Istoria de Sardinnia: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Bocande una parica de literas che a sa dòpia -t
Lìnia 2:
 
[[File:Statuamenhirlaconi.jpg|100px|thumbnail|left|Istatua agattada in [[Làconi]]]]
Sa '''istoria de sa Sardìnnia''' pertoccatpertocat su chi est sutzedidu a s'isula de [[Sardigna|Sardìnnia]].
 
Posta in su [[Mare de Mesu]] otzidentale, sa Sardìnnia dae s'antigorju est istada unu logu de bisita pro chie si poniat a naigare dae un'ala a s'atteraatera de su Mediterraneu, in sa chirca de si pigare materias primas e de cummertziare.
{{Istòria de Sardigna}}
RiccaRica de materias primas e de abba, sa Sardinnia est semper istada logu favoridu pro la populare. Fit in custa manera chi pro s'isula, in s'istoria sua, fit de profettuprofetu s'insularidade propriapropia e su logu istrategicu in ue fit posta. Sa sienda istorica e culturale sarda tenet medas riferimentos a culturas chi fint naschidas in logu, ma fintzas a cussas de sos meres coloniales chi si ant leadu sa Sardinnia in su tempus.
 
Sigundu a una tesi de s'istudiosu fentomadu [[sardos|sardu]] [[Juanne Lilliu]], s'istoria sarda tenet comente caratteristicacarateristica su chi issu li naraiat una "costante resistentziale", est a narrer sa pelea de sa zente sarda contra a sos imbasores: cando sa Sardinnia patiat sa tirannia coloniale, sos muntagninos in particulare ant mantennidu sa cultura sarda chi est arribada a nois puru, oe in die.
 
==Preistoria==
[[File:Monted'accoddisardegna.png|150px|thumbnail|right|[[Altare preistoricu de Monte d'Accoddi]], s'unica ziqqurat de su Mediterraneu.]]
{{Càstia fintzas|Sardigna preistòrica|Sardigna prenuràgica|Sardigna megalìtica}}
S'olmina umana prus antiga in Sardinnia est de una muninca nada ''Oreopithecus bambolii'', chi at bividu unos 8,5 miliones de annos faghet. In su 1996 ant iscobertu unu poddighe umanu, chi benit dae su 250.000 AC, in sa regione de su [[Logudoro]]<ref>[http://www.sardegnacultura.it/j/v/258?s=19714&v=2&c=2650&t=7 SardegnaCultura, Le più antiche tracce della presenza umana (in italianu)]</ref>.
 
Umanos modernos fint cumpartos in su Paleoliticu superiore: un'ossu de poddighe ant atzappaduatzapadu in sa gruttagruta de Corbeddu, a chirriu de [[Ulìana]]<ref>[http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/spoor/pdf/Spoor_Deinsea99_Corbeddu-homs.pdf The human fossils from Corbeddu Cave,. Sardinia: a reappraisal. Spoor, F., 1999]</ref>. Ant agattaduagatadu restos umanos de su Mesoliticu in sa gruttagruta de Su Coloru, in su [[Laerru]]<ref>[http://eprints.uniss.it/6328/1/Melis_P_Approdo_della_costa_di.pdf Paolo Melis - Un approdo della costa di Castelsardo, fra età nuragica e romana (in italianu)]</ref>.
 
Giai in s'edade de pedra, Monte Arci at tentu un'importu mannu. Su vulcanu antigu fit unu de sos puntos in ue prus si podìat agattareagatare pedra de tronu (atteramenteateramente nada "ossidiana"), chi si podiat impreare pro fagher trastos pro segare, in prus de punta de fritza. De pedra de tronu si nde podet agattareagatare como puru.
 
Su Neoliticu est cumintzadu in Sardinnia in su millenniu de ses AC, cun sa cultura de sa tzeramica cardiale. A pustis, cun su fenomenu megaliticu si aìant isviluppaduisvilupadu in su matessi tempus culturas de importantzia manna, comente cussa de [[Othieri]] e de [[Altzaghèna]] in su Neoliticu tardu e cussa de Abealzu-Filigosa e Monte Claro in su Calcoliticu.
 
Sa cultura de sos dolmen, cumintzada a s'agabbu de su millenniu de tres AC, fit cumparta cun elementos tipicos de s'[[Europa]] otzidentale.
Line 26 ⟶ 27:
===Epoca nuraghesa===
{{Càstia fintzas|Tziviltade nuraghesa}}[[File:Nuraghe Ruju.jpg|200px|thumbnail|left|Nuraghe Ruju de [[Tzaramonte]]]]
S'edade de brunzu in Sardinnia tenet comente caratteristica su fraigamentu de istrutturasistruturas connoschidas comente [[nuraghe]]s: in Sardinnia si nde podent agattareagatare galu 8000prus de 7000. Su nuraghe prus fentomadu est cussu de [[Barùmini]] in sa [[provìntzia de su Campidanu de Mesu]]. Sos sardos antigos aìant fraigadu sos nuraghes ind unu tempus chi andat dae su 1800 a su 1200 AC, ma medas los ant impreados fintzas a cando fint bennidos sos romanos. CaratteristicasCarateristicas de custu periodu sunt fintzas sos [[puttu sacru nuraghesu|puttosputos sacros]] (pro esempiu in Santa Cristina, [[Sàrdara]]) e sas [[tumba de sos zigantes|losas de sos zigantes]].
 
Semus a connoschentzia chi sos sardos fint in cuntattucuntatu cun sa zente de Mitzène, chi si poniat a cummertziare cun s'ala otzidentale de su Mare de Mesu. AtterosAteros cuntattoscuntatos cun tzittadestzitades [[Creta|cretesas]], comente Kydonia, sunt làdinos pro more de sas iscobertas archeologicas fattasfatas in Sardinnia<ref>C.M.Hogan, 2008</ref>. S'arresonu chi sos sardos podiant esser sos [[Shardana]], unu de sos populos de mare chi aìant postu a ferru e a fogu s'[[Egitu]] e atterosateros trettostretos de su Mediterraneu orientale, est unu fattufatu pro calicunu istudiosu, comente a Giovanni Ugas de s'[[Universidade de Casteddu]], ma est a lu refudare pro calicunu atteruateru<ref>Stephen L. Dyson and Robert J. Rowland, ''Archaeology And History in Sardinia From The Stone Age to the Middle Ages: Shepherds, Sailors, & Conquerors'' (UPenn Museum of Archaeology, 2007: ISBN 1-934536-02-4), p. 101 (with refs).</ref>.
 
Su nòmene etottuetotu de Sardìnnia dìat poder benner dae ''Sardus'' (connoschidu tra sos romanos comente ''[[Sardus Pater]]''), unu eroe de sa paristoria nuraghesa.
 
==Antigoriu classicu==
===AppoderamentosApoderamentos fenitzios===
{{Càstia fintzas|Istòria de Sardigna fenìtziu-pùnica}}[[File:Colonne a tharros.jpg|200px|thumbnail|right|Colunnas in Tharros]]
Dae su segulu de oto AC, sos fenìtzios ant fundadu paritzas tzittadestzitades e colonias in s'ala de josso de sa Sardinnia; [[Tharros]], Bithia, Sulcis, [[Nora]] e Karalis ([[Casteddu]]<ref>Si depet notare chi, prima chi sos pisanos si aìant pigadu sa tzittade, in sardu sa tzittadetzitade si naraìat ''Càlari'' e sa zente chi benìat dae in ìe ''Calarèsu'' (chi est galu, oe in die, abbarradu comente sambenadu).</ref>). Nanchi sos fenitzios benìant dae sa regione chi est oe su [[Lebanu]] e in su Mare de Mesu fentomada fit s'attividadeatividade issoro de mercadores.
 
Sa Sardinnia fit ind unu logu istrategicu meda, ca fit in mesu intre [[Cartaghine|Cartàghine]], [[Ispagna]], su rìu Rodanu e su trettutretu italianu de [[Etruscos|tziviltade etrusca]]. In prus, su sartu a chirriu de [[Iglesias]] fit de importu mannu pro sa presentzia de metaddu e zingu. Sas colunias las aìant fundadas in puntos istrategicos, a s'ispissu penisuleddas o isulas chi fit fatzile a defensare.
 
A pustis de sos fenitzios, bennidos sunt sos Cartaghinesos, chi si aìant conchistadu cussa parte de su Mediterraneu a curtzu de su 550 AC. Ant sighidu a isparghinare s'influentzia issoro a s'ala otzidentale e meridionale de sa Sardinnia, dae [[Bosa]] a Kalaris. Aìant appenas fattufatu un'imperju. Plenipotentziarios, nados ''Sufetes'', fint postos a gubernu de sas tzittadestzitades, ponende a cultibu campos de trigu e atterosateros tipos de laore.
 
===Imperju romanu===
{{Càstia fintzas|Sardigna e Còrsica}}
In su 240 AC, in sa prima gherra punica, sos sordados cartaghinesos aìant pesadu un'abbolottuabbolotu. Custu at dadu a sos [[latinos]], chi calchi annu a innantis aìant bintu a sos cartaghinesos in su mare a curtzu de [[Terranoa]] e occupaduocupadu [[Sulcis]], s'occasioneocasione zusta pro conchistare sa Sardinnia e nde fagher una colonia issoro. In su 238 AC, sos romanos aìant occupaduocupadu s'isula intrea chene resistentzia peruna. Si aìant postu in logu de sos cartaghinesos a cuntrollare un'infrastruttura giai isviluppadaisvilupada e urbanizada (assumancua su mancu in sos pianos). Paris cun s'isula de [[Còssiga]], sa Sardinnia fit una provintzia in suttasuta de unu pretore. Impare a sa [[Sitzìlia]] e a su s'[[Àfrica de su Norti|Nord Afriga de su Nord]], sa Sardinnia fit sa luscia prus manna de [[Roma]], fintzas a cando sos romanos no aìant conchistadu peri s'[[Egitu antigu|Egitu]] in su primu segulu AC.
 
Che est pesadu un'abbolottuabbolotu, chi nde fint a ghia duos nobiles sardo-punicos, a pustis de sa derrota manna romana in Cannae (216 AC). Un'esertzitu romanu de 23.000 sordados, in suttasuta de Titu Manliu Torcuatu, aìat bintu a sas fortzas sardo-punicas in alliantzia bochinde a 12.000 omines. Sos gai nados ''Sardi Pelliti'' (sardos cun manta de pedde<ref>Est dae Chicheròne chi dae custu nomìnzu, cun su cale sos romanos pigaìant in ziru a sos sardos reberdes, fit naschidu e est ancora in impreu su faeddu de menisprètziu ''peddone'' pro indittareinditare una persone ruza o pagu educada.</ref>), chi bivìant in logu de muntagna, aìant fattufatu resistentzia pro prus de unu segulu, e nànchi Marcu Tzetziliu Metellu los aìat bintos petzi in su 127 AC.
[[File:Cagliari Roman Amphitheatre 2003.jpg|200px|thumbnail|left|Anfiteatru de Casteddu.]]
In suttasuta de su dominiu romanu, su [[limba latina|latinu]] fit bennidu a limba de su prus de sa zente, diveninde su chi est como su [[limba sarda|sardu modernu]]. Sa cultura punica fit comuncas forte meda, a su nessi fintzas a su primu segulu DC. Tharros, Nora, Bithia, Antas e Monte Sirai sunt como monumentos archeologicos de importu.
 
Su zeografu Tolomeu aìat iscrittuiscritu chi in Sardinnia istaìant [[Lista de tribù nuraghesas|paritzas tribù]]<ref>Ptol. III, 3.</ref>. In su 212 dontzi abitadore de s'imperju, e duncas sos sardos puru, divenìant tzittadinostzitadinos romanos cun s'edittueditu de Caracalla. Tando su prus de sos sardos, chi faghiant parte de ''Municipia'' e ''Coloniae'', lu fint giai, francu sos muntagninos de [[Barbagia|Barbaza]]. In s'imperju de Diocletzianu, in s'annu 286 sa Sardinnia faghiat parte de sa diotzesi italiciana, e de sa diotzesi suburbicaria italiciana in suttasuta de s'[[Costantinu|imperadore Costantinu]], in s'annu 324. Custu fintzas a cando sos vandalos non si ant pigadu issos puru s'isula issos puru, in su 456.
 
==[[Edade de Mesu]]==
===Zente vandala, gota e bizantina===
{{Càstia fintzas|Istòria de Sardigna vàndala|Istòria de Sardigna bizantina}}[[File:San Giovanni di Sinis abside.jpg|200px|thumbnail|Creia bizantina de [[Crèsia de Sant'Uanni de Sinnis|Santu Juanne de Sinis]]]]
A pustis chi s'[[Impèriu romanu de Otzidente|Imperju Romanu de Ponente]] fit rutturutu in disgrassia, sa Sardinnia fit leada paritzas bortas. In su 456 sos [[Vàndalos|Vandalos]], una tribù germanica orientale chi benìat dae s'Africa de susu, aìat occupaduocupadu sa costera de s'isula. Sos de s'[[Impèriu romanu de Oriente|Imperju Romanu de Oriente]] si la aìant torrada a pigare, ma no fit coladu tempus meda chi sos Vandalos aìant impostu su poderiu issoro peri tottutotu s'isula. In su 553, sa Sardinnia si torrat a pesare cun Goddas, unu gotu.
 
In su 534, sas fortzas vandalas, chi fint minoreddas, si arrendent de sighida a sos Bizantinos; tando, s'isula divenìat parte de s[[Impèriu bizantinu|'Imperju Bizantinu]], e cumprendida comente provintzia in sa meria pretoriana de Africa. Su gubernadore de su logu fit in Calari. In sas gherras goticas, s'isula fit colada derettuderetu in manu de sos [[Ostrogotos]], ma un'esertzitu chi benìat dae Cartaghine e sa derrota de sa resistentzia germanica in continente aìat torradu a affirmare su cuntrollu bizantinu. In cussu annu, sa Sardinnia faghiat parte de s'[[Esarcadu de Àfrica|Esarcadu de Africa]], fintzas a s'agabbu suo pro more de sos [[Àrabos|Arabos]] in su 700.
 
Unu de sos pagos [[sardos]] chi si benit a ischire in custu periodu est [[Ospitone]], chi fit a cabu de sos muntagninos o barbaritzìnos (zente de Barbaza). Sigundu a calchi litteralitera de papa Gregorju Primu, in Sardinnia bi aìat sa cunvivèntzia de sardos latinizados e cristianizados (sos "provintziales" o ''provinciales'') e de sardos chi galu mantenìant cultura pagana (''gens barbaricina''). Ospitone, cumbertidu a sa [[Cristianèsimu|Cristianidade]] in su 594, aìat fattufatu a manera de cumbertire peri a sos atterosateros muntagninos. Sa Cristianitzazionecristianitzazione, de cada manera, fit a longu posta in suttasuta de s'influentzia de sa cultura bizantina.
[[File:Flag of the Italian region Sardinia.svg|200px|thumbnail|right|[[bandera de sos battor moros|Bandera istoriga de sa Sardinnia]]]]
 
===Iscurreras saraghinas===
Dae su 705-706 in susu, sos Saraghìnos de s'Africa de susu (chi sos Arabos aìant conchistadu de pag'ora) aìant cumintzadu a dare infadu a sa zente chi bivìat accant'e mare. Particulares a pizu de sa situatzione politiga de sa Sardinnia, in sos segulos a sighire, fartant meda. Pro more de sos attacosatacos saraghinos, in su segulu de noe sos sardos aìant lassadu Tharros a favore de [[Aristanis]], a pustis de prus de 1800 annos de occupaduraocupadura; Calari, [[Portu Turre]] e atterasateras tzittadestzitades aìant fattufatu sa matessi fine. Bi aìat nova de un'atteraatera bardana saraghina in su 1015-1016 dae sas [[Ìsulas Baleares|Baleares]], e chi nde fit a cumandu Mujāhid al-ʿĀmirī (latinizadu in "MusettuMusetu"), ma s'imbasione la aìant firmada sos [[Judicados sardos]] cun s'amparu de sa flottaflota [[Repùblica de Pisa|pisana]] e [[Repùblica de Gènova|genovesa]], chi aìat cramadu papa Beneìttu VIII.
 
===Judicados sardos===
{{Càstia fintzas|Judicadu sardu|Istòria de Sardigna sennorile e comunale}}
[[File:Giudicati of Sardinia 1.svg|250px|thumbnail|left|Judicados sardos]]
Dae su segulu de ùndighi fit cumparta un'istitutzione nada "Judicadu" (dae su latinu ''jūdicātus''). Su titulu de "judiche" (''judex'') collìat s'erentzia de su gubernadore bizantinu a pustis de s'[[Esarcadu de Àfrica|Esarcadu africanu]] de su 582. In su segulu de oto e de noe sas battorbator alas, chi dipendìant dae Calari, fint semper prus indipendentes, e sos [[Impèriu bizantinu|Bizantinos]] si bidìant attesuatesu dae su Mare Tirrenu cando sos Arabos aìant conchistadu sa Sitzilia in su 827. Una litteralitera de papa Nigola Primu, in s'864, faghet tzinnu de sos judiches sardos, e s'indipendentzia issoro la at a abberguare un'atteraatera litteralitera de papa Juanne VIII, chi lis naraìat "prìntzipes". A su cumintzu de s'epoca de sos Judicados, in Sardinnia bi aìat 330.000 persones, e de custas 120.000 fint liberas. Custas fint in suttasuta de sos curadores (funtzionarios de su logu), chi fint issos puru suzettossuzetos a su judiche, amministradore de sa justìssia e cumandante de s'esertzitu. Péri sa cresia fit potente, e tando aìat lassadu de su tottutotu su ritu orientale. S'arribu, in su segulu de undighi, de mànagos comente a sos benedettinosbenedetinos, camaldolesos e atterosateros chi accudìant dae su [[Mezzogiorno]] [[Penìsula italiana|italianu]], dae sa [[Lombardia]] e dae sa Proventza (mescamente sos de Montecassino, Saint-Victor de Marseille and Vallombrosa), aìant mezoradu sa laurera chi fit tando profundamente suttisviluppadasutisvilupada. Sos [[condaghe]]s de sos monasterios, chi tenent contu de cambios de propiedade, sunt una fonte de importu mannu pro s'istudiu de s'isula e de sa limba sua in sos segulos de undighi e de dòighi. A pizu de sos fizos de tzeraccos, sos condaghes de Santu Pedru de Silki, in [[Tàtari]], e de Santa Maria de [[Bonaccattu]] ammustrant differentzias tra regiones sardas chi dìant àer influentziadu su tassu de supravivèntzia de sas feminas, mancari bochinde a sas pitzinnas<ref>R.J.Rowland, 1982.</ref>. Su monasteriu de BonaccattuBonacatu fit ind unu logu in ue su pastoriu fit s'attividadeatividade prus importante, e duncas in ue sas feminas fint de pagu profettuprofetu; in cussu sartu, su tassu de genere est a favore de sos omines. Peròe, in sa regione de Santu Pedru de Silki, in ue s'economia non ziraìat petzi cun sos pastores, su tassu de genere est normale.
 
Bi aìat chimbe Judicados, pro su chi nde podimus ischire: su de [[Judicadu de Agulliastra|Agugliastra]] ([[Ozzastra]]), [[Judicadu de Torres|Torres]] (Logudoro), [[Judicadu de Calaris|Calari]], [[Judicadu de Arborea|Arbaree]] e [[Judicadu de Gallura|Gallura]]. Su Judicadu de Agugliastra si lu aìat pappadupapadu chito cussu de Casteddu, e cussos de Arbaree e Logudoro (e mancari Gallura) fint impare in su segulu de undighi.
[[File:Bas.saccargiasardegna.png|200px|thumbnail|right|Basìlica de Saccargia, s'esempiu prus mannu de architetturaarchitetura romanico-pisana in Sardinnia]]
Sos riformadores gregorianos aìant ispinghidu a unu cuntattucuntatu prus mannu tra sa Sardinnia e sa penisula italiana, de manera ispetziale ca sos judiches bolìant fraigare monasterios cun managos continentales. In su segulu de doighi, sos judicados sardos aìant juradu fidelidade a su papa, chi los at postos in suttasuta de s'Artzidiòtzesi de [[Pisa]], arribande a brincare fintzas cussa de Casteddu.
 
Sos judicados fint a s'ispissu brigande s'unu cun s'atteru, e aìant fattufatu medas cuntzessiones de cummertziu cun sos Pisanos e Genovesos. Sas Republicas Marinaras italianas, in pagu tempsutempus, fint divènnidas su mere de s'economia sarda.
 
In su segulu tardu de doighi e in cussu de trèighi, sos battorbator Judicados fint colados in manu a familias istranzas, e cussas sardas fint impare a issas. Arbaree fit colada a sa familia [[Catalugna|cadelana]] de Cervera-Bas in su 1185; in su 1188, Casteddu si la aìat pigada sa familia Massa de sa Republica de Pisa; sa Gallura, cund una coja (tando bi aìat una femina, Elena), fit dominiu de un'atteraatera familia pisana, Visconti, in su 1207. Petzi su Judicadu de Torres fit tottutotu de familias sardas abberu, ma fit agabbadu in su 1259 cun sa morte de s'urtima judichessa sua, Adelasia. Un'annu a innantis, in su 1258, sos atterosateros Judicados e sos Pisanos che aìant bogadu s'urtimu judiche de Calari. Su judicadu de Gallura at bividu unu pagu prus a longu, ma zente inimiga a sos de Visconti, in Pisa, in su 1288 che aìat bogadu a fora s'urtimu judiche galluresu, Nino, amigu de [[Dante Alighieri]].
 
In su matessi tempus, Tatari si aìat declaradu issa etottuetotu unu comune liberu in alliantzia cun Genova. In su segulu de battòrdighibatòrdighi, sa Sardinnia orientale fit in suttasuta de sos Pisanos. In sas terras sardas controlladaschi daesi issos,aiant pigadu sos pisanos e sos genovesos, a parre de s'istòricu [[John Day]], sos meres si cumportaiant in manera [[Colonialismu|coloniale]]. Su Judicadu de Arbaree, imbetzes, abbarraìat s'unicu Judicadu sardu fintzas a su 1420. Sa fregura prus fentomada de cussu periodu, [[Elianora de Arbarèe|Elianora]], fit a cumandu de Arbaree in su segulu tardu de battordighibatordighi; aìat mezoradu e postu sa base pro su chi dìat esser istada sa leze sarda in balore fintzas a su 1827, sa gai nada [[Carta de Logu]].
 
==Regnu de Sardinnia==
{{Càstia fintzas|Rennu de Sardigna}}
 
===In sa Corona Aragonesa===
{{Càstia fintzas|Istòria de Sardigna aragonesa}}
In su 1323 sos Aragonesos in suttasuta de Pedru, fizu de re [[Giagu II de Aragona|Giagu Segundu]], fint isbarcados in sa Sardinnia de josso, a curtzu de [[Iglesias]]. Fint intervennidos sos Pisanos, ma sos Aragonesos los aìant bintos sìat in mare sìat in terra, custringhèndelos a lassare su trettu casteddaju e cussu galluresu, e mantenende petzi su casteddu de Calari. In su 1353 [[Marianu IV]] de Arbaree, in alliantzia cun sos de Doria, aìat fattufatu gherra a sos Cadelanos, binchendelos in Decimum e lompende a Tàtari, ma non faghìat a occupare Casteddu. Sa paghe de Seddori (1355) che at fattufatu pesare unu periodu de pasu, ma sa disamistade fit torrada in su 1395, cun sos de Arbaree chi si pigaìant su prus de s'isula, francu calicunu portu. Peroe, in su 1409 sos Aragonesos che aìant bogadu una flottaflota Genovesa chi benìat pro amparare a sos Sardos, e at litteralmenteliteralmente segadu a cantos s'esertzitu issoro in sa [[battalla de Seddori]] cund unu derrota manna pro sos Sardos. Aristanis, su capu de logu de Arbaree, fit ruttaruta in su 29 de Martzu de su 1410. S'urtimu judiche fit custringhidu a si bender su chi bi abbarraìat in su 1420, pro 100.000 fiorinos.
 
In su 1323 sos Aragonesos in sutta de Pedru, fizu de re [[Giagu II de Aragona|Giagu Segundu]], fint isbarcados in sa Sardinnia de josso, a curtzu de [[Iglesias]]. Fint intervennidos sos Pisanos, ma sos Aragonesos los aìant bintos sìat in mare sìat in terra, custringhèndelos a lassare su trettu casteddaju e cussu galluresu, e mantenende petzi su casteddu de Calari. In su 1353 [[Marianu IV]] de Arbaree, in alliantzia cun sos de Doria, aìat fattu gherra a sos Cadelanos, binchendelos in Decimum e lompende a Tàtari, ma non faghìat a occupare Casteddu. Sa paghe de Seddori (1355) che at fattu pesare unu periodu de pasu, ma sa disamistade fit torrada in su 1395, cun sos de Arbaree chi si pigaìant su prus de s'isula, francu calicunu portu. Peroe, in su 1409 sos Aragonesos che aìant bogadu una flotta Genovesa chi benìat pro amparare a sos Sardos, e at litteralmente segadu a cantos s'esertzitu issoro in sa [[battalla de Seddori]] cund unu derrota manna pro sos Sardos. Aristanis, su capu de logu de Arbaree, fit rutta in su 29 de Martzu de su 1410. S'urtimu judiche fit custringhidu a bender su chi bi abbarraìat in su 1420, pro 100.000 fiorinos.
[[File:MarghinottibattagliaSanluri.jpg|200px|thumbnail|right|Sa battalla de Seddori (pintura de Giovanni Marghinotti)]]
S'indipendèntzia perdida, su dominiu ispagnolu (cadelano-aragonesu a primu, ispagnolu a pustis dae su 1479), impare a unu feudalesimu antigude s'antigorju e s'iscoberta de sas Amerigas, at cajonadu unu disaccattudisacatu mannu pro sa Sardinnia. Bi aìat unu azicu de tempus in ue sos sardos parìant ischidados in suttasuta de su nobile [[Lenardu de Alagon]], [[Marchesadu de Aristanis|marchesu de Aristanis]] chi fit resessidu a bincher a s'esertzitu ispanigu in su 1470, ma cussa pagu ispera fit posta a agabbu cando lu aìant bintu in sa battalla de [[Macumere]] (1478). Non fit de azudu su fattufatu chi a s'ispissu sa Sardinnia la ponìant a ferru e a fogu sos Saraghinos, e chi bi aìat medas epidemias de pesta (malas fint mescamente cussas in su 1582, 1652 e 1655).
 
=== In sa Corona Ispagnola ===
Line 93 ⟶ 95:
Sa Sardinnia fit in mesu a briga tra istados tra su 1700 e su 1720. Cando fit dada a s'imperadore Caralu de VI in su 1714, [[Filipu V de Ispagna|Filippu V de Ispagna]] si la at torrada a pigare in su 1717, ma in su 1720 sas potentzias europeas aìant isseberadu de dare sa Sardinnia a Vittoriu Amedeu de Savoia, faghende cambiu a mala gana cun sa Sitzilia chi prima tenìat. Fit tando chi, pro sorte, sa Sardinnia divenìat propiedade italo-piemontesa.
 
===In suttasuta de sos Piemontesos===
{{Càstia fintzas|Istòria de Sardigna sabàuda|Rivolutzione sarda de su 1794}}
[[File:Ingresso a Sassari.jpg|200px|thumbnail|left|Juanne Maria Angioy intrande a Tàtari (1795)]]
In su 1793 sos Sardos aìant catzadu fora a sos frantzesos. In su 23 de Frearzu de su 1793, Domenico Millelire, chi fit a cumandu de sa flottaflota sarda, aìat peri bintu a curtzu de [[sa Madalena]] sa flottaflota de sa Republica Frantzesa, in ue bi fit [[Napoleone Bonaparte]] (tando tenente). Millelire fit su primu a tenner una medàllia dorada a balore militare de sa Marina Italiana. In su matessi mese, sos Sardos aìant firmadu un'isbarcu frantzesu in s'ispiaggiaispiagia de [[Cuartu Sant'Aleni]]. Gratzias a custa binchida manna, sos Istamentos sardos tenìant s'ispera de pigare su matessi derettuderetu chi aìant sos continentales, presentende a re [[Vitòriu Amedeu III|Vittoriu Amedeu III]] chimbe preguntas. Issu, peroe, no nde cherìat nemmancu s'intesa. Tra sos sardos, su discuntentu fit tantu chi ind un'abbolottu in Casteddu, in su 28 de abrile de su 1794, aìant mortu a duos piemontesos. Custu fit su cumintzu de una pelea gherrada peri tottu s'isula, sa [[Revolutzione sarda de su 1794|revolutzione sarda]] (nada in [[limba italiana|italianu]] ''moti rivoluzionari sardi'' o ''vespri sardi''), chi fit agabbada cando sos Sardos nche aìant catzadu fora dae Casteddu a sos funtzionarios piemontesos. In su 28 de Nadale de su 1795, zente protestende in Tàtari contra su regìmene feudale aìat occupadu sa tzittade. In su 13 de Frearzu de su 1795, pro pònner unu frenu a s'abbolottu chi fit bulluzende in tottue, su vicerè Filippo Vivalda aìat dadu a [[Juanne Maria Angioy]], mazistradu Sardu, su podere de ''alternos'', est a nàrrer su podere de fagher pro contu de issu. Peroe Angioy, chi fit a s'ala de su populu sardu, aìat biazadu peri tottu sas biddas, pedinde s'agabbu de su feudalesimu e bolènde fagher de sa Sardinnia una Republica<ref>''Idee di Sardegna'', Carlo Pala, Carocci Editore, 2016, pp.77</ref><ref>''Sardinia'', Dana Facaros & Michael Pauls, 2003</ref> a costazu de sa Frantza revolutzionaria; ma bi aìat troppu lealistas, e tando lu aìant custringhidu a sì nche fuire a [[Parigi]] dimandende s'amparu de sa Frantza.
 
Tra sos sardos, su discuntentu fit tantu chi ind un'abbolotu in Casteddu, in su 28 de abrile de su 1794, aìant mortu a duos piemontesos. Custu fit su cumintzu de una pelea gherrada peri totu s'isula, sa [[Revolutzione sarda de su 1794|revolutzione sarda]] (nada in [[limba italiana|italianu]] ''moti rivoluzionari sardi'' o ''vespri sardi''), chi fit agabbada cando sos Sardos nche aìant catzadu fora dae Casteddu a sos funtzionarios piemontesos. In su 28 de Nadale de su 1795, zente protestende in Tàtari contra su regìmene feudale aìat ocupadu sa tzittade. In su 13 de Frearzu de su 1795, pro pònner unu frenu a un'abbolotu chi fit bulluzende in totue, su vicerè Filippo Vivalda aìat dadu a [[Juanne Maria Angioy]], mazistradu Sardu, su podere de ''alternos'', est a nàrrer su podere de fagher cosa pro contu de issu. Peroe Angioy, chi fit a s'ala de su populu sardu, aìat biazadu peri totu sas biddas, pedinde s'agabbu de su feudalesimu e bolènde fagher de sa Sardinnia una repùblica<ref>''Idee di Sardegna'', Carlo Pala, Carocci Editore, 2016, pp.77</ref><ref>''Sardinia'', Dana Facaros & Michael Pauls, 2003</ref> a costazu de sa Frantza revolutzionaria; ma bi aìat tropu lealistas, e tando lu aìant custringhidu a sì nche fuire a [[Parigi]] dimandende s'amparu de sa Frantza.
In su 1799, s'esertzitu frantzesu aìat catzadu a re Caralu Emanuele IV dae su [[Piemonte]], e tando movìat a Casteddu (frade suo, Vittoriu Emanuele I, fit ghiradu a [[Torinu]] petzi in su 1814). A s'agabbu de su segulu de degheòto, aìant torradu a abèrrer sas universidades de [[Universidade de Tàtari|Tàtari]] e [[Universidade de Casteddu|Casteddu]]. In su 1823, Vittoriu Emanuele I aìat fattu s'[[Editto delle Chiudende|edittu de sas chiudendas]], una leze chi proibìat su bene comunu e nche faghìat intrare su cuntzettu de propriedade privada; custu nche at pesadu polemica manna tra sos Sardos. In su 1847, in sutta de re Caralu Albertu, cun sa [[Fusione perfetta de su 1847|Fusione Perfetta]] fit agabbada s'autonomia amministrativa de sa Sardinnia, chi como divenìat parte de s'Italia (prima nada "Terramanna") in tottu e pro tottu. Sa fusione perfetta est istada sa base de s'istadu tzentrale italianu, pro comente lu connoschimus oe in die.
 
In su 1799, s'esertzitu frantzesu aìat catzadu a re Caralu Emanuele IV dae su [[Piemonte]], e tando movìat a Casteddu (frade suo, Vittoriu Emanuele I, fit ghiradu a [[Torinu]] petzi in su 1814). A s'agabbu de su segulu de degheòto, aìant torradu a abèrrer sas universidades de [[Universidade de Tàtari|Tàtari]] e [[Universidade de Casteddu|Casteddu]]. In su 1823, Vittoriu Emanuele I aìat fattufatu s'[[Editto delle Chiudende|edittueditu de sas chiudendas]], una leze chi proibìat su bene comunu e nche faghìat intrare su cuntzettucuntzetu de propriedadepropiedade privada; custu nche at pesadu polemica manna tra sos Sardos. In su 1847, in suttasuta de re Caralu Albertu, cun sa [[Fusione perfetta de su 1847|Fusione PerfettaPerfeta]] fit agabbada s'autonomia amministrativa de sa Sardinnia, chi como divenìat parte de s'Italia (prima nada "Terramanna") in tottutotu e pro tottutotu. Sa fusione perfettaperfeta est istada sa base de s'istadu tzentrale italianu, pro comente lu connoschimus oe in die.
 
==Aunimentu italianu==
{{Càstia fintzas|Istòria de Sardigna cuntemporànea}}
 
===Regnu de Italia===
Cun s'aunimentu de sa penìsula italiana in su 1861, su Regnu de Sardinnia cambiaìat nòmene in "Regnu de Italia". Dae su 1855, s'eroe [[Giuseppe Garibaldi]] si aìat comporadu su prus de s'isula de Caprera in sa Madalena, a ue est accudiduacudidu cando aìat perdidu sa tzittadetzitade sua de [[Nitza]]. Sa domo, fattoriafatoria e tumba sua sunt como su museu (''Compendio Garibaldino'') prus bisitadu in totu sa Sardinnia.
 
In su 1883, su primu trenu at biazadu tra Tàtari e Casteddu, e in custa deghìna de annos si ant isviluppaduisvilupadu sos servìtzios publicos: istradas, digas, iscolas, cunduttoscundutos e acuedottosacuedotos, mescamente in sas tzittadestzitades.
 
In sa [[prima gherra mundiale]], sa Sardinnia at pagadu meda in contu de mortos, meda de prus cunforma sa media italiana; sos soldados sardos de sa [[brigada tataresa]] aìant pigadu paritzas medàllias e atterosateros onores pro si àer distinghidu in su trintzeramentu. In su pustigherra, su parlamentu italianu aìat approvaduaprovadu unu prozettuprozetu de leze (nadu ''legge del milione''), in ue si ponìat unu milione de francos pro isviluppareisvilupare infrastrutturasinfrastruturas e incorazare sa creschida economica. Peroe, petzi unu biculu de custu fundu ant dadu, e cussu pagu chi abbarraìat lu ant ispendidu pro Casteddu ebbìa.
[[File:Piazza Roma Carbonia.jpg|200px|thumbnail|right|Pratza Roma de Carbonia]]
S'iscritora [[Grazia Deledda]] at bintu su [[premiu Nobel]] pro sa LitteraduraLiteradura in su 1926.
 
In su [[Itàlia fascista|periodu fascista]], cun sa politica de autarchia, unu muntone de istranzos accudiduacudidu dae cada cuzone de Italia at postu a cultibu paritzos paules. Sas comunidades prus mannas fint in su sartu aristanesu, in ue zente [[Venetu|veneta]] aìat fundadu ''Mussolinia'' (como nada [[Arborea]]), e in cussu [[S'Alighera|s'aligheresu]], in ue atterosateros continentales aìant fraigadu [[Fertilia]]. Aìant fundadu fintzas sa tzittadetzitade de [[Carbònia]], chi fit chito unu logu de minera.
 
Sa repressione de su gubernu fascista fit chene piedade. [[Antonio Gramsci]], unu fundadore de su [[partidu comunista italianu]], si nche fit mortu in presone a pustis chi lu ant arrestadu. Sos fascistas aìant pigadu a fusiladas a s'[[anarchismu|anarchicu]] [[Michele Schirru]] a pustis de àer ischidu chi issu pensaìat a bochire a [[Benito Mussolini]].
 
Sa Sardinnia fit teatru de gherra manna in sa [[segunda gherra mundiale]]; sos bombardamentos ant fattufatu dannu mannu in sas tzittadestzitades de Casteddu e s'Alighera. Sa gherra in Sardinnia fit posta a agabbu in su tardu 1943, cando sa Wermacht [[Germania|tedesca]] fit tuccadatucada pro andare in Còssiga. Fit goi chi s'isula, impare a su Mezzogiorno italianu, divenìat libera.
 
===Republica Italiana e Autonomia Sarda===
[[File:Cagliari panoramica.jpg|thumbnail|800px|center|Bisura de Casteddu moderna e chirrios a curtzu]]
In su 1946, su 60% e passa de sardos aìat botadu pro sa [[monarchia]], tantu cantu in Italia de josso, ma a botu populare una pariga de dies a pustis s'Italia fit comuncas unazirada republica.a repùblica.

In su 1948, sa Sardinnia tenìat pro sa prima bìa dae [[Fusione perfetta de su 1847|sa fusione de su 1847]] una calchi forma de autonomia in logu, mancari limidada meda si posta a paragone cun sas atterasateras e mescamente cussa sitziliana. Sas primas eletziones de sa regione sarda fint istadas in su oto de maju de su 1949. Intro de su 1951, sa malaera fit binta cun sutzessu, gratzias a s'amparu de sa Fundatzione Rockefeller. In sos matessis annos, su miraculu economicu italianu si at bidu in Sardinnia puru, mescamente in su campu turisticu faghende ispatziu a logu de ricconesricones comente sa ''Costa Smeralda'' (chi sos sardos li naraìant prima ''[[Montes de Mola]]'' o ''Monti di Mola'' in [[gadduresu]]). Oe in die, unos deghe miliones de zente est in Sardinnia dontzi annu.
 
Cun sa creschida turistica, su carbone aìat perdidu importantzia. De cada manera, derettuderetu a pustis de sa segunda gherra mundiale riccosricos imprendidores italianos aìant cumintzadu unu prozettuprozetu de cumbertida industriale, su gai nadu ''piano di rinascita'', cun sa punna de dare prus infrastrutturasinfrastruturas a s'isula. Custu bidìat sa fraigada de noas istradas, imbuschimentu, terra de cultivassione e, subratottusubratotu, unu muntone de cumplessos industriales. Custu prozettuprozetu est istadu unu faddimentu mannu, pro neghe de su pretziu artu chi si depìat pagare in contu de carradura. In sos annos Chimbanta e Sessanta, medas sardos fint custringhidos a disterrare non petzi in [[Italia de susu]] e [[Italia tzentrale|de tzentru]], ma fintzas in su restu de [[Europa]] (subratottu in Germania, Frantza e [[Bèlgiu]]); in prus, atterosateros medas aìant lassadu sa bidda issoro pro si nche andare in sas tzittadestzitades (mescamente Casteddu, Terranoa e Tàtari), in ue su traballu si podìat agattareagatare prus a discassu.
 
In sos annos Sessanta medas, chi fint pastores e massajos, divenìant operajos, e atterosateros aìant agattaduagatadu traballu in sas bases militares noas, fraigadas subratottusubratotu pro sa NATO. Oe in die puru, su 60% e passa de terachias militares italianas est tottutotu in Sardinnia, chi si isterret pro nemmancu unu dècimu de su territoriu italianu e chiin ue sa populatzione sua contat prus pagu de su 2,5% italianu<ref>Internal colonialism in Western Europe: the case of Sardinia - Katjuscia Mattu</ref>; tottustotus sas bases militares postas a pare cumprendent prus de 35.000 ettarasetaras, impreadas pro isperimentare armas perigulosas in logu de gherra<ref>[http://www.regione.sardegna.it/argomenti/ambiente_territorio/servitumilitari/ Sardegna, servitù militari - Official regional website]</ref><ref>[http://www.enricolobina.org/wp/2014/07/25/sardinia-and-the-right-to-self-determination-of-peoples-document-to-be-presented-to-the-european-left-university-berlin-2014/ Sardinia and the right to self-determination of peoples, Document to be presented to the European left University of Berlin - Enrico Lobina]</ref>. Dae tando, bi at semper istadu unu movimentu de protesta chi si ponet in pensamentu pro su dannu ambientale chi sos militares sunt faghende in terra sarda.
 
Cun sa crisi internatzionale de s'ozu de pedra in su 1973, medas operajos fint abbarrados chene prus unu traballu pro campare.
 
Intr'e s'atteruateru, sa crisi economica e sa farta de traballu aìant cajonadu unu tassu criminale artu meda, chi si podet iscumbatare in cosas comente sos secuestros de persone (in suttasuta de s'[[anonima sarda]]) e unu tzertu abbolottuabbolotu politicu: tra sos annos SettantaSetanta e OttantaOtanta unu fiottufiotu de trumas armadas, subratottusubratotu de idea [[comunismu|comunista]] o [[indipendentismu sardu|indipendentista]] (o tottutotu e duas impare), aìant postu bombas e fattufatu paritzos attentadosatentados terroristigos<ref>[http://www.sisde.it/gnosis/Rivista3.nsf/ServNavigE/7 ''Sardinia, a political laboratory'' - GNOSIS, Italian Intelligence Magazine]</ref><ref>''The Dynamics of Subversion and Violence in Contemporary Italy'' - Vittorfranco Pisano, Hoover Institution Press (1987)</ref><ref>''Il codice barbaricino'' - Paola Sirigu, Davide Zedda Editore</ref>.
 
In su 1983, pro sa prima bia, unu militante de unu partidu natzionalista sardu fentomadu meda, su [[Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione|Partidu Sardu de Atzione]], fit presidente de sa regione. Custu no nche bogat su fattufatu chi, in s'impestantu, fint naschidos atterosateros movimentos indipendentistas galu prus radicales: calicunu bi la at fatta a divènner unu partidu in sos annos Novanta. In su 1999, a pustis de unu periodu longu abberu de [[italianitzatzione]], tottustotus sas [[limbas de sa Sardigna|limbas de Sardinnia]] fint co-uffitziales impare a s'italianu (su reconnoschimentu abbarrat petzi formale, peroe).
 
Oe in die, sa Sardinnia est una regione europea chi campat subratottusubratotu cun su turismu e su tertziàrju. Sos isfortzos fattosfatos ant imminorigadu su suppostus' ''handicap'' de s'insularidade, pro esempiu cun cumpanzias aereas ''low cost'' e sa tecnologia.
 
==Referentzias==