Istòria de Sardigna cuntemporànea: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Lìnia 13:
==Intelletuales de s'Otighentos==
[[File:Giorgio Asproni, primo presidente e fondatore dell'Associazione mineraria sarda ca 1896 - san dl SAN IMG-00001288.jpg|thumb|252x252px|Giorgio Asproni]]
In sa prima metade de su [[su de 19 sèculos]] bessit a pìgiu in Sardigna una classe intelletuale chi, pro mèdiu de sa carriera burocràtica e acadèmica, est veiculada e cooptada in is rangos de sa classe ghiadora de s'Istadu. Si tratatratat de unu tzetu assortidu ma ideologicamente omogèneu. Fidelidade a sa domo Savoja e disìgiu de rescatu pro sa terra de orìgine si cumponent de manera contradditòria, ma chentza aparentes cuntierras, in personalidades cales [[Giuseppe Manno]], mannu funtzionàriu de istadu e imparis esìmiu istòricu, su primu istòricu sardu modernu. O puru [[Vittorio Angius]], co-isterridore de su ''Ditzionàriu geogràficu, istòricu, istadìsticu, cumertziale de sos Istados de S.M. su Re de Sardigna'' de [[Goffredo Casalis]]. De tzitare, semper in su mundu de sos istùdios, [[Giovanni Siotto Pintor]], magistradu e òmine polìticu ma fintzas erudidu e literadu, e su canònicu [[Giovanni Spano]], istòricu, linguista e archeòlogu; isse aiat printzipiadu is primos iscavos archeològicos e, puru adotende metodologias oe cunsideradas discutìbiles cales sa grafia latinegiante<ref>[...]Is duas òberas de Spano, ma susetotus sa prima, sunt avitziadas de notàbiles errores de inditu. Bastit fàghere atzinnu a su sèberu de un'ortografia latinegiante: ''factu'' (fatu), ''gratia'' (gràtzia), ''homine'', ''nepta'' (nebode), ''promptu'' (prontu) etc. Est craru chi cun custu pretzisu seberu gràficu su puru su benèmeritu canònicu miraiat fintzas a dare lustru a sa limba sarda, ammustrende a is Sardos e a is furisteris sa galu istrinta aderèntzia sua a sa limba mama latina. Però issu non si fiat acatadu ca, gai operende, de una parte sutaponiat a una notàbile e non netzessària forzadura istòrica sa limba sarda, paulende·dda agiomai in sa toga de Tzitzerone e de Tzesare, de s'àtera faghiat prus difìtzile s'aprendimentu e s'impreu de un'iscritura a banda de is Sardu-faeddadores, de is cales craramente isceti pagos a beru connoschiant su latinu e s'iscritura sua. Non faghet a ddu denegare: sa grafia latinegiante seberada dae Spano fiat istada un'errore grae, su cale aiat acabadu cun su fàghere istentare de meda sa nàschida de una grafia propiamente sarda, est a nàrrere de una grafia chi, puru abarrende crara in s'àmbitu de sa traditzione gràfica de su latinu, resurtaret prus adata e prus funtzionale pro un'impreu pràticu e modernu de una noa e diferente limba devènnida comomai adulta e autònoma respetu a sa limba mama. [[Massimo Pittau]], ''Grammatica del sardo illustre'', Nùgoro, pp. 11-12</ref>, aiat postu in s'intelletualidade sa chistione de sa [[limba sarda]], dedichende a issa duas òperas, sa ''Ortografia Sarda Nazionale ossia Grammatica della lingua logudoresa paragonata all'italiana'' e su ''Vocabulario Sardo-Italiano e Italiano-Sardo''.<ref>[...]Mancari is duas òperas de Spano sunt de istraordinàriu importu, in cantu ant abertu in Sardigna sa cuntierra subra su "problema de sa limba sarda", sa chi diat èssere dèpida èssere sa limba unificada e unificadora, chi si diat èssere dèpida impònnere in totu s'ìsula in subra de is particularidades de is sìngulos dialetos e suta-dialetos, sa limba de sa Natzione Sarda, cun sa cale sa Sardigna si cheriat insertare intre de sas àteras Natziones europeas, is chi in s'Otighentos aiant giai agiuntu o fiant pro agiùnghere s'atuatzione polìtica e culturale issoro, cumprèndida sa Natzione Italiana. E pròpiu in sa frassariga de cantu fiat istadu teorizadu e fintzas atuadu in favore de sa Natzione Italiana, chi in s'Otighentos fiat pro batire a tèrmine su protzessu de unificadura linguìstica, artziende su dialetu fiorentinu e toscanu a su rolu de "limba natzionale", narende·ddi "italianu illustre", fintzas in Sardigna s'augurada "limba natzionale sarda" fiat istada denominada "sardu illustre". [[Massimo Pittau]], ''Grammatica del sardo illustre'', Nùgoro, pp. 11-12</ref>
In su [[1847]], cun s'Unione Perfeta decretada dae re [[Carlo Alberto de Savoja|Carlo Alberto]] (est a nàrrere s'isterridura a sa Sardigna de s'ordinamentu giurìdicu e de sas istitutziones de sos àteros territòrios de sa corona), sa fratzione intelletuale-liberale de sa burghesia sarda aiat crètidu de tènnere definitivamente is ghennas abertas pro una parificatzione fintzas econòmica e sotziale cun sa terramanna. Sa delusione pro is cunsighèntzias de custu seberu at a batire in curtzu a sa prima istasone ''autonomista'': sa recherta de su reconnoschimentu de unu istatus ispetziale pro sa Sardigna in s'àmbitu de s'Istadu nou chi andaiat naschende. Protagonistas polìticos de su primu autonomismu sardu fiant istados [[Giovanni Battista Tuveri]] e [[Giorgio Asproni (polìticu)|Giorgio Asproni]].
 
Lìnia 19:
 
Relativamente a cussos annos cheret ammentadu su famadu fatu de sas [[Cartas de Arbaree]], assortimentu de documentas de edade medievale, postos in tzìrculu partende dae su [[1846]] dae [[Pietro Martini]] (esponente de sa chirca erùdida de su perìodu) e artziadu in pagu tempus a casu acadèmicu internatzionale. A pustis de tres deghes de annos de dibatos, e a pustis de chi medas documentas fiant istadas publicadas e impreadas che a base de cursos acadèmicos, de monografias, de costrutziones istòricas torra, sa sentèntzia de s'Acadèmia de [[Berlinu]] (presidida dae su grandu istòricu [[Theodor Mommsen]]) nd'at decretadu definitivamente sa frassidade.
 
==Economia e crisis sotziales intre Oto- e Noighentos==
A pustis de sas ùrtimas crisis, dèpidas a s'abolitzione de ulteriores diritos tzìvicos (in piessignu de sos “[[ademprivos]]”, cun cunsighentes rebellias populares, annos sessanta de s'Otighentos), in sos imbenientes annos otanta, fiat crèschida sa dimanda èstera de carchi produtu sardu e impare cun una congiuntura econòmica favorèvole aiant batidu s'ìsula a unu primu progressu econòmicu, cun sa prospetiva de recaidas sotziales favoràbiles (prima sa mèngua de su [[banditismo]]).