|
}}
S''''Agèntzia ispatziale europea''', ufitzialmente denominada in manera ufitziale ''Agence spatiale européenne'' (dae su [[Limba frantzesa|frantzesu]]; in acrònimu '''ASE'''<ref>{{Tzita web|url=http://lannuaire.service-public.fr/services_internationaux/institution-europeenne_185293.html|tìtulu=Agence spatiale européenne - Annuaire {{!}} service-public.fr|limba=fr|atzessu=2018-02-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20150912003601/http://lannuaire.service-public.fr/services_internationaux/institution-europeenne_185293.html|dataarchìviu=2015-09-12|deadurl=eja}}</ref>) o, prus ina manera fitianas'ispissu, ''European Space Agency'' (dae s'inglesu; in [[acrònimu]] '''ESA'''), est un' agèntziaagentzia internatzionale fundada in su [[1975]] incarrigada de coordinare sos progetos ispatziales de 22 Paisos [[Europa|europeos.]]<ref name="new_members">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/About_ESA/SEMP936LARE_0.html|tìtulu=New Member States|editore=ESA|limba=en|atzessu=2018-02-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20070820000355/http://www.esa.int/SPECIALS/About_ESA/SEMP936LARE_0.html|dataarchìviu=2007-08-20|urlmortu=eja}}</ref> SuSa quartiersede generale suosua s'agatat in [[Parigi]], in [[Frantza]]<ref name="esa_hq">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/ESATE4UM5JC_index_0.html|tìtulu=ESA headquarters|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref>, cun ufìtzios in [[Mosca]], [[Bruxelles]], [[Washington]] e [[Houston|Houston.]] Su personale dae s'ESA de su [[2016]] auddiatarribbaiat a 2 '200 persones (esclùdidosescludende subsu-apaltadores e sas '''agèntzias''' natzionales) e su budget suo fiat de 5,25 milliardos de èuros. AtualmenteIn custu momentu su diretore generale de s'agèntzia est Johann-Dietrich Woerner.<ref name="about">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/About_ESA/SEMW16ARR1F_0.html|tìtulu=About ESA|editore=ESA|limba=en|atzessu=2018-02-28|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20121126075036/http://www.esa.int/SPECIALS/About_ESA/SEMW16ARR1F_0.html|dataarchìviu=2012-11-26|deadurl=eja}}</ref>
Su [[cosmòdromu]] de s'ESA est su Centre Spatial Guyanais de Kourou, in sa Guajana[[Gujana Frantzesa]], unu giassu seberadu, comente a totus sas bases de làntziu, pro sa bighinàntzia sua cun s'ecuadore.<ref name="kourou">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/Launchers_Europe_s_Spaceport/index.html|tìtulu=Europe's Spaceport|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref> Durante sos ùrtimos annos su lantzadorelantziadore Arianas 5 at cunsentidu a s'ESA de segudareotènnere una positzione de primu pranu in sos làntzios cumertzialescummertziales e s'ESA est su printzipale cuncurrente printzipale de sa NASA in s'esploratzione ispatziale.
Sas missiones sientìficas de s'ESA tenent sas bases issoro ain s'ESTEC de Noordwijk, in sos [[Logos Bascios|Paisos Bàscios.]]<ref name="estec">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMOMQ374OD_index_0.html|tìtulu=European Space Research and Technology Centre (ESTEC)|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref> S'European Space Operations Centre (ESOC), de Darmstadt in [[Germania|Germània]]<ref name="esoc">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/ESOC/SEM62CW4QWD_0.html|tìtulu=ESOC overview|editore=ESA|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref>, est responsàbile de su controllu de sos satèllites ESA in òrbita. Sas responsabilidades de s'European Space Research Institute (ESRIN) de Frascati, in [[Itàlia]], includent sa regorta, s'archiviatzione e sa distributzione de datos satellitares a sos partners de s'ESA; ultresin paris a custu, s'istrutura agit comente a tzentru de informatzione tecnològica pro totu s'agèntziaagentzia.<ref name="esrin">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/ESRIN_SITE/SEMQPWY5D8E_0.html|tìtulu=ESRIN overview|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref> S'European Astronaut Centre (EAC) est situadu in [[Colonia|Colònia]], in [[Germania|Germània]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaHS/ESAJIE0VMOC_astronauts_0.html|tìtulu=The European Astronaut Centre|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref>, e est unu tzentru pro s'issèberu, s'addestramentu,annestru e su suportu mèdicumèigu de sos astronàutas, ultresin paris a su suportu pro sas preparatziones a su làntziu e durante sas missiones. InfinesIn fines s'European Space Astronomy Centre (ESAC), situada ade Villanueva de la Cañada<ref>{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/ESAC/SEMGVHNZCIE_0.html|tìtulu=ESAC Overview|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 agostoaustu 2009}}</ref>, est su tzentru ESA pro sa chirca astronòmica.
== MirasPunnas de s'ESA ==
AIn s'orasu momentu de sa fundatzione de s'ESA, sos istados membros atribuiantant atribuidu, a sa noa agèntzias'agentzia ispatziale sanoa, sighintecusta tarea:{{Quote|Sustentare e promòvere pro fines in manerapunnas esclusivapaghiosas paghiososebbia sa cooperatzione traintre sos istados europeos in sa chirca e tecnologia ispatziale e in sas aplicatziones issoro, cun s'intentu de las impreare pro fines sientìficos e sistemas operativos|Definitzione de sas tareas de s'ESA, pubblicadapublicada su 30 de santugaine de su [[1980]]}}A custu propòsitu s'Agèntzia at dèpidu definire e pònnere in atu una polìtica a longu tèrmine chi permiteret a s'Europa de acaèssere e abarrare cumpetitiva in su setore de sa tecnologia ispatziale. S'ESA giughet dae in antis una polìtica de cooperatzione cun vàrios partners in sos campos in cales s'unione de sas risursas e sa partitzione de su traballu permitent de segudare megiores resurtados in s'atuatzione de sos programmas.
A custu propòsitu s'Agèntzia at dèpidu definire e pònnere in atu una polìtica a tèrmine longu chi permiteret a s'Europa de acaèssere e abarrare cumpetitiva in su setore de sa tecnologia ispatziale. S'ESA batit a in antis una polìtica de cooperatzione cun cooperadores medas in sos campos in ue s'unione de sas risursas e sa partitzione de su traballu permitint de otènnere resurtados mègius in s'atuatzione de sos programmas.
S'ESA istabilit su programma ispatziale europeu chi riguardat sos campos de sa sièntzia, de s'osservatzione de sa Terra, de sas [[Telecomunicatzione|telecomunicatziones]], de sas tecnologias de su tretu ispatziale (incluidas istatziones e prataformas orbitantes, infrastruturas a terra e sistemas de trasportu ispatziale), ultres chi de sas chircas in sa microgravitade. Su ruolu suo cunsistet fintzas in su coordinare su traballu sou cun sos programmas natzionales de sos membros suos, in sa prospetiva de un' integratzione progressiva de sos programmas natzionales cun cussos europeos. ▼
▲S'ESA istabilit su programma ispatziale europeu chi riguardatpertocat a sos campos de sa sièntzia, de s'osservatzione de sa Terra, de sas [[Telecomunicatzione|telecomunicatziones]], de sas tecnologias de su tretucampu ispatziale ( incluidas istatziones e prataformas orbitantes, infrastruturas a terra e sistemas de trasportu ispatziale), ultresparis chi dea sas chircas in sa microgravitademicrogravidade. Su ruolu suo cunsistet fintzas in su de coordinare su traballu sousuo cun sos programmas natzionales de sos membros suos, in sa prospetiva de un' integratzione progressiva de sos programmas natzionales cun cussos europeos.
In ùrtimu s'ESA, chi est in manera sustantziale un'ente de chirca e isvilupu, tenet fintzas unu còmpitu a livellu industriale chi cunsistet in su delineare e atuare una polìtica chi permitat a sos programmas suos de segudare unu giustu raportu costu/atòliu, promovende sa cuncurrèntzia e assigurende a cada istadu membru, in base a sos investimentos suos, un'ecuànime torrada finantziària e tecnològica. ▼
▲In ùrtimu s'ESA, chi est in manera sustantziale un'ente de chirca e isvilupu, tenet fintzas unu còmpitu a livellu industriale chi cunsistet in su delinearecreare lìnias de isvilupu e de atuare una polìtica chi permitat a sos programmas suos de segudareotènnere unu giustu raportu curretu costu/ atòliubalàngiu, promovende sa cuncurrèntzia e assigurendeassegurende a cada istadu membru, in base a sos investimentos suos, un'ecuànimeuna torrada finantziària e tecnològica bilantziada.
Daghi sa [[Gherra frida|gherra frita]] est acabada cun su collassu de s'Unione Soviètica sos obietivos de sas agèntzias ispatziales si sunt dèpidos torrare a orientare respetu a cantu decraradu a s'ora de sa creatzione: intro de un' intervista a s'agèntzia ispatziale [[Giappone|giaponesa]] JAXA su diretore generale de s'ESA Jean-Jacques Dordain (in càrriga dae su [[2003]] a su [[2015]]) at in manera breve descritu sos obietivos printzipales de s'ESA:{{Quote|Oe sas fainas ispatziales sunt furriadas a su servìtziu de sos tzitadinos, e sos tzitadinos pedint unu megioru de sa calidade issoro de sa vida in sa Terra. Disìgiant seguridade e benèssere econòmicu, ma disìgiant fintzas de pòdere bisare, pro pòdere crèschere sos connoschimentos issoro e pro pòdere inganire sas noas generatziones a s'interessare de sa sièntzia e de sa tecnologia.<br> ▼Pesso chi s'ispàtziu podat fàghere totu custu: podat frunire una mègius calidade de sa vida, majore seguridade, una mègius economia e, no ùrtimu, podat permìtere a sas persones de bisare, de crèschere sos pròpios connoschimentos e de atràere sas noas generatziones. Custu est su motivu pro cale sas esploratziones ispatziales sunt partes integrantes de sos programmas ispatziales. Est semper istadu gai e l'at a èssere galu deprus in futuru.|Jean-Jacques Dordain (diretore generale ESA dae su 2003 a su 2015)}}Sas lìnias de rega de s'ESA benint detzìdidas dae su Cussìgiu ESA costituidu dae sos rapresentantes de sos istados membros. Donzi istadu membru est rapresentadu in su Cussìgiu e tenet unu votu, in manera indipendente de su suo contribuidu finantziàriu. Su Cussìgiu est coadiuvato de sas ''Cummissiones'' ispetzializadas de sos vàrios programmas (chi s'òcupant de sa gestione de programmas dillindados), ultres chi de unu ''Comitadu Sientìficu'', unu ''Comitadu Amministrativu e Finantziàriu'', unu pro sa ''Polìtica Industriale'' e unu pro sas ''Relatziones Internatzionales.'' Su Cussìgiu eleghet unu Diretore generale donzi bator annos, a cales rispondet donzi setore de s'agèntzia. ▼
▲DaghiDae cando sa [[Gherra frida|gherra frita]] est acabada cun su collassu de s'Unione Soviètica sossas obietivospunnas de sas agèntzias ispatziales si sunt dèpidosdèpidas torrare a orientare respetu a cantu decraradu ain s'orasu momentu de sa creatzione: introin de un' intervista a s'agèntzia ispatziale [[Giappone|giaponesa]] JAXA su diretore generale de s'ESA Jean-Jacques Dordain (in càrriga dae su [[2003]] a su [[2015]]) at descritu in manerapagas breve descrituparàulas sos obietivos printzipales de s'ESA:{{Quote|Oe sas fainas ispatziales sunt furriadascoladas a su servìtziu de sos tzitadinos, e sos tzitadinos pedint unu megioru de sa calidade issoro de sa vida issoro in sa Terra. Disìgiant seguridade e benèssere econòmicu, ma disìgiant fintzas de pòdere bisare, pro pòdere crèschere sos connoschimentos issoro e pro pòdere inganirebatire sas noas generatziones noas a s'interessare de sa sièntzia e de sa tecnologia.<br>
=== Sa règula de s'ecuànime contropartida e sa torrada industriale === ▼Penso chi s'ispàtziu potzat fàghere totu custu: potzat frunire una mègius calidade de sa vida, una seguridade prus manna, una economia megiorada e, no ùrtimu, potzat permìtere a sas persones de bisare, de crèschere sos connoschimentos issoro e de atràere sas generatziones noas. Custu est su motivu pro chi sas esploratziones ispatziales sunt partes integrantes de sos programmas ispatziales. Est semper istadu gasi e l'at a èssere galu de prus in su tempus benidore.|Jean-Jacques Dordain (diretore generale ESA dae su 2003 a su 2015)}}
Pro realizare sos programmas suos, s'ESA gastat sa majore ala de sos fundos suos in cuntratos assignados a sas indùstrias de sos vàrios paisos membros. Tale polìtica permitet a cada paisu de pòdere retzire comente a contropartida pro sos investimentos fatos una torrada finantziària ultres chi tecnològica. In custa manera, donzi èuru chi unu datu paisu membru ghetat in sos fundos de s'Agèntzia, diat dèpere torrare in manera intrea in cussu paisu in suta de forma de cuntratu industriale. ▼
▲Pesso chi s'ispàtziu podat fàghere totu custu: podat frunire una mègius calidade de sa vida, majore seguridade, una mègius economia e, no ùrtimu, podat permìtere a sas persones de bisare, de crèschere sos pròpios connoschimentos e de atràere sas noas generatziones. Custu est su motivu pro cale sas esploratziones ispatziales sunt partes integrantes de sos programmas ispatziales. Est semper istadu gai e l'at a èssere galu deprus in futuru.|Jean-Jacques Dordain (diretore generale ESA dae su 2003 a su 2015)}}Sas lìnias de rega de s'ESA benint detzìdidas dae su Cussìgiu ESA , costituidu dae sos rapresentantes de sos istados membros. DonziCada istadu membru est rapresentadu in su Cussìgiu e tenet unu votu, in manera indipendente dedae susa suocontributzione contribuidufinantziària finantziàriusua. Su Cussìgiu est coadiuvatoagiudadu dedae sas ''Cummissiones'' ispetzializadas de sos vàrios programmas (chi s'òcupant de sa gestione de programmas dillindadosdislindados), ultresparis chi dea unu ''Comitadu Sientìficu'', unu ''Comitadu Amministrativu e Finantziàriu'', unu pro sa ''Polìtica Industriale'' e unu pro sas ''Relatziones Internatzionales.'' Su Cussìgiu eleghet unu Diretore generale donzicada bator annos, a cales rispondet donziògnia setore de s'agèntzia.
Sas fainas de chirca e de isvilupu de s'ESA cumportant de sos avantàgios econòmicos dirìgidos e indiretos pro sas indùstrias europeas. Medas aziendas ant isvilupadu de sos derivados de sos produtos de s'ESA o megioradu sa pròpia produtzione isfrutende s'esperièntzia tecnològica achirida pighende ala a unu programma de s'ESA. ▼
▲=== Sa règula de s'ecuànimesa contropartida bilantziada e de sa torrada industriale ===
▲Pro realizare sos programmas suos, s'ESA gastat sa majoreparte alamanna de sos fundos suos in cuntratos assignados a sas indùstrias de sos vàrios paisos membros. TaleCusta polìtica permitetpermitit a cada paisu de pòdere retzire comente a contropartida pro sos investimentos fatos una torrada finantziària ultres chi tecnològica. In custa manera, donzicada èuru chi unu datu paisu membru ghetat in sos fundos de s'Agèntzia , diat dèpere torrare in manera intrea in cussu paisu in suta de forma de cuntratu industriale.
▲Sas fainas de chirca e de isvilupu de s'ESA cumportant deunos soscantos avantàgios econòmicos dirìgidosdiretos e indiretos pro sas indùstrias europeas. MedasAziendas aziendasmedas antsi isvilupadusunt deisvilupadas dae sos derivados de sos produtos de s'ESA o ant megioradu sa pròpia produtzione issoro isfrutende s'esperièntzia tecnològica achiridaotènnida pighende alaparte a unu programma de s'ESA.
== Istòria de sa fundatzione de s'ESA ==
A pustis de sa [[segunda gherra mundiale]] medas iscientziados Europeos aiant abbandonadu s'Europa pro traballare in sos [[Istados Unidos de Amèrica]] o in s'Unione Soviètica. Mancari su lestru isvilupu de sos annos chimbanta aeret permìtidu a medas iscientziados de torrare in Europa, custos si fiant abbizados chi sos sìngulos progetos natzionales non podiant cumpètere cun sos progetos isvilupados dae sas duas superpotentzas, ispetzialmente in campu ispatziale. In su [[1958]], unu mese a pustis de sa crisi de su Sputnik, Edoardo Amaldi e Pierre Victor Auger, duos primàrgios iscientziados europeos de cussu tempus, ant incumentzadu a discutire in sa fundatzione de un' agèntzia ispatziale europea.
De sighida, [[Àustria]], [[Norvegia|Norvègia]] e prus tardu sa [[Finlàndia]] s'aiant unidos a sos istados membros fundadores de s'ESA. Sa ratìfica de carchi acòrdiu de cooperatzione at dadu annotamala sa possibilidade a su [[Canada|Canadà]] de partetzipare a unu tzertu nùmeru de programmas de s'Agèntzia e de fàghere parte de su Cussìgiu ESA.
In su 2000 s'at unidu a sos istados membros su [[Portogallo|Portugallu]], sighidu in su [[2000|2005]] de sa [[Grèghia|Grètzia]]<ref name="greece">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMWYQRMD6E_Benefits_0.html|tìtulu=Greece becomes 16th ESA Member State|editore=ESA|atzessu=10 agostoaustu 2009|data=22 martzu 2005}}</ref> e dae su [[Lussemburgu|Lussemburgu.]]<ref name="luxemburg">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMDBN808BE_index_0.html|tìtulu=Luxembourg becomes ESA's 17th Member State|editore=ESA|atzessu=10 agostoaustu 2009|data=5 agostoaustu 2005}}</ref> Sa [[Repùblica Ceca]] est intrada in s'agèntzia in su [[2008]], batinde a 18 su nùmeru de sos paisos membros.<ref name="czech">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMJZXSHKHF_index_0.html|tìtulu=Czech Republic accedes to the ESA Convention|editore=ESA|atzessu=10 agostoaustu 2009|data=8 trìulas 2009}}</ref> Su 22 de nadale [[2011]] sa [[Romania]] at aderidu comente a su de deghennoe membros de s'ESA. Sa [[Polonia|Polònia]] est istadu su de binti membros gràtzias a sos acòrdios de adesione de su 13 de cabudanni de su [[2012|2012.]]<ref name="poland">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/About_ESA/SEM82KAYT6H_0.html|tìtulu=Poland accedes to the ESA Convention|editore=ESA|atzessu=21 santandria 2012|data=13 cabudanni 2012|deadurl=eja}}</ref> S'Estònia s'est unida su 4 freàrgiu [[2015]].<ref name="estonia">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/For_Media/Press_Releases/Estonia_accedes_to_ESA_Convention|tìtulu=ESTONIA ACCEDES TO ESA CONVENTION|editore=ESA|atzessu=5 freàrgiu 2015|data=4 freàrgiu 2015}}</ref>. Infines s'ùrtimu paisu membru aderente est istadu s'Ungheria su 24 freàrgiu 2015.<ref name="hungary">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/About_Us/Welcome_to_ESA/Hungary_accedes_to_ESA_Convention2|tìtulu=HUNGARY ACCEDES TO ESA CONVENTION|editore=ESA|atzessu=17 abrile 2015|data=24 freàrgiu 2015}}</ref>
=== De sos cumintzos finu a s'istitutzione atuale ===
| 