa, anteriora a s'ispagnolu ''plancha'')
: PREMSA → prentza<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=U2brOEw|tìtulu=prensa|atzessu=2 maju 2016}}</ref>
: PRESÓ → presone, -i (presone)
: PRESSAT → presse, -i (presse)
: PRÉSSEC → prèssiu
: PUNXA → camp. punça/log. puntza (puntza)
: QUIN, -A → camp. chini (chini, in catalanu signìficat "cale", in sardu "chie")
: QUEIXAL → sardu tzentrale e camp. caxale/casciale, -i (casciale)
: RATAPINYADA → camp. ratapignata
: RETAULE → arretàulu (retàulu)
: ROMÀS → nug. arrumasu (làngiu; in manera originària in catalanu "abarradu" → abarradu a letu → romanidu→ ismagridu, làngiu)
: SABATA → camp.sabata (sabata)
: SABATER → sabateri
: SAFATA → safata<ref name="books.google.com">{{Tzita libru|nùmene=Eduardo Blasco|sambenadu=Ferrer|tìtulu=Storia linguistica della Sardegna|url=https://books.google.com/books?id=S0Us0DqE79MC|data=1º gennaio 1984|editore=Walter de Gruyter|ISBN=978-3-11-132911-6}}</ref>
: SEU → camp. seu (sea, sede, catedrale, "sede de su pìscamu")
: SÍNDIC → sìndigu
: SíNDRIA → sìndria
: TANCAR → tancare/tancai (tancare)
: TINTER → tinteri
: ULLERES → camp. ulleras
: VOSTÈ → log. bostè/camp .fostei o fustei (''vostè'', pronùmene de cortesia; dae bostra merced, ''bostra mercede''; cf. spa. ''usted'')<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanisticher Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=73|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
 
==== Orìgine [[Limba ispagnola|ispagnola]] ====
Sas boghes in ue no est inditada s'etimologia sunt boghes de orìgine latina de sas cales s'ispagnolu at modificadu su significadu originàriu chi teniant in latinu e su sardu at pigadu su significadu ispagnolu; pro sas boghes chi s'ispagnolu at pigadu dae unas àteras limbas est indicada s'etimologia issoro comente indicada dae sa Real Academia Española.
 
: ADIÓS → adiosu<ref name="lingagadduresa" />
: ANCHOA → ancioa
: APOSENTO → aposentu
: APRETAR, APRIETO → apretare, apretu
: ARENA → arena
: ARRIENDO → arrendu
: ASCO → ascu
: ASUSTAR → assustare/assustai (assustare; in camp. est prus difùndidu ''atziccai'', chi issu matessi benit de s'ispagnolu ACHICAR)
: ATOLONDRADO, TOLONDRO → istolondrau (istolondradu)
: AZUL → camp. asulu (asulu; paràula arribbada a s'ispagnolu de s'àrabu)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=4hL0yKW|tìtulu=azul|limba=es|atzessu=}}</ref>
: BARATO → baratu
: BARRACHEL → barratzellu/barracellu (barratzellu; paràula custa chi est fintzas colada a s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue sa paràula barracello indicat difatis una guàrdia de su sartu chi fàghet parte de sa [[Barrantzellos|cumpangia barratzellare]])
: BÓVEDA → bòveda, bòvida (bòveda)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=60H3afR|tìtulu=bóveda|limba=es|atzessu=2016-05-01}}</ref>
: BRAGUETA → bragheta (bragheta; su tèrmine "[[Italianu porcheddinu|''braghetta'']]" o "brachetta" est presente fintzas in [[Italianu porcheddinu|italianu]], ma cun àteros significados; cun custu significadu est difùndidu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna: cf. cat. bragueta)
: BRINCAR, BRINCO → brincare, brincu (brincare, brincu; tèrmine arribbadu in ispagnolu dae su latinu ''vinculum'', ligàmene, paràula chi a pustis l'ant modificada e at assùmidu unu significadu diferente de su totu in castiglianu e chi a pustis, cun custu, est colada a su sardu, fenòmenu cumpartzidu dae medas àteros ispagnolismos)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=66s9su8|tìtulu=brinco|limba=es|atzessu=19 ghennàrgiu 2016}}</ref>
: BUSCARE → buscare/buscai (buscare; cf. cat. ''buscare'')
: CACHORRO → caciorru
: CALENTURA → calentura, callentura (calentura)
: CALLAR → cagliare/chelare (callare; cf. cat. ''callar'')
: CARA → cara (cara; cf. cat. ''cara'')
: CARIÑO → carignu
: CERRAR → serrare/serrai (serrare)
: CHASCO → ciascu
: CHE (esclamatzione de ispantu de orìgine onomatopeica impreada in [[Argentina]], [[Uruguay|Uruguai]], [[Paraguay|Paraguai]], [[Bolìvia]] e in [[Ispagna]] in sa zona de [[Valencia]]) → cé (esclamatzione de ispantu impreada in totu sa Sardigna)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=8gJicRh%7C8gKEtDx|tìtulu=che¹; che²|limba=es|atzessu=19 ghennàrgiu 2016}}</ref>
: CONTARE → contare/contai (contare; cf. cat. ''contare'')
: CUCHARA → log. cocciari (cutzara) / camp. coccerinu (cutzarinu), cocciaroni (cutzara manna)
: DE BALDE → de badas
: DÉBIL → dèbile, -i (''dèbile''; cf. cat. dèbil)
: DENGOSO, -A, DENGUE → dengosu, -a, dengu<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=CBYWJWJ%7CCBZ484R|tìtulu=dengue¹; dengue²|limba=es|atzessu=}}</ref>
: DESCANSAR, DESCANSO → discansare/discantzare, discansu/discantzu (discansare, discansu; cf. cat. ''descansar'')
: DESDICHA → disdìcia (disdìtzia)
: DESPEDIR → dispidire/dispidì (dispidire)
: DICHOSO, -A → diciosu, -a (ditzosu)
: HERMOSO, -A → ermosu, -a / elmosu, -a (ermosu)
: EMPLEO → impleu (impreu)
: ENFADAR, ENFADO → infadare/irfadare/iffadare, infadu/irfadu/iffadu (infadare, infadu; cf. cat. ''enfadar'')<ref>{{Tzita libru|autore=Guido Mensching|tìtulu=Einführung in die sardische Sprache|annu=1992|editore=Romanistischer Verlag|tzitade=Bonn|limba=de|p=96|pp=136|ISBN=3-86143-149-1}}</ref>
: ENTERRAR, ENTIERRO → terrare, interru (terrare, interrare, interru; cf. cat. ''enterrar'')
: ESCARMENTAR → iscalmentare/iscrammentare/scramentai (iscarmentare; paràula de etimologia originària disconnota)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=GC6bsYV|tìtulu=escarmiento|limba=es|atzessu=}}</ref>
: ESPANTAR → ispantare/spantai (ispantare; in sardu e in [[saligheresu]], chert nàrrere ''meravigliare''; cf. cat. ''espantar'')
: FEO → feu
: GANA → gana (cf. cat. ''gana''; paràula de etimologia originària dudosa)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=IpiWHIb|tìtulu=gana|limba=es|atzessu=}}</ref>
: GARAPIÑA → carapigna<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=IsLM3e4|tìtulu=garapiña|limba=es|atzessu=23 freàrgiu 2016}}</ref>
: GASTO → gastu
: GOZOS → log. gosos/gotzos (gosos, cumpositziones poèticas sacras; cf. gocius)
: GREMIO → grèmiu (grèmiu; fintzas custa paràula faghet parte de s'italianu faeddadu in Sardigna, in ue sos grèmios sunt, pro esempru, sas corporatziones de mestieris de sos [[Faradda di li candareri|Candelieris]] de [[Tàtari]] o de sa [[Sartiglia|Sartìglia]] de [[Aristanis]]; in paris chi in Sardigna e in [[Limba ispagnola|ispagnolu]], sa paràula s'impreat fintzas in [[Limba portughesa|portughesu]], gremio, [[Limba cadelana|catalanu]], gremi, [[Limba tedesca|tedescu]], ''Gremium'', e in s'italianu faeddadu in Isvìtzera, in su Canton Ticinu)
: GUISAR → ''ghisare'' (ghisare; cf.cat. guisar)
: HACIENDA → sienda<ref name="ReferenceA" />
: HÓRREO → òrreu
: JÍCARA → cìchera, cìcara (tzìchera; paràula bènnida dae su náhuatl)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=MS6VDkZ|tìtulu=jícara|limba=es|atzessu=}}</ref>
: LÁSTIMA → làstima
: LUEGO → luegus (luego)
: MANCHA → log. e camp. mància, nug. mantza (mantza)
: MANTA → manta (manta; cf. cat. ''manta'')
: MARIPOSA → mariposa
: MESA → mesa
: ''MIENTRAS'' → camp. mentras (mentres, cf. cat. mentres)
: MONTÓN → ''munt''one (muntone; cf. cat. munt)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=PkZlcXO|tìtulu=montón|limba=es|atzessu=5 maju 2016}}</ref>
: OLVIDAR → olvidare
: PEDIR → pedire
: PELEA → pelea
: PLATA → prata
: PORFÍA → porfia<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=TgxqFDY|tìtulu=porfía|limba=es|atzessu=6 maju 2016}}</ref>
: PASADA → posada
: PREGUNTAR, PREGUNTA → preguntare/pregontare, pregunta/pregonta (preguntare/pregontare, pregunta/pregonta; cf. cat. preguntar)
: PUNTAPIÉ (s.m.) → puntepé/puntepei (s.f.) (punta de pee)
: PUNTERA → puntera
: QUERER → chèrrer(e) (chèrrere)
: RECREO → recreu
: RESFRIARSE, RESFRÍO → s'arrefriare, arrefriu (refriare, refriu)
: SIGHIRE → sighire
: TAJA → tacca (taca)
: TIRRIA, TIRRIOSO → tirria, tirriosu (tìrria, tirriosu; cf. cat. ''tírria'')<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=ZsJxHXs|tìtulu=tirria|limba=es|atzessu=6 maju 2016}}</ref>
: TOMATE (s.m.) → nug. e tzentrale tamata/camp. e gall. tumata (s.f.) (tomata; paràula bènnida dae su náhuatl)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=ZziM5kP|tìtulu=tomate|limba=es|atzessu=}}</ref>
: TOPAR → a''topar''e/atopai (adobiare; boghe onomatopeica; cf. cat. topar)<ref>{{Tzita web|url=http://dle.rae.es/?id=a28QrnX|tìtulu=topar|limba=es|atzessu=}}</ref>
: VENTANA → log. e camp. ventana/log. bentana (vantana, bentana)
: VERANO → log. beranu
 
==== Orìgine toscana/italiana ====
 
: ARANCIO → aranzu/arangiu (arantzu)
: AUTUNNO → atonzu/atongiu (atòngiu)
: BELLO/-A → bellu/-a
: BIANCO → biancu
: CERTO/-A → tzertu/-a
: CINTA → tzinta
: CITTADE → <small>ant. kittade</small> → tzitade/citade/tzitadi/citadi (tzitade)
: GENTE → zente/genti (gente)
: INVECE → imbètzes/imbecis (imbetzes)
: MILLE → milli
: OCCHIALI → otzales
: SBAGLIO → irballu/isbàlliu/sbàlliu (isbàlliu)
: VERUNO/-A → perunu/-a
: ZUCCHERO → thùccaru/tzùccaru/tzùcuru (tzùcaru/tzùcuru)
 
== Nùmenes e sambenados ==
{{Càstia fintzas|Nùmenes sardos|Sambenados sardos}}
Dae sa limba sarda derivant tantu sos nùmenes istòricos de persone ('''nùmene''' / ''nomen'' / ''nòminet-e'' / ''lumene'' o ''lomini'') e sos nomìngios ('''nòmìngiu''' o '''paranùmene''' / ''nominzu'' / o ''paralumene'' / ''paranomen'' / ''paranomine''-''i''), chi ''sos'' sardos si diant àere cunferidu unu cun s'àteru finas a s'època cuntemporànea, cantu una parte manna de sos sambenados ('''sambenadu''' / ''sangunau'') difùndidu galu oe in totu s'ìsula.
 
== Riferimentos ==
 
=== Esplicativos ===
<references group="Nota" />
=== Bibliogràficos e sitogràficos ===
<references />
 
== Bibliografia ==
 
* {{Limbas|it}}Porru,Tzita libru|nùmene=Vissentu, ''|sambenadu=Porru|tìtulu=Dizionariu universali sardu-italianu'', Cagliari, Casteddu, |data=1832.|tzitade=Casteddu|limba=it}}
* {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Ortografia sarda nazionale'', Casteddu, Reale Stamperia, 1840.
* {{Limbas|it}}[[Giovanni Spano|Spano, Giovanni]], ''Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo'', 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966).
Line 355 ⟶ 2,350:
* {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola'', Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010.
* {{Limbas|it}}Casula, Francesco, ''Breve storia della scrittura in Sardegna'', EDES, Casteddu, 1978.
* {{CitaTzita librolibru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I|editzione=1|data=2011|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-96778-61-6}}
* {{CitaTzita librolibru|nùmene=Francesco|sambenadu=Casula|tìtulu=Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II|editzione=1|data=2013|editore=Grafica del Parteolla|tzitade=Patiolla|limba=it|ISBN=978-88-6791-018-2}}
* {{CitaTzita librolibru|nùmene=Francesco Cesare|sambenadu=Casula|tìtulu=La Storia di Sardegna|annu=1994|editore=Carlo Delfino Editore|tzitade=Tàtari|limba=it|cid=harv|isbn=978-88-7138-084-1}}
* Sugeta, Shigeaki, ''Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda'', Della Torre, Casteddu, 2000.
* {{Limbas|it}}Sugeta, Shigeaki, ''Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta'', 2010.
* Colomo, Salvatore (a cura di), ''Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu''.
* {{CitaTzita librolibru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|tìtulu=Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|url=https://www.worldcat.org/oclc/856863696|atzessu=2019-12-04|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=88-7356-214-0}}
* Farina, Luigi, ''Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu''.
* Jones, Michael Allan, ''Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax)'', Condaghes, Casteddu, 2003.
Line 371 ⟶ 2,366:
* Lepori, Antonio, ''Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus'', C.R., Cuartu San'Aleni, 2005.
* {{Limbas|it}}Mameli, Francesco, ''Il logudorese e il gallurese'', Soter, [[Villanova Monteleone]], 1998.
* {{Limbas|it}}Mario Argiolas, Roberto Serra. ''Limba lingua language : lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell'era della globalizzazione'', Casteddu: Cuec, 2001.
* {{Limbas|de}}Mensching, Guido, ''Einführung in die sardische Sprache'', Romanistischer Verlag, Bonn, 1992.
* {{Limbas|it}}[[Giuseppe Mercurio|Mercurio,Giuseppe]], ''S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi'', Ghedini, Milanu, 1997.
Line 382 ⟶ 2,378:
* {{Limbas|it}}Rubattu, Antonino, ''Sardo, italiano, sassarese, gallurese'', Edes, Tàtari, 2003.
* {{Limbas|it}}Grimaldi, Lucia, ''Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?'', 2010.
* {{CitaTzita librolibru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende|url=https://web.archive.org/web/20160414192419/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412221400006.pdf|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=CUEC|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=77556665|ISBN=88-8467-340-2}}
* {{CitaTzita librolibru|nùmene=Salvatore|sambenadu=Tola|tìtulu=50 anni di premi letterari in lingua sarda|url=https://www.worldcat.org/oclc/77504100|atzessu=2019-12-04|editzione=1|data=2006|editore=Domus de Janas|tzitade=Sestu|limba=it|OCLC=77504100|ISBN=88-88569-61-8}}
* {{Limbas|it}}Toso, Fiorenzo, La Sardegna che non parla sardo, Cuec, 2012
* {{Limbas|it}}Wolf, Heinz Jürgen, ''Toponomastica barbaricina'', Nùgoro, 1998.
* Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. ''Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano'', 2D Editrice Mediterranea, Casteddu
* {{Tzita libru|nùmene=Alessandro|sambenadu=Mongili|tìtulu=Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna|data=2015|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it}}
 
== Artìculos ligados ==
 
* [[Grammatica de su sardu|Grammàtica de su sardu nugoresu]]
* [[Sardigna]]
* [[Limbas de sa Sardigna]]
* [[Limba nuraghesa|Limba protosarda]]
* [[Nùmenes sardos]]
* [[Sambenados sardos]]
* [[Italianu porcheddinu]]
* [[Limba polinomica|Limba polinòmica]]
* [[Nouvelle vague literaria sarda|Nouvelle vague literària sarda]]
* [[Limba Sarda Comuna]]
 
=== Grafias de sa limba sarda ===
 
* [[Sardu logudoresu]]
* [[Sardu nugoresu]]
*[[Sardu campidanesu]]
* [[Sardu arborense (variedade de su sardu)|Sardu arborense]]
* [[Mogoresu|Sardu mogoresu]]
* [[Sulcitanu|Sardu sulcitanu]]
 
=== Limbas alloglotas de sa Sardigna ===
 
* [[Tataresu|Limba tataresa]]
* [[Gaddhuresu|Limba gadduresa]]
* [[Saligheresu|Dialetu aligheresu]]
* [[Tabarchinu|Dialetu tabarchinu]]
 
== Àteros progetos ==
* [[File:Wikisource-logo.svg|link=S:|19x19px|Collabora a Wikisource]] [https://it.wikisource.org/wiki/ Sa Wikisource italiana] tenet unos cantos cantos in '''[https://it.wikisource.org/wiki/:Categoria:Canti_della_Sardegna sardu]'''
* [[File:Wikiquote-logo.svg|link=Q:|21x21px|Collabora a Wikiquote]] [https://it.wikiquote.org/wiki/ Sa Wikiquote italiana] tenet unos cantos dìcios in '''[https://it.wikiquote.org/wiki/Proverbi%20sardi sardu]'''
* [[File:Wikibooks-logo.svg|link=B:|18x18px|Collabora a Wikibooks]] [https://it.wikibooks.org/wiki/ Sa Wikibooks italiana] tenet testos o manuales in subra de su '''[https://it.wikibooks.org/wiki/Sardo sardu]'''
* [[File:Commons-logo.svg|link=https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it|24x24px|Collabora a Wikimedia Commons]] <span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/?uselang=it Wikimedia Commons]</span> tenet immàgines o àteros documentos in subra de su '''<span class="plainlinks">[https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Sardinian_language?uselang=sc sardu]</span>'''
 
== Ligàmenes esternos ==
 
* [https://www.apertium.org/index.eng.html?dir=ita-srd#translation ''Apertium''. Tradutore automàticu dae s'italianu a su sardu.]
* [http://www.sardegnacultura.it/cds/cros-lsc/ ''CROS'' - Curretore regionale ortogràficu sardu in lìnia]
* {{Tzita web|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67|tìtulu=Memorie in lingua sarda, interviste realizzate in sardo (sottotitolate in Italiano e Sardo) in tutti i comuni della Sardegna}}
* {{Tzita web|http://www.formaparis.com|Sito Internet Sportello Lingua Sarda Università di Cagliari}}
* {{Tzita web|http://www.poesias.it|Ichnussa, la biblioteca digitale della poesia sarda}}
* {{Tzita web|http://www3.germanistik.uni-halle.de/prinz/sprachen/114.htm|Piccolo estratto del Piccolo Principe in sardo}}
 
=== Cursos ===
 
== Cullegamentos de fora ==
* [https://ditzionariu.nor-web.eu/ Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda] - Regione Autònoma de Sardigna
* [http://sassari.tv/cat_video.php?cat=6 A iscola de sardu (Maria Barca) - Sassari.TV]
* [http://www.limbasardasardegnacultura.it/gramcds/cd13/gram_iniz.html SaChistiona Limbasu Sardasardu]
* [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf [Grammatica de su sardu|Grammàtica campidanesude su sardu nugoresu (in sardu)]]
* [[Grammaticahttp://it.wikibooks.org/wiki/Sardo deGrammàtica sue sardu|Grammaticavocabolàriu de su sardu nugoresu (inpro sardul'imparare dae s'italianu)]]
* [http://it.[wikibooks.org/wiki/Sardo:Sardinian|Grammàtica Grammaticae vocabolàriu de su sardu nugoresu (inpro l'imparare dae italianus'inglesu)]]
* [http://www.comitau.org/Mangaras/gramatiga/gramatiga_sarda.pdf Grammàtica de su sardu campidanesu]
*Dizionario universale della lingua di Sardegna - Antoninu Rubattu (N.B.: si cherìes cussurtàre su ditzionariu foras de sa retza, podìes comuncàs iscarricàre sos libros chi sìchin: s'unu pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf prima parte A-L] e s'atteru puru pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf secunda parte M-Z]).
 
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/italiano-sardo/Dulsi-9/ Italiano - Sardu]
=== Ditzionàrios ===
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italiano
 
** In supra de sa botanica (pràntas e àrbures)
* {{Tzita web|https://ditzionariu.nor-web.eu/it/|Ditzionàriu in línia de sa limba e de sa cultura sarda - Dizionario sardo online|limba=sc, it, fr, en, de, es}}
***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P]
* Ditzionàriu universale de sa limba de Sardigna - Antoninu Rubattu (in alternativa a sa consultatzione in lìnia diais pòdere iscarrigare sos libros pro cussa non in lìnia: unu pro [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107092727.pdf sa prima parte A-L] e s'àteru pro sa [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_81_20080107093437.pdf segunda parte M-Z]).
***[http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z]
**{{Tzita [web|http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionarioitaliano-degli-esseri-viventi-asardo/13Dulsi-opere9/188|Italiano -esseri3.html In supra deSardo|atzessu=22 s'ittiologiamartzu (pìsches)]2014}}
** [https://web.archive.org/web/20140322165544/http://www.antoninurubattu.it/rubattu/logudorese/Logudorese-2/ Logudoresu] / [https://web.archive.org/web/20140322165723/http://www.antoninurubattu.it/rubattu/campidanese/Campidanese-13/ Campidanesu] / [https://web.archive.org/web/20140322165816/http://www.antoninurubattu.it/rubattu/nuorese/Nuorese-12/ Nugoresu] - Italianu
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html In supra de s'ornitologia (puzònes)]
** In supra de sa botanica (prantas e àrbures)
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html In supra de sa Zoologia (varios animales)]
*** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/186-esseri-1.html A-P]
* [http://www.midesa.it/cgi-bin/show?art=Tonzanu.htm Sa limba sarda]
*** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/187-esseri2.html P-Z]
* [http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_108_20090205122945.pdf Glossàriu isperimentale cunforma a sas normas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/188-esseri3.html In supra de s'itiologia (pisches)]
* [http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=648&s=17&v=9&c=4460&na=1&n=24&nodesc=1&c1=Memorie+in+lingua+sarda&idtipo=2&xctl=1&mtd=67 Memorie in lingua sarda - Sardegna Digital Library]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/189-esseri4.html In supra de s'ornitologia (pugiònes)]
** [http://www.antoninurubattu.it/rubattu/dizionario-degli-esseri-viventi-a/13-opere/190-esseri5.html In supra de sa Zoologia (animales vàrios)]
* {{Tzita web|http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_87_20060720130619.pdf|Bocabolariu Sardu nugoresu-Italianu, Italiano-Sardo nuorese - Luigi Farina|atzessu=8 abrile 2012}}
* {{Tzita web|http://www.birraichnusa.it/utilities/dizionario.php|Dizionario sardo-italiano|atzessu=27 martzu 2010}}
* Vocabulàriu italianu-sardu (Giuanne Ispanu) - [[Sardegna Digital Library]] (originale, web.archive.org), editzione [http://www.sardegnadigitallibrary.it/documenti/17_59_20080717155055.pdf originale] Casteddu 1852
* {{Tzita web|http://www.vocabolariudurgalesu.it/Index.htm|Vocabolariu durgalesu-italianu de Gonario Carta Brocca}}
 
=== Normativas ===
 
* [http://www.regione.sardegna.it/j/v/86?v=9&c=72&file=1997026 ''Legge regionale n. 26, del 15 ottobre 1997, "Promozione e valorizzazione della cultura e della lingua della Sardegna"'', Regione autonoma della Sardegna – Regione Autònoma de Sardigna]
[[Categoria:Limbas|Sardu]]
* [http://www.regione.sardegna.it/j/v/2604?s=374982&v=2&c=93175&t=1&anno= ''Legge Regionale n. 22, del 3 luglio 2018, "Disciplina della politica linguistica regionale"'', Regione autonoma della Sardegna – Regione Autònoma de Sardigna]
[[Categoria:Limba sarda| ]]
* {{Tzita web|http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_72_20060418160308.pdf|"Limba Sarda Comuna: Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta dell'Amministrazione regionale (pdf)}}
* {{Tzita web|http://www.regione.sardegna.it/documenti/1_72_20060418155552.pdf|Deliberazione n. 16/14 del 18.04.2006 "Limba Sarda Comuna. Adozione delle norme di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta in uscita dell'Amministrazione regionale" (pdf)}}
{{Controllu de autoridade}}
[[Categoria:Limba sarda]]