Limba dalmatica: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Lìnia 2:
Su '''dalmàticu''' o '''dàlmata''' fit una [[Limbas romanzas|limba romanza]] chi unu tempus si chistionabat peri sas costas de sa Dalmatzia. Fit una de sas limbas romanzas balcanicas.
Sa documentassione istorica chi tenimus faveddat de duas macro-variedades printzipales:
* Su limbazu de su nord o ''vegliotu'', custu proitteca fit de s'isula de Veglia;
* Su limbazu de su sud o ''raguseu'': pro custu b'at finas documentos e iscrittosiscritos de sa Repubrica de Ragusa.
 
==Istoria==
[[File:Dalmatian language.jpg|150px|thumbnail|right|Sas limbas romanzas in sa penisula balcanica de su seculu de XIV.]]
Cando s'[[Impèriu romanu de Otzidente|imperiu romanu de otzidente]] fit rutturutu, sa zente latinitzada de s'Illiria fit abbarrada in podere de sos invasores [[Avaros]] e [[Islavos]]. In su seculu de VII sa regione fit partìa in duos: sa [[Dalmàtzia|Dalmatzia]] (su trettutretu accantacant'e mare) e sa zona montagnina; sa secunda fit oramai islavitzada, sa prima aìat resistìu a sas invasiones mantenende s'identidade sua; sa populassione fit resèssia a sichesi che fughire a sos portos fortificaos comente [[Zadar|Zara]], [[Split (tzitade)|Spalato]] e [[Dubrovnik|Ragusa]]. Galu oje, in su [[Montenegro|Montenegru]], bi sunsunt toponimos de làdina orizine latìna comente Durmitor, Visitor e Cipitor.
 
Sicund'a s'istoricu [[Giovanni de Castro]], in su seculu de XI galu prus de 50.000 pessones chistionabanchistionabant su dalmaticu. Peròe, chin tottustotus sas conchistas de sa [[Repùblica de Venètzia|Repubrica de Venetzia]] su dalmaticu fit in sa prus parte bocau in locu de su [[Limba veneta|venetu]]: paret chi in sa tzitade de [[Zadar|Zara]] custu siat accadìu ja in antis de su [[Rinaschimentu]]. Su dalmaticu raguseu fit imbetzes sa limba egemone de sa [[Repùblica de Ragusa|Repubrica de Ragusa]] finas a su seculu de XI, e isparta finas a sa meitade de su Battoschentos. Est gràssias a Giovanni Conversini de Ravenna (1343-1408), chi si chessàbat chi non podìat prus faveddare chin sa zente de Ragusa, semus a connoschentzia chi ja a s'acabbu de su seculu de XIV sa limba prus allegada in cùghe non fit prus su dalmaticu. Sa classe arta, a dontzi modu, fit bilìmbe si non trilìmbe, capàssa de faveddare siat su latinu, siat s'italianu, siat su limbazu islavu de [[Dubrovnik|Ragusa]]. Filippo de Diversis nat chi in sos annos 1434-1440, cando imparabat sa grammatica latina in Ragusa, in sos tribunales galu si chistionabat in dalmaticu, ma sos zuiches etottuetotu chin issu faveddabanfaveddabant in italianu.
 
Su dalmaticu raguseu sichesi che fit estìntu in s'acabbuacabu de su Battoschentos. Pro s'umanista raguseu Elio Lampridio Cerva (1460 - 1520) su dalmaticu fit una limba belle irmenticada, un'ammentu de pitzinnìa. In carchi trettu isolau, comente sas isulas de Quarnero e fortzis Lissa, su dalmaticu bi l'aìat fatta a supravvìvere chin tottu probabilidade finas a s'artziada de [[Napoleone Bonaparte|Napolione]] che limba chistionada dae comunidades de numeru mannu. S'urtimu a chistionare su limbazu de su nord, [[Tuone Udaina]], sichesi che fit mortu in [[Krk (ìsula)|Veglia]] pro s'iscoppiuiscopiu de una mina de terra in su [[1898]]; ma, prima de sichesi che morrere, su glottologu Matteo Bartoli li aìat fattu un'intervista, prubicande prima in [[Limba italiana|italianu]] (versione pèrdia e torrada a bortare pètzi dae pacu) e poi in [[Limba tedesca|tedescu]] unu saggiusagiu in supra de su dalmaticu (''Das Dalmatische: altromanische Sprachreste von Veglia bis Ragusa und ihre Stellung in der apennino-balkanischen Romania''), galu un'opera de importu mannu pro cumprender e istudiare custa limba antica.
 
Edduncas, su dalmaticu che [[Limbas romanzas|limba nou-latina]] est oje iscumpartu de su tottutotu. Chin "dalmaticu" oje si nat su [[Limba croata|limbazu croatu]] narau ''čakavo-ikavo'', chi faveddanfaveddant sos croatos de Dalmatzia e chi at picau medas faveddos italianos e venetos e si bi podenpodent galu bìer in intro medas elementos lessicales de probabile orizine dalmatica. Pro cantu pertoccatpertocat sas populassiones de [[limba veneta]] e [[Limba italiana|italiana]] de sa [[Dalmàtzia|Dalmatzia]], sunsunt como pacas e ispartas.
 
== Vocabolàriu ==