Crabas: diferèntzias tra is versiones

In su mesi de trèguas de su 1853, is eredis de sa famìllia Vivaldi aiant cèdiu sa propiedadi a unu notaju de Aristanis: Don Srabadoi Carta. Duus annus a pustis fiant incomentzadas is primas gherras po torrai is terras a s'istadu e difatis, in su [[1910]] s'istàniu de Santa Justa fiat ispropiau, su de Crabas ataiat però aguantau in manu a is privaus.

Fintzas a cusss'annuagabu is annus '70 is piscadoris de sa bidda funt duncas istètius a totus is efetus tzaracus de sa famìllia Carta, e po podi piscai dèpiant arrespetai is cumandus chi su meri ddis giadiat. Su traballu fiat organizau de manera cachi nchi fessint piscadoris chi podiant piscai cantidadis de pisci majoris o minoris, segundu un'iscaba geràrchica istabillida de règulas feudallis chi duraiant de sèculus, e chi ddus obligaiat totus a lassai a su meri a su mancu unu 40% de is guandàngius.<ref>{{Tzita web|url=http://www.sardegnadigitallibrary.it/index.php?xsl=2436&s=17&v=9&c=4460&id=86768|tìtulu=Pesci grossi e pesci piccoli}}</ref> Chi si ribellaiat a su sistema fiat bogau e non podiat prus triballai, chi no a fura (is ''ispadonis''), cosa chi cheriat nai riscu de essi cassaus e postus in prasoni, o fintzas bochius a fosìlliu de is guàrdias de s'istàniu. Is gherras de is crabarissus e de is autoridadis po torrai s'istàniu a s'istadu ant tentu durada de prus de unu sèculu. Is piscadoris aiantant arrìciu s'istàniu in cuncessioni de sa [[Regione Autònoma de sa Sardigna|Regioni Sardigna]] in su [[1981]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.comune.cabras.or.it/la-storia-di-cabras|tìtulu=La storia di Cabras}}</ref>

Intra de is situs prus importantis, cherint ammentuaus su situ neoliticu de [[Cùcuru de is Rius|Cùcuru de'e is Arrius]], s'[[ipogeu]] chi s'agatat a suta de sa crèsia de Santu Srabadoi, in sa [[Santu Srabadoi de Sinnis|biddighedda omònima]] e chi fiat nàsciu comentiche putzu po su cultu de is abbas, e is arruinas de s'antiga citadi de [[Tharros]]. [[File:Cabras - Panorama (01).JPG|thumb|left|303x303px|Crabas bia de s'istàniu]]Andat torra a su 1974 s'iscrobeta de is istàtuas oi naradasnodias che [[Zigantes de Mont'e Prama|gigantis de Mont'e Prama]], in s'àrea omònima de [[Sinnis]]. Agatadas fatas a cantus e torradas a montai, funt isculturas ''a totu tundu'' atas fintzas unus 2,5 metrus, datadas intra de su de 7 e su de 11 sèculus a.C, cosa chi ndi fait is prus antigas de s'àrea mediterrànea otzidentalli. Segundu istùdius fatus cun su [[georadar]] suta diretzioni de su [[Geofìsica|geofìsicu]] [[Gaetano Ranieri]] e suportadu de is archeòlogus de s'[[Universidade de Tàtari|Universidadi de Sàssari]], interrados suta s'àrea de Mont'e Prama s'agatant is arrastus de una citadi antiga, cun istradas, fàbricus mannus, templus e 120 tumbas, chi tirat a unus 16 ètarus.<ref>{{Tzita web|url=http://www.blueplanetheart.it/2019/09/monte-prama-trovati-sardegna-resti-citta-antica-enorme/|tìtulu=Monte Prama: trovati, in Sardegna, i resti di una città antica enorme}}</ref>

In su [[1996]] funt istadas agatadas fintzas unas ses taulleddas in bronzu, naradas [[Tauleddas de Tzricotu|''taulleddas de Tzricotu'']], comenti s'uarchi in Sinnis acanta de in ui funt istadas aciapadas. S'origini de custus repertus no est crara. Segundu certus istùdius datant a su de 14-12 sèculus a.C. e cuntenint iscrituras in caràteris cuneiformis.<ref>{{Tzita web|url=http://www.antikitera.net/download/Tavolette_nuragiche.pdf|tìtulu=Le Tavolette nuragiche di Tzricotu}}</ref> Is mèdius de anàllisi a dispostadisponimentu in dii de oi però non funt de ajudu po ddas podi datai mellus e a lughi de is datus obietivus tentus, a parri de archeòlogus istimaus funt isceti odrìngius de [[Istòria de Sardigna bizantina|època bizantina]].<ref>{{Tzita web|url=https://it.paperblog.com/le-tavolette-di-tzricotu-secondo-l-analisi-di-paolo-benito-serra-1-parte-511749/|tìtulu=Le tavolette di Tzricotu secondo l´analisi di Paolo Benito Serra. 1° parte.}}</ref>

In [[Sinnis]] podit essi visitau su situ archeològicu de [[Mont'è Prama|Mont'e Prama]], in ui su funt agatendiistadas agatadas is istàtuas [[Zigantes de Mont'e Prama|omònimas]].

Su situ neolìticu de [[Cùcuru de is Rius|Cùcuru'e is Arrius]], chi s'agatat inghiriadu de s'acuaabba de su canai iscucuradori. In didii de oi non podit essi visitau e est in istadu de abandonu.

Su territòriu chi inghìriat Crabas ammostat fintzas bellesas naturallis, is riusarrius e is istànius funtisfunt nodius po sa richesa de fera de paui. Intra de custus is [[Fenicotteru|mangonis]], funt is animais chi atirant prus de totus sa curiosidadi de is turistas.

De su 1997 est istètiu istituiu su [[Parcu marinu ''Penisula de Sinnis-Isula de Malu Entu''|parcu maniu PenisuaPenìsua de Sinnis-IsuaÌsua de Malu Entu]], a su fini de tutelai sa fera e sa frora in totu su territòriu de mari e de sa costera.

[[File:Is arutas.jpg|thumb|right|su mari de Is Arutas|313x313px]]S'economia de sa bidda s'apoderat a sus de sa massaria e sa pisca, prus pagu su pastoriu, chi andatfiat aprus paguispaniadu ain pagutempus ispredendi·si·nchiandau. Su turismu est una faina in ammanniamentu e cussa cun prus possibilidadis de isvilupu, mafintzas parisgràtzias a s'agiudu totusde is comunis de su [[Sinnis]], caiZigantes de prusMont'e caiPrama|istàtuas de mancu, mancai is risursas curturalli-naturalìsticas funt numerosas Mont'e ùnicasPrama]], abarratchi poant imoifatu unaguadangiai atividadifama dea segundasa importàntzia,bidda limitadae a satotu gentisu deSinnis sain provìntzia e de pagusis istràngiusùrtimus atentziosusannus.

Est cussa po Santu Srabadoi sa festa prus caraterìstica e fintzas intèndiasentida de sa bidda, difatis in onori de su Santu is òminis andant in prucessioni, currendi iscrutzus e bestius cun una camisa longa bianca, de sa biddighedda de [[Santu Srabadoi de Sinnis|Santu Srabadoi]] a Crabas.

S'orìgini de custu cultu, remontatiat essi acapiada a una lòmpida de turcus me in is primus annus de su de 16 sèculus, candu is òminis fiant andaus a difendi sa costera, e is fèmias fiant andadas a nchindi betì s'istàtua de su santu de sa 'iddighedda Santu Srabadoi a Crabas.

In beridadi is fèmias, mancai no siat cannotu de medas allènus a sa bidda, ancora sighint a fai una prucessioni insoru donniadònnia annu me in is pròpias diis.[[File:Giants boxer monte prama.JPG|left|thumb|391x391px|Una de is [[zigantes de Mont'e Prama|istàtuas de Mont'e Prama]]. Fatas de arenària, funt istètias agatadas - e si ndi sighint a agatai - in su situ omònimu de su [[Sinnis]] chi istat in su territòriu de Crabas a sa làcara cun su de [[Arriora]].

*Sa '''''[[burrida]]''''' si podit aprontai cun duas ratzasarratzas de pisci drivesas, chi benint a essi sa [[Rajiformes|scrita]] o su [[gatutzu]] (nau in Crabas fenas ''gatùciu''). Su pisci est postu a buddì e a pustis cundiu cun una bànnia de tamàtiga chi est coxinada a pati. Sa retzeta no est duncas pròpia a cussa de sa burrida de Casteddu, chi cherit fata isceti cun su gatutzu e cundia cun bànnia de nughi, intamas de sa tamàtiga.

Fintzas su matessi fueddu podit essi pronunciau a sa manera logudoresa o a sa manera campidanesa segundu su cuntestu in ui si cherit usai. Est su chi suntzedit cun su diminutivu de s'agetivu "''bellu",'' chi si fait ''bellixeddu'' isceti in chistionis de estètica (però s'usu s'est ispaniau isceti in is ùrtimas deghinas annus) e ''belligheddu'' isceti in chistionis de callidadi. Po atrus fueddus e is derivatzionis insoru s'agatant fenòmenus simbillantis, pro esempru si narat ''druchi, drucori, indrucai,'' ma unu mandiari comenti una truta est unu ''druci;'' si narat ''paxi'', però unu chi agatat un'acòrdiu a pustis de una briga ''s'apàghiat e'' agatat ''apaghiamentu.'':