Sardigna megalìtica: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Lìnia 12:
 
== Orìgine ==
Is primos abisos de su fenòmenu de su Megalitismu in Sardigna sunt de refèrrere a su [[Neolìticu]] mèdiu-reghente, connotu fintzas che a proto-megalitismu; is chircas fatas dae is istudiosos dimustrant comente a issu siat ligadu in manera istrinta su megalitismu de s'[[Pireneos|àrea de sos Pireneos]]<ref name="Pagl">[https://www.academia.edu/2442140/Allorigine_del_megalitismo_nel_mediterraneo_occidentale_le_tombe_a_circolo_-_THE_ORIGINS_OF_MEGALITHISM_IN_THE_WEST_MEDITERRANEAN_AREA_THE_ENCIRCLED_TOMBS{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Giacomo |sambenadu=Paglietti - |tìtulu=All'&#39;origine del megalitismo nell'occidentenel mediterraneo occidentale: le tombe a circolo]|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=it|atzessu=2020-08-21|url=https://www.academia.edu/2442140/Allorigine_del_megalitismo_nel_mediterraneo_occidentale_le_tombe_a_circolo}}</ref>
==Architeturas megalìticas==
 
A sighire sunt elencados is vàrios tipos de architetura megalìtica presentes in su territòriu isulanu:
 
[[File:Statuamenhirlaconi.jpg|thumb|upright=0.8|[[Làconi]], istàtua menhir cun s'enigmàticu sìmbulu a fundu in subra. Segundu sos istudiosos custa simbologia rapresentat un'imàgine antropomorfa cun sa conca furriada cara a bàsciu: diat inditare su viàgiu de su mortu cara a s'àteru mundu.<ref name="Laconi">{{Tzita web|sambenadu= Murru|nùmene= Giorgio|url=http://menhirmuseum.it/capovolto|tìtulu= ''Il Capovolto''|atzessusambenadu= 8 onniasantu 2013Murru|nùmene=Giorgio|editore= menhirmuseum.it|pàgina limba= it|annuatzessu=8 santandria 2013}}</ref>]]
 
===Menhir===
Lìnia 25:
S'agatant assentados in neras retilìnias, a bortas in forma tzirculare, a s'ispissu fintzas isulados, semper cun funtzione sacrale, e agatant cunfrontos cun unas àteras manifestatziones de su megalitismu europeu in piessignu cun is de [[Inghilterra]] e [[Frantza]].
 
De difìtzile datadura e de crara simbologia fàllica, medas de issos sunt privos de intzisiones, est a nàrrere anicònicos, ma in unas cantas localidades, che a [[Làconi]], sunt istados decorados e isculpidos asciugàrios de armas a berus e cun singulares annotos de sa cara a forma de T, est a nàrrere cun un'ùnicu disinnu a descrìere nasos e chìgios, chentza de ogros nen buca.<ref name="E.Atzeni">{{Tzita web|sambenadu= Atzeni|nùmene= Enricolibru|url= http://www.sardegnacultura.it/documentasdocumenti/7_4_20060403120123.pdf|tìtulu= ''Laconi - Il museo delle statue-menhir''|atzessusambenadu= 22 santugaine 2013Atzeni|nùmene=Enrico|editore= Carlo DelfinuDelfino|pàgina 5limba= it|annuatzessu=22 2004|urlmorto=santugaine ei2013|urlarchiviourlarchìviu= https://web.archive.org/web/20121113194310/http://www.sardegnacultura.it/documentasdocumenti/7_4_20060403120123.pdf|dataarchìviu= 13 santandria 2012|urlmortu=eja|pàgina=5}}</ref>
S'istudiosu [[Enrico Atzeni]] partzit is menhir sardos in tres categorias in sa base de dillindados atributos figurativos:
Lìnia 37:
[[File:Area archeologica di Pranu Muttedu - Menhir 02.jpg|thumb|left|[[Goni]] (SU), nera de menhir in [[Complessu archeològicu de Pranu Muttedu|Pranu Muttedu]].]]
 
Fatu·fatu si confundent cun is [[Betile|bètiles]], chi però tenent forma ogivale o truncu-cònica: fintzas chi a bortas assotziados a su perìodu prenuràgicu, custos sunt comunemente atribiados a s'edade nuràgica. Sa funtzione issoro sacrale at sighidu a esìstere in is comunidades isulanas non petzi in època nuràgica, ma fintzas in cussa [[Imperu romanu|romana]] e [[Imperu bizantinu|bizantina]], costituende a pustis unu beru ostàculu a sa [[cristianizatzione]] de s'internu de s'Ìsula, tantis de induire paba [[Gregoriu su Mannu|Gregori su Mannu]], in [[su de 6 sèculos p.C.]], a un'aberta denuntzia de sos Sardos de [[Ospitone]], adoradores de ''ligna autem et lapides'' (linnas e pedras), cumbidende·ddos a iscagiare sos ìdolos issoro. Is agatamentos de dughentos menhir protoantropomorfos acontèssidos in su 2006 in [[Sòrgunu]], in sa regione istòrica de [[Barbagia]] de su [[Mandrolisai]], in localidade Biru 'e Concas, in majoria corcados ma medas golu in neras, torrant a portare a cussas iscagiaduras in massa<ref name="N.Bandinu">{{Tzita webnoas|url=http://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2006/10/27/ST7PO_ST701.html|tìtulu=Sorgono, rivive la Stonehenge sarda con l'antico splendore dei menhir|sambenadu=Bandinu|nùmene=Nino|editore=La Nuova Sardegna|data=2006-10-27|limba=it|atzessu=28 santugaine 2013|titolo=''Sorgono, rivive la Stonehenge sarda con l'antico splendore dei menhir''|pàgina=|annu=2006}}</ref>,<ref name="L.Usai">{{Tzita web|sambenadu= Usai|nùmene= Luisanna|url= http://www.archeologia.beniculturali.it/index.php?it/142/scavi/scaviarcheologici_4e048966cfa3a/39|tìtulu= ''Sorgono (NU). Interventi di ricerca e valorizzazione nell'area archeologica di Biru 'e Concas''|atzessusambenadu= 28 santugaine 2013Usai|nùmene=Luisanna|editore= www.archeologia.beniculturali.it/|pàginalimba= it|annuatzessu=28 2006santugaine 2013|urlarchiviourlarchìviu= https://web.archive.org/web/20131029201009/http://www.archeologia.beniculturali.it/index.php?it%2F142%2Fscavi%2Fscaviarcheologici_4e048966cfa3a%2F39|dataarchiviodataarchìviu= 29 santugaine 2013|urlmortourlmortu= eieja|annu=2006}}</ref>; s'ùrtimu agatamentu - nointames - est istadu su de Cùcuru 'e Lai, in su 2011 in [[Samugheu]], semper in su Mandrolisai, in ue sos menhir agatados incassiados in unu muru a sicu longu sunt istados una chentina arrogados in unos treghentos cantos.<ref name="U.Sarda">{{Tzita webnoas|url=https://www.unionesarda.it/fotogallery/fotogallery/2011/07/16/samugheo_ritrovate_300_statue_menhir-18-229046.html|tìtulu=Samugheo: Ritrovate 300 statue menhir|editore=Unione sarda|data=2011-07-16|atzessu=28 santugaine 2013|titolo=''Samugheo: Ritrovate 300 statue menhir''}}</ref>
 
====Cromlech====
Is chircos megalìticos connotos fintzas che a ''stone circle'' in su mundu anglosàssone o ''[[cromlech]]'' in cuddu francòfonu, sunt presentes in Sardigna in su perìodu prenuràgico in vàrias partes de su territòriu.
 
Su de Is Cirquittus, in sa comuna de Làconi, si suponet èsseret unu calendàriu pro contare durante sos [[Solstìtziu|solstìtzios]] s'artziada e sa calada de su sole. Sa forma sua est ellìtica cun unu diàmetru de 20 metros pro 30, e est formadu dae sete pedras de natura diferente, dispostas a aneddu e aproliadas de distàntzias larganas. Su cromlech est acostagiadu dae una nera de chimbe menhir protoantropomorfos, intre sos cales duos artos duos metros<ref name=Cirquittus/> Unos àteros menhir mannos s'agatant in is intòrrios e si suponet chi in s'àrea esistiat un'istrutura megalìtica meda de prus manna e cumplessa. Est atibiadu a gentes de [[Cultura de Othieri|cultura Othieri]] e [[Cultura de Abealzu-Filigosa|Abealzu-Filigosa]].<ref name="Cirquittus">{{Tzita web|sambenadu= Cultura|nùmene= Sardigna|url= http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=21283&v=2&c=2488&c1=2125&t=1ref|tìtulu= ''Laconi, Cromlech e menhir di Is Cirquittus''|limba=it|atzessu= 23 santugaine 2013|editore= Regione sardegna.it|pàgina= |annu=}}</ref>
 
Interèssiu mannu ischidant is neras de nuraghe is Scalas, in localidade ''Oliaspeciosa'' in [[Murera]] in su [[Sarrabus-Gerrei|Sàrrabus]], cun is barantatrès menhir suos de artària variàbile dae unu a duos metros; is iscumbatas fatas subra sa funtzione issoro portant a unu calendàriu de pedra fatu pro individuare sos tziclos istasonales, paris cun su cuntrollu fitianu de s'arbèschida e intrinada de su sole e de sa luna. Fintzas cussos de Cuile Piras, situados in su matessi territòriu e in nùmeru de chimbantatrès, semper cun funtzione calendariale, sunt atibiados a gentes de cultura Othieri, de su Neolìticu finale (3200-2800 a.C.).<ref name="IsScalas">{{Tzita web|sambenadu= Cultura|nùmene= Sardigna|url= http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=22263&v=2&c=2488&c1=&t=1|tìtulu= ''Murera, Menhir di nuraghe Scalas e Cuile Piras''|limba=it|atzessu= 31 santugaine 2013|editore= Regione sardegna.it|pàgina= |annu=}}</ref>
[[File:DOLMEN DI MORES.JPG|thumb|left|[[Mores]], [[dolmen]] de Sa Coveccada - o - S'Accoveccada, unu de sos dolmen prus grandiosos de su Mediterràneu.<ref name="GCaputa">{{Tzita web|sambenadu= Caputa|nùmene= Graziano|url= http://www.museosannasassari.it/index.php?it/101/siti-e-monumenti/9/dolmen-di-sa-coveccada|tìtulu= ''Dolmen di Sa Coveccada''|atzessusambenadu= 25 santugaine 2013Caputa|nùmene=Graziano|editore= www.museosannasassari.it|pàginaslimba= it|annuatzessu=25 2006santugaine 2013|urlarchiviourlarchìviu= https://web.archive.org/web/20131029194107/http://www.museosannasassari.it/index.php?it%2F101%2Fsiti-e-monumenti%2F9%2Fdolmen-di-sa-coveccada|dataarchiviodataarchìviu= 29 santugaine 2013|urlmortourlmortu= eieja|annu=2006}}</ref>.]]
 
===Dolmen===
Lìnia 55:
Custas istigas importantes s'agatant in manna cuntzentratzione in su chirru tzentru-setentrionale de s'Ìsula, in is territòrios de [[Luras]] cun istruturas comente cussas de [[Dolmen de Alzoledda|Alzoledda]], [[Dolmen de Ciuledda|Ciuledda]], [[Dolmen de Billella|Billella]] e [[Dolmen de Ladas|Ladas]], in su de [[Mores]] cun su [[dolmen de Sa Coveccada]], de [[Macumere]] cun Su Edrosu, ma galu prus numerosos s'agatant in su territòriu de [[Buddusò]] cun ùndighi istruturas, in su de [[Belchidda]] cun trèighi istruturas. Sunt presentas fintzas in sa parte tzentru-orientale, in [[Durgali]], cun su [[dolmen de Motorra]], unu de sos batòrdighi tzensidos in su territòriu.
 
Is dolmen sunt modellos istruturales presentas in totue in ue fiat isparghinadu su megalitismu; in [[Còrsica]] e in [[Sitzìlia]] andant torra a unu perìodu sighidu a cussos presentes in Sardigna, cunfirmende s'ipòtesi de unu passàgiu in is costas otzidentales sìculas, cara a sa segunda metade de su de 3 millènnios a.C., de populatziones depositàrias de culturas tìpicas de s'otzidente europeu (a fatu ispaniadas in totu su lutone de su Mediterràneu)<ref>{{Tzita libru|nùmene=Salvatore |sambenadu=Piccolo, ''|tìtulu=Antiche Pietre. La Cultura dei Dolmen nella Preistoria della Sicilia sud-orientale'', |data=2007|editore=Morrone ed., 2007, |limba=it|OCLC=406636852|ISBN =978-88-90264902640-077-8}}</ref>.
[[File:Dorgali01.jpg|thumb|[[Durgali]], [[tumba de sos gigantes de S'Ena e Thomes]]: passaditzu e cobertura a pratabanda. In s'[[edade de su brunzu]] sos dolmen a galleria si fiant evòlvidos in is [[Tumba de sos zigantes|tumbas de sos gigantes]]<ref>{{Limbas|it}}Angelo Antona - Il complesso nuragico di Lu Brandali e i monumenti archeologici di Santa Teresa di Gallura pg.13-14</ref>.]]
[[File:Dolmenmontebubbonia.jpg|left|thumb|Su dolmen de [[Monte Bubbonia]], in Sitzìlia<ref>Salvatore Piccolo, ''op. cit.''</ref>.]]
====Dolmen a galleria====
Custos piessignos monumentos (narados fintzas cun su tèrmine [[Limba frantzesa|frantzesu]] de [[Allée couverte|allèes couvertes]]) sunt unos fàbricos megalìticos cumpostos dae aposentos sepulcrales longos; sunt istadas realizadas ammuntende duas neras parallelas de [[ortostatu|ortostatos]] cun lastras de pedra, generalmente in granitu, dispostas a pratabanda.
 
Destinadas a is interros colletivos, fiant cuadas ammuntende·ddas cun terra e cun pedras. In s'ìsula si nde contant una ventina tzirca<ref>{{Limbas|it}}Giovanni Lilliu - La civiltà nuragica pg.20</ref>, una de sas mègius cunservadas est siguramente sa de ''Sa Corte Noa'' in [[Làconi]], o sa de ''Sa Tanca 'e sa Marchesa'' in territòriu de [[Bìroro]].
 
Segundu sos istudiosos custu tipu de fàbricu diat tènnere orìginas in sa [[Frantza]] [[Pireneos|pirenàica]] fortzis sa regione de sa [[Aude]]) dae in ue s'est isparghinada fintzas a Sardigna<ref>{{Limbas|it}}Giovanni Lilliu - La civiltà nuragica pg.21</ref>.
 
{{Càstia fintzas|Tumba de sos zigantes}}
Lìnia 69:
 
===Tzìrculos dolmènicos===
Narados fintzas tumbas a tzìrculu, custos piessignos cumplessos megalìticos sunt istruturas in is cales su mortuu (o sos mortos) fiant sistemados in intro de aneddos lìticos costituidos dae pedras infritzidas in manera verticale in su terrinu cun a su tzentru una cascita lìtica de forma cuadrangulare.<ref name="A.A.Ruju">{{Tzita web|sambenadu= Ruju|nùmene= Angela Antonalibru|url= http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060402100512.pdf|titolotìtulu= ''Il nuraghe Albucciu e i9 monumenti di Arzachena''|atzessusambenadu=Ruju|nùmene=Angela 24 santugaine 2013Antona|editore= Carlo DelfinuDelfino|pàginaslimba= 25-29it|annuatzessu=24 1992|urlmorto=santugaine ei2013|urlarchiviourlarchìviu= https://web.archive.org/web/20150924095116/http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_4_20060402100512.pdf|dataarchiviodataarchìviu= 24 cabudanni 2015|urlmortu=eja|pàginas=25-29|annu=1992}}</ref>
 
In su territòriu de [[Altzaghena]], in localidade [[Necròpoli de Li Muri|Li Muri]], s'agatat su cumplessu mègius cunservadu, cumpostu in s'imparis de chimbe tumbas. Bator de custas sunt cumpostas dae unu dolmen inghiriadu dae aneddos de pedras su cale diàmetru vàriat dae sos 8,5 metros a sos 5,3 metros.<ref name=A.A.Ruju/> Originariamente unu tùmulu de terra e pedràmene ddas ammuntaiat in manera intrea dende·ddi sa forma de unu cùcureddu. Su dolmen postu a su tzentru fiat de su tipu a chista lìtica o cascione, ammuntadu dae una lastra de pedra chi in niuna tumba s'est cunservada. Acanta a s'aneddu lìticu esternu est istadu atzapadu unu menhir, mentras in internamente a su tzìrculu sunt istados atzapados duos menhir protoantropomorfos e rastas de ocra ruja, colore cun su chi fiant pintados is mortos, paris cun rastos de ossos umanos.<ref name=A.A.Ruju/>
 
Non si connoschent is antigos rituales de interru ma si suponet chi sos tzìrculos dolmènicos siant istados impreados pro interros sìngulos o colletivas de corpos ispurpados. A sa de chimbe tumbas de su cumplessu megalìticu ammancat de sa tzella dolmènica e - segundu s'interpretatzione de s'archeòlogu Giovanni Lilliu - cussu tzìrculu funeràriu-rituale fiat impreadu pro s'ispurpadura de sos mortos depostos a longu de sas pedras iscanaladas chi costituiant sa tzircunferèntzia sua e lassados a su sole pro unu perìodu longu. A fatu sos ossos fiant regortos e arrimados in is casscitas in su tzentru de sos tzìrculos.<ref>{{Limbas|it}}Giovanni Lilliu - La civiltà dei Sardi - Edizioni Eri - 1988 - ''Scheda 30/b''</ref>
 
Àteros esèmpros de tumbas a tzìrculu, fintzas prus monumentales e cun unu diàmetru de 19 metros, comente sa de Su corazzu de is Pillois, s'agatant in territòriu de [[Gùspini]]. In Gaddura, ultres a Li Muri, s'agatant in [[Logusantu]] (La Macciunitta, Li Casalini).
Lìnia 79:
=== Altares megalìticos ===
{{Càstia fintzas|Altare preistoricu de Monte d'Accoddi}}
Intre [[Tàtari]] e [[Portu Turre]] s'agatat un'ampru e singulare cumplessu megalìticu chi no agatat anàlogos cumproos in Europa.<ref name="A.Moravetti">{{Tzita web|sambenadu= Moravetti|nùmene= Albertolibru|url=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_93_20070719113213.pdf |tìtolutìtulu= ''Gli altari a terrazza di Monte d’Accoddi''|sambenadu=Moravetti|nùmene=Alberto|editore= www.sardegnacultura.it|limba=it|pàginas= 6-19 |annu=2005}}</ref> Si tratat de su santuàriu preistòricu de [[Altare preistoricu de Monte d'Accoddi|Monte de Accoddi]] chi cumprendet in s'imparis duos altares, unu bidditzolu e una necròpoli ipogèica, ocupende una superfìtzie cumplessiva de 2513 metros cuadrados e isvilupende unu volùmene de 7590 metros cubos. Custu cumplessu fàbricu megalìticu - segundu sos istudiosos - est carchi cosa de parìbile a su chi in àmbitu mesopotàmicu est definidu altare a terratzu o [[ziggurat]].<ref name=A.Moravetti/>
 
Is isgavos archeològicos fatos in is annos chimbanta de su sèculu coladu ant aporridu a sa lughe un'imponente istrutura in sa cale subra de un'imprantu prus arcàicu de forma truncu-piramidale giai dotadu de artziada de atzessu trapezoidale chentza de gradas narada Templu A, is architetos megalìticos ant a pustis fraigadu un'àteru altare chi inserraiat in sese su pretzedente, dende·ddi sa matessi forma, torrende·ddu a fascare cun muros longos de cuntenimentu in blocos de carcare, dotende·ddu de arztiada de atzessu a gradas e fraighende in su cùcuru sua unu fàbricu templu. Sa prima istrutura est istada fraigada dae gentes de [[cultura de Othieri]] mentras cussa a sighire est istada pesada dae gentes de [[cultura de Abealzu-Filigosa]].<ref name=A.Moravetti/>
Lìnia 86:
[[File:Olmedo - Monte Baranta (04).JPG|thumb|left|S'ulumedu, cumplessu prenuràgicu de Monte Baranta]]
=== Muros megalìticos===
Su passàgiu dae su [[Neolìticu]] finale a s'[[Eneolìticu]] fiat istadu càusa - segundu sos chircadores - de brigas fortes intre sas comunidades prenuràgicas dèpidu cun probabilidade a s'iscoberta e isparghidura de sos metallos.<ref name=AMoravetti/> Segundu custas ipòtesis su fraigu de sos muros megalìticos fiat istadu una resposta a sa dimanda creschende de seguresa de sas populatziones tziviles e su fenòmenu no aiat interessadu esclusivamente a Sardigna ma fiat ispaniadu in totu su Mediterràneu e su chirru atlànticu de Europa. Custas poderosas òperas - difatis - si ponent a cunfrontu cun is de sos cuntemporàneos bidditzolos afortigados de su sud de [[Frantza]]<ref name=Depal>[http://eprints.uniss.it/5899/1/Depalmas_A_Cultura_di_Monte_Claro.pdf Depalmas,{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Anna (|sambenadu=Depalmas|data=1989) ''|tìtulu=La Cultura di Monte Claro: considerazioni e aspetti tipologici. |rivista=Antichità sarde'', Vol. |volume=2, p. 5|nùmeru=|pp=5–62|limba=it|atzessu=2020-6208-21|url=http://eprints.]uniss.it/5899/1/Depalmas_A_Cultura_di_Monte_Claro.pdf}}</ref> e cun is afòrtios de sa [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]] (Los Millares, Zambujal).<ref name="AMoravetti" />
 
Is esempros prus de signìficu mannu in Sardigna sunt is muros megalìticos de Monte Ossoni in territòriu de [[Casteddu Sardu]] e sos de [[Monte Baranta]] postos in unu pranu dominende sa badde de su Cuga e sa [[Nurra]] aligheresa, in sa comuna de S'Ulumedu: custa ùrtima est cunsiderada dae sos istudiosos intre sas prus imponentes in [[Europa]].<ref name="G.Caputa">{{Tzita web|url=http://www.museosannasassari.it/index.php?it/101/siti-e-monumenti/10/complesso-megalitico-di-monte-baranta|tìtulu=Il complesso megalitico di monte Baranta|sambenadu=Caputa|nùmene=Graziano|editore=www.museosannasassari.it|limba=it|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029191920/http://www.museosannasassari.it/index.php?it%2F101%2Fsiti-e-monumenti%2F10%2Fcomplesso-megalitico-di-monte-baranta|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja|tìtolu=''Il complesso megalitico di monte Baranta''|pàginas=|annu=2006}}</ref> Is chircas fatas subra custa importante istrutura durante sos isgavos chi dd'ant interessada in su [[1979]], ant evidentziadu comente unu difusu istadu de inseguridade apat bogadu gentes de cultura Monte Claro a s'aposentare in pranos pro s'amparare mègius, integrende sas defensas naturales de su logu cun su fraigu de duas poderosas istruturas autas a isbarrare su passu a eventuales afracadores.<ref name=G.Caputa/> Custas òperas difensivas abbratzaiant ispàtzios ampros de manera de pòdere amparare - in paris tempus - siat s'abitadu de barracas siat sa zona cultuale de s'àrea sacra.<ref name="AMoravetti">{{Tzita web|sambenadu= Moravetti|nùmene= Albertolibru|url= http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20060502164703.pdf|tìtulu= ''Il complesso prenuragico di monte Baranta''|atzessusambenadu= 22 ottobre 2013Moravetti|nùmene=Alberto|editore= Carlo Delfino Editore|limba=it|atzessu=22 ottobre 2013|pàginas=32-35|annu=2000}}</ref>
 
Sighende sa traditzione de sos [[menhir]] e de sos tzìrculos megalìticos de sas gentes de [[cultura Othieri]], is de [[cultura Monte Claro]] ant individuadu e ant afortigadu pretzisas àreas postas in logos de pranos pro compidare mègius in manera istratègica su territòriu a suta, custas atziones parent comente chi preludent a solutziones architetònicas chi prus a tardu in su Brunzu antigu ant a èssere pròpias de sos primos protonuraghes e a pustis torra de sas imponentes istruturas polivalentes de su perìodu nuràgicu.<ref name="AMoravetti" />
Lìnia 95:
Narados fintzas "pseudonuraghes" e "nuraghes a passaditzu", custos fàbricos megalìticos assummant in s'Ìsula a unos treghentos monumentos.<ref name="S.Cultura" />
 
Massimamente de planimetria definida dae sos nuragòlogos de tipu "reniforme" (est a nàrrere ca tenet is cuntornos clàssicos de unu arrigu), ma fintzas de forma chi carcat torra sa de una nae acavocada, non propassaiant s'artària de deghe metros (a s'imbesse de sos nuraghes artos prus de binti metros).<ref name="S.Cultura">{{Tzita web|sambenadu= Cultura|nùmene= Sardegna|url= http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=20507&v=2&c=2717&t=7|titolo|tìtulu= ''Il protonuraghe''|editore= Sardegnacultura.it|limba=it}}</ref> Is fraigos megalìticos de sos protonuraghes ant pretzèdidu de paritzos sèculos s'affirmadura de s'architetura nuràgica clàssica.
 
Contriamente a sos nuraghes, non presentant in intro sos aposentos a tholos. Is muros perimetrales meda ispissos inserrant difatis nitzas abertas in un'ampru passaditzu, sa caraterìstica architetònica bera de cosa issoro.<ref name=S.Cultura/> Is aposentos a passaditzu fiant ammantados dae losas de pedra dispostas in manera orizontale e unu terratzu-cobertura ammuntaiat totu s'isterridura de su monumentu.
Lìnia 106:
[[File:Nuraghe reconstruction.jpg|thumb|245x245px|Recostrutzione de Bidditzolu nuràgicu de su 1600 a.C.]]
 
Is fàbricos megalìticos formados dae nuraghes polilobados, connotos fintzas comente a fortilesas nuràgicas, casteddos nuràgicos o règias nuràgicas, ant incumentzadu a cumpàrrere in s'ìsula in su [[Edade de su Brunzu|Brunzu]] reghente. A su modellu base de su nuraghe monoturre sos architetos nuràgicos aiant acorpadu unas àteras turres minores unende·ddas intre issas e issas cun cortinas muràrias. Aiant fraigadu de custa manera imparis architetònicos de dimensiones a bortas colossales, dominados dae unu màstiu tzentrale inghiriadu dae unu nùmeru isvariadu de turres, comente in su cumplessu nuràgicu de [[Nuraghe Arrubiu|Arrubiu]] in ue de turres si nde contaiant pro fintzas bintunu, e fiat su resurtadu de unu disinnu unitàriu chi cumprendiat siat su màstiu siat is bastiones pentagonales, su totu pesadu in sa fase matessi in su de 14 sèculos a.C.<ref name="Arrubiu">{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20150630132832/http://www.museoarcheologiconuoro.beniculturali.it/index.php?it%2F32%2Fsiti-e-monumenti%2F14%2Fil-sarcidano-orroli-nuraghe-arrubiu|tìtulu=Il Sarcidano: Orroli, Nuraghe Arrubiu|situ=Museu Natzionale Archeològicu de Nùgoro|limba=it}}</ref>
 
Is nuraghes polilobados agiunghiant artàrias chi propassaiant is bintighimbe metros; a pustis de sos monumentos egìtzios fiant is fàbricos preistòricos prus artos tando connotos in su lutone de su [[Mare Mediterràneu|Mediterràneu]]. Is esempros prus nodidos sunt is de: