Sardigna megalìtica: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Lìnia 37:
[[File:Area archeologica di Pranu Muttedu - Menhir 02.jpg|thumb|left|[[Goni]] (SU), nera de menhir in [[Complessu archeològicu de Pranu Muttedu|Pranu Muttedu]].]]
 
Fatu·fatu si confundent cun is [[Betile|bètiles]], chi però tenent forma ogivale o truncu-cònica: fintzas chi a bortas assotziados a su perìodu prenuràgicu, custos sunt comunemente atribiados a s'edade nuràgica. Sa funtzione issoro sacrale at sighidu a esìstere in is comunidades isulanas non petzi in època nuràgica, ma fintzas in cussa [[Imperu romanu|romana]] e [[Imperu bizantinu|bizantina]], costituende a pustis unu beru ostàculu a sa [[cristianizatzione]] de s'internu de s'Ìsula, tantis de induire paba [[Gregoriu su Mannu|Gregori su Mannu]], in [[su de 6 sèculos p.C.]], a un'aberta denuntzia de sos Sardos de [[Ospitone]], adoradores de ''ligna autem et lapides'' (linnas e pedras), cumbidende·ddos a iscagiare sos ìdolos issoro. Is agatamentos de dughentos menhir protoantropomorfos acontèssidos in su 2006 in [[Sòrgunu]], in sa regione istòrica de [[Barbagia]] de su [[Mandrolisai]], in localidade Biru 'e Concas, in majoria corcados ma medas golu in neras, torrant a portare a cussas iscagiaduras in massa<ref name="N.Bandinu">{{Tzita noas|limba=it|nùmene=Nino|sambenadu=Bandinu|autore=|url=http://ricerca.gelocal.it/lanuovasardegna/archivio/lanuovasardegna/2006/10/27/ST7PO_ST701.html|tìtulu=Sorgono, rivive la Stonehenge sarda con l'antico splendore dei menhir|sambenadu=Bandinu|nùmene=Nino|editorepublicatzione=La Nuova Sardegna|data=2006-10-27|limba=it|atzessu=28 santugaine 2013}}</ref>,<ref name="L.Usai">{{Tzita web|url=http://www.archeologia.beniculturali.it/index.php?it/142/scavi/scaviarcheologici_4e048966cfa3a/39|tìtulu=''Sorgono (NU). Interventi di ricerca e valorizzazione nell'area archeologica di Biru 'e Concas''|sambenadu=Usai|nùmene=Luisanna|editore=www.archeologia.beniculturali.it/|data=2006|limba=it|atzessu=28 santugaine 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029201009/http://www.archeologia.beniculturali.it/index.php?it%2F142%2Fscavi%2Fscaviarcheologici_4e048966cfa3a%2F39|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja|annu=2006}}</ref>; s'ùrtimu agatamentu - nointames - est istadu su de Cùcuru 'e Lai, in su 2011 in [[Samugheu]], semper in su Mandrolisai, in ue sos menhir agatados incassiados in unu muru a sicu longu sunt istados una chentina arrogados in unos treghentos cantos.<ref name="U.Sarda">{{Tzita noas|url=https://www.unionesarda.it/fotogallery/fotogallery/2011/07/16/samugheo_ritrovate_300_statue_menhir-18-229046.html|tìtulu=Samugheo: Ritrovate 300 statue menhir|editorepublicatzione=L'Unione sardaSarda|data=2011-07-16|atzessu=28 santugaine 2013|titolo=''Samugheo: Ritrovate 300 statue menhir''}}</ref>
 
====Cromlech====
Lìnia 46:
Interèssiu mannu ischidant is neras de nuraghe is Scalas, in localidade ''Oliaspeciosa'' in [[Murera]] in su [[Sarrabus-Gerrei|Sàrrabus]], cun is barantatrès menhir suos de artària variàbile dae unu a duos metros; is iscumbatas fatas subra sa funtzione issoro portant a unu calendàriu de pedra fatu pro individuare sos tziclos istasonales, paris cun su cuntrollu fitianu de s'arbèschida e intrinada de su sole e de sa luna. Fintzas cussos de Cuile Piras, situados in su matessi territòriu e in nùmeru de chimbantatrès, semper cun funtzione calendariale, sunt atibiados a gentes de cultura Othieri, de su Neolìticu finale (3200-2800 a.C.).<ref name="IsScalas">{{Tzita web|url=http://www.sardegnacultura.it/j/v/253?s=22263&v=2&c=2488&c1=&t=1|tìtulu=''Murera, Menhir di nuraghe Scalas e Cuile Piras''|limba=it|atzessu=31 santugaine 2013}}</ref>
[[File:DOLMEN DI MORES.JPG|thumb|left|[[Mores]], [[dolmen]] de Sa Coveccada - o - S'Accoveccada, unu de sos dolmen prus grandiosos de su Mediterràneu.<ref name="GCaputa">{{Tzita web|url=http://www.museosannasassari.it/index.php?it/101/siti-e-monumenti/9/dolmen-di-sa-coveccada|tìtulu=''Dolmen di Sa Coveccada''|sambenadu=Caputa|nùmene=Graziano|editore=www.museosannasassari.it|data=2006|limba=it|atzessu=25 santugaine 2013|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029194107/http://www.museosannasassari.it/index.php?it%2F101%2Fsiti-e-monumenti%2F9%2Fdolmen-di-sa-coveccada|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja|annu=2006}}</ref>.]]
 
===Dolmen===
Lìnia 86:
[[File:Olmedo - Monte Baranta (04).JPG|thumb|left|S'ulumedu, cumplessu prenuràgicu de Monte Baranta]]
=== Muros megalìticos===
Su passàgiu dae su [[Neolìticu]] finale a s'[[Eneolìticu]] fiat istadu càusa - segundu sos chircadores - de brigas fortes intre sas comunidades prenuràgicas dèpidu cun probabilidade a s'iscoberta e isparghidura de sos metallos.<ref name=AMoravetti/> Segundu custas ipòtesis su fraigu de sos muros megalìticos fiat istadu una resposta a sa dimanda creschende de seguresa de sas populatziones tziviles e su fenòmenu no aiat interessadu esclusivamente a Sardigna ma fiat ispaniadu in totu su Mediterràneu e su chirru atlànticu de Europa. Custas poderosas òperas - difatis - si ponent a cunfrontu cun is de sos cuntemporàneos bidditzolos afortigados de su sud de [[Frantza]]<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Anna|sambenadu=Depalmas|data=1989|tìtulu=La Cultura di Monte Claro: considerazioni e aspetti tipologici|rivista=Antichità sarde|volume=2|nùmeru=|pp=5–62|limba=it|atzessu=2020-08-21|url=http://eprints.uniss.it/5899/1/Depalmas_A_Cultura_di_Monte_Claro.pdf}}</ref> e cun is afòrtios de sa [[Penìsula Ibèrica|penìsula ibèrica]] (Los Millares, Zambujal).<ref name="AMoravetti" />
 
Is esempros prus de signìficu mannu in Sardigna sunt is muros megalìticos de Monte Ossoni in territòriu de [[Casteddu Sardu]] e sos de [[Monte Baranta]] postos in unu pranu dominende sa badde de su Cuga e sa [[Nurra]] aligheresa, in sa comuna de S'Ulumedu: custa ùrtima est cunsiderada dae sos istudiosos intre sas prus imponentes in [[Europa]].<ref name="G.Caputa">{{Tzita web|url=http://www.museosannasassari.it/index.php?it/101/siti-e-monumenti/10/complesso-megalitico-di-monte-baranta|tìtulu=Il complesso megalitico di monte Baranta|sambenadu=Caputa|nùmene=Graziano|editore=www.museosannasassari.it|data=2006|limba=it|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20131029191920/http://www.museosannasassari.it/index.php?it%2F101%2Fsiti-e-monumenti%2F10%2Fcomplesso-megalitico-di-monte-baranta|dataarchìviu=29 santugaine 2013|urlmortu=eja|annu=2006}}</ref> Is chircas fatas subra custa importante istrutura durante sos isgavos chi dd'ant interessada in su [[1979]], ant evidentziadu comente unu difusu istadu de inseguridade apat bogadu gentes de cultura Monte Claro a s'aposentare in pranos pro s'amparare mègius, integrende sas defensas naturales de su logu cun su fraigu de duas poderosas istruturas autas a isbarrare su passu a eventuales afracadores.<ref name=G.Caputa/> Custas òperas difensivas abbratzaiant ispàtzios ampros de manera de pòdere amparare - in paris tempus - siat s'abitadu de barracas siat sa zona cultuale de s'àrea sacra.<ref name="AMoravetti">{{Tzita libru|urlnùmene=http://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20060502164703.pdfAlberto|sambenadu=Moravetti|tìtulu=''Il complesso prenuragico di monte Baranta''|sambenaduurl=Moravettihttp://www.sardegnacultura.it/documenti/7_88_20060502164703.pdf|nùmeneatzessu=Alberto22 santugaine 2013|annu=2000|editore=Carlo Delfino Editore|limba=it|atzessu=22 ottobre 2013|pàginas=32-35|annu=2000}}</ref>
 
Sighende sa traditzione de sos [[menhir]] e de sos tzìrculos megalìticos de sas gentes de [[cultura Othieri]], is de [[cultura Monte Claro]] ant individuadu e ant afortigadu pretzisas àreas postas in logos de pranos pro compidare mègius in manera istratègica su territòriu a suta, custas atziones parent comente chi preludent a solutziones architetònicas chi prus a tardu in su Brunzu antigu ant a èssere pròpias de sos primos protonuraghes e a pustis torra de sas imponentes istruturas polivalentes de su perìodu nuràgicu.<ref name="AMoravetti" />