Unione Europea: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Lìnia 12:
 
== Status po sa lei ==
Candu s'est incumenciada s'Unioni fut una [[organizatzioni internatzionali]], ma cun is annus, at a pagu a pagu pigau medas prerogativas ca funtifunt tipicas de una federatzioni, candu is staus membrus antiant cumenciu a trasfèrriri poderis e soberanidadi a is organismus comunitarius. EssaIssa est fundada a immoa e totu in trattaus internatzionalis recepius de totus is Staus membrus ma at assumiu [[personalidadi giuridica]] propria.
 
A immoa si basat in duus trattaus fundantis: su [[Trattau a pitzu de s'Unioni europea]] (TUE; ddi nantanant peri "Trattau de Maastricht") e su [[Trattau a pitzu de su funtzionamentu de s'Unioni europea]] (TFUE; ddi nantanant peri "Trattau de Roma"), mudaus pagu tempus fait de su [[Trattau de Lisbona]]. A i custus s'acciungintiacciungint su [[Trattau Euratom]] e sa [[Carta de is derettus fondamentalis de s'Unioni europea]] e su matessi Trattau de Lisbona donat a i cuctus balori vinculanti.
 
Su problema de sa definitzioni de su status giuridicu e immoa de s'Unioni est sbuccau, su [[29 de ladamini]] de su [[2004]], cun sa firma, in [[Roma]], de su [[Costitutzioni europea|Trattau ca adottat una Costitutzioni po s'Europa]], connottu comenti [[Costitutzioni europea]]. Custu testu arremacciadaarremacciat sa possibilidadi de una ''cooperatzioni prus forti'' po sa promotzioni de initziativas po s'integratzioni a intr'e grupus de paisus, giai previdia in su trattau de Amsterdam e in su de Nizza.
 
Unu trattau nou fut stetiu rechediu de su [[Consixu europeu]] cun sa [[Declaratzioni de Laeken]] poitta su funtzionamentu de is istitutzionis comunas, si pensadapensat pagu adatta a sa mannaria de 27 staus membrus, d'ognunu de custus cun derettu de vetu in areas fondamentalis de sa politica comuna.
 
Sa ratifica de sa Costitutzioni, perou, est stetia interrumpia su [[29 de mau]] de su [[2005]] cun ddunuunu [[referendum|referendum popolari]] aubaa uba su 54,7% de is elettoris [[Frantza|francesus]] at sceberau de no sutascriiri su Trattau; pagu diis in fattu, su [[1u de lampadas]], peri sa popolatzioni de is [[Logos Bascios|Paisus Bascius]] s'est dichiarada contra a su Trattau (cun su 61,6% de is votus). Peri chi 18 staus membrus iant recepiu su documentu, prus che atru po bia parlamentari, sa c.d. Costitutzioni europea noestno est imbuccada in vigori.
 
A pustis de unu "tempus de reflèscia" de duus annus, su cancellieri tedescu [[Angela Merkel]] at decidiu de torrai a fai su processu de riforma cun sa [[Declaratzioni de Berlino (2007)|Declaratzioni de Berlino]] de su [[25 de martzu]] de su [[2007]], in s'occasioni de is 50 annus de s'Europa unia, bolendu fai is traballus a lestru po podiri fai imbuccai su trattau in tempus po is eletzionis europeas de su [[2009]].
 
S'est tenta, degaici, a suta de sa presidentzia tedesca de s'Unioni su vertici de Bruxelles intr'e su 21 e su [[23 de lampadas]] de su [[2007]] auba funtifunt lompius a unu accordiu po su nou [[Trattau de Lisbona|trattau de riforma]]. S'accordiu pigadapigat una parti manna de is novidadis contennias in sa chi nantanant Costitutzioni, peri chi cun caliguna mudada po cuai unu pagu su caratteri naraus "costitutzionali" de su testu becciu, peri chi funtifunt stetius torraus a ponniri tottus is meccanismus introdusius cun sa Costitutzioni, e in prus acciungendu sa facultadi po calincunu paisu de "bessiri a foras" de certas politicas comunas.
 
Una borta concludia sa conferenza intergovernativa ca iat finalizzau testu nou, su [[trattau de Lisbona]] est stetiu approvau in su Consixu europeu de su 18 e [[19 de ladamini]] de su [[2007]] in custa cittadi e totu e firmau su [[13 de idas]] de is capus de Stau e de governu. Su trattau est stetiu ratificau de casi tottus is Staus ca iant firmau, po parti manna po bia parlamentari, in su [[2008]]. Sa mancada ratifica de s'[[Repùbrica de s'Irlanda]] po curpa de unu [[referendum]] confermativu, comenti rechediu de sa Costitutzioni irlandesa, no at permittiu de ddu fai imbuccai in vigori po is [[eletzionis europeas de su 2009]]. Est stetiu, po cussu, convocau un'atru referendum in Irlanda su [[2 de ladamini]] de su [[2009]], aubaa uba su trattau est stetiu approvau cun prus de su 67% de is votus<ref> url=http://www.ilsole24ore.com/art/SoleOnLine4/Mondo/2009/10/irlanda-ue.shtml?uuid=0310d6a8-aff1-11de-8481-cd283fb0b2c0&DocRulesView=Libero In Irlanda vince il sì all'Europa con oltre il 67% dei voti</ref>. De su [[3 de ognassantu]] de su [[2009]], data de s'eja definitivu de sa Repubblica Ceca, tottus is staus membrus antiant ratificau su trattau,<ref>[http://www.consilium.europa.eu/applications/Accords/details.asp?cmsid=297&id=2007133&lang=IT&doclang=EN Consiglio dell'Unione europea, Treaty of Lisbon]{{collegamento interrotto}}</ref><ref> url=http://www.corriere.it/esteri/09_novembre_03/firmato-trattato-lisbona_43fbd19c-c88b-11de-b35b-00144f02aabc.shtml Klaus firma il Trattato di Lisbona - Barroso: «In vigore entro gennaio»</ref> imbuccau in vigori su [[1u de idas]] de su [[2009]].<ref>url=http://www.apcom.net/newsesteri/20091201_075000_14cfb95_77482.html{{Ligàmene interrùmpidu}} Ue entra in una nuova era, da oggi in vigore Trattato di Lisbona</ref>
 
=== Competenzias de s'Unioni europea ===
Lìnia 44:
e) politica commerciali comuna.
 
2. S'Unione tenit inprusin prus competenzia esclusiva po concluiri accordius internatzionalis chi custa conclusioni est previdia in ddunuunu attu de lei de s'Unioni o serbit po ddi cunsentiri d esercitai is competentzias suas a livellu de intru o cantu podit incidiri in normas comunas o ddi mudai s'importantzia.|[[Trattau a pitzu de su funtzionamentu de s'Unioni europea|TFUE]], art. 3}}
 
In custus campus, s'Unioni e bia tenit giurisditzioni, is Staus tenint petti s'obbligu de recepiri is [[Direttiva de s'Unioni europea|direttivas]] applicai is [[Regolamentu de s'Unioni europea|regolamentus]].
Lìnia 68:
3. In is settoris de sa ricerca, de su svilupu tecnologicu e de su spaziu, s'Unioni tenit competenzia po fai azionis, in particulari sa definitzioni e s'attuatzioni de programmas, senz'e che fai custa competenzia possat tenni comenti effettusu de impediri a is Staus membrus de fai sa insoru.
 
4. In is settoris de sa cooperatzioni a su svilupu e de s'axudu umanitariu, s'Unioni tenit competenzia po portai a innati azionis e una politica comuna, senza ca fai custa competenzia possatpodat tenniri comenti effettu de impediri a is Staus membrus de fai sa insoru.|[[Trattau a pitzu de su funtzionamentu de s'Unioni europea|TFUE]], art. 4}}
 
In is settoris elencaus a su comma 2 sa competenzia primaria est de s'Unioni e su rolu de is Staus est pagu cosa; custus podintipodint fai leis in custus campus in conformidadi a cantu est decidiu de s'Unioni e bia o o chi custa appat decidiu de no esercitai sa sua giurisditzioni. Invecis in is settoris de sa ricerca, de su svilupu tecnologicu e aerospaziali, de sa cooperatzioni a su svilupu e de is axudus umanitarius s'Unioni e is Staus faint totu as duus cun is strumentus specificus insoru. S'Unione tot'a su prus adottat politicas de coordinamentu, senza perou limitai in nisciuna manera s'azioni statali.<ref name="competenze_UE" />
 
==== Competenzias de coordinamentu ====
Lìnia 84:
 
==== Competenzias de accossa ====
{{quote|S'Unioni tenit competenzia po fai azionis po sustenniri, coordinai o completai s'azioni de is Staus membrus. Is settoris de custas azionis, po su chi serbit a s'Unioni, funtifunt is chi sighinti:
 
a) tutela e mellioramentu de sa saludi umana;<br />
Lìnia 96:
 
=== Opt-out ===
Peri chi requisitu fundamentali po imbuccai in s'Unioni europea est agualai su derettu e is politicas de intru a s'[[acquis comunitariu|acquis communautaire]], po si podiri benniri a una integratzioni europea balida , cun is annus is trattaus e su ettu de fai anti concediu a calincunu Stau sa possibilidadi di no pigai parti a calincuna politica comuna o a particularis strutturas comunitarias. Ai custas eccetzionis ddi nantanant "[[Opt-out in s'Unioni europea|opt-out]]".
 
Is Staus ca godint de s'opt-out funti:
Lìnia 108:
=== Declaratzionis, conventzionis, attus, trattaus e accordius ===
[[File:Quai d'Orsay.jpg|thumbnail|destra|200px|Il [[Quai d'Orsay]] a [[Parigi]], auba Schuman at tentu sa sua [[declaratzioni Schuman|declaratzioni]].]]
Is annus scrittus in segus funtifunt is de is data de firma de is attus: calincuna borta custas podint essiri diversas, meda puru, de is datas de candu cussus e totu antiant pigau balori.
 
{|
Lìnia 172:
{{BoxArrotondato|22/07/1997|white|#0061ff|black}} Sa [[Declaratzioni a pitzu de s'Unioni de s'Europa occidental|Declaratzioni a pitzu de s'UEO]] istituit una cooperatzioni prus forti intr'e UE e UEO.
 
{{BoxArrotondato|02/10/1997|white|#0061ff|black}} Is quindixicuindixi staus membrus de s'Unioni firmant su [[Trattau de Amsterdam]].
 
{{BoxArrotondato|26/10/1997|white|#0061ff|black}} Is acordius de Schengen pigant balori peri po s'[[Italia]].
Lìnia 188:
{{BoxArrotondato|19/04/2000|white|#005eff|black}} [[Rennu Auniadu|Regnu Uniu]] e [[Ispagna|Spagna]] firmant unu acordiu ca ammanniat sa cittadinanza de s'Unioni a [[Gibilterra]], ca diventat su primu territoriu de foras de su Regnu Uniu a imbuccai in is treminis de s'UE.
 
{{BoxArrotondato|11/12/2000|white|#0057ff|black}} Is quindixicuindixi staus membrus firmant su [[Trattau de Nizza]].
 
{{BoxArrotondato|15/12/2001|white|#005eff|black}} Is quindixicuindixi paisus de s'UE adottant sa [[Declaratzioni de Laeken]] ca previdit sa criatzioni de sa [[Conventzioni europea]].
 
{{BoxArrotondato|01/01/2002|white|#005cff|black}} S'[[euro]] est sa valuta legali de [[Zona euro|doxi paisus]] de s'Unioni e peri de [[Santu Marinu|San Marino]], [[Tzitade de su Vaticanu|Vaticanu]] e [[Mònaco|Monaco]], in prus in ''[[de facto]]'' is territorus de su [[Montenegru]] e de su [[Kòssovu]] (in cussu tempus tottu a is duus partis de sa confederatzioni de [[Sèrbia e Montenegru|Serbia e Montenegru]]) e in [[Andorra]].
Lìnia 212:
{{BoxArrotondato|21/12/2007|white|#0057ff|black}} Is [[Acòrdiu de Schengen|acordus dei Schengen]] pigant balori peri po s'[[Estonia]], sa [[Lettonia]], sa [[Lituania]], [[Malta]], sa [[Polonia]], sa [[Republica Ceca]], sa [[Islovàchia|Slovacchia]], sa [[Islovènia|Slovenia]] e s'[[Ungheria]].
 
{{BoxArrotondato|01/01/2008|white|#0057ff|black}} [[Tzipru|Cipru]] e [[Malta]] adottant s'euro, aicci sa [[zona euro]] bessit a quindixicuindixi membrus.
 
{{BoxArrotondato|01/01/2009|white|#0057ff|black}} Sa [[Islovàchia|Slovacchia]] adotttadottat s'euro, sa [[zona euro]] est a sexi membrus.
 
{{BoxArrotondato|01/12/2009|white|#0057ff|black}} Pigat balori su [[Trattau de Lisbona]].
Lìnia 232:
=== Staus membrus ===
{{Mappa cun etichettas de s'Unioni europea}}
A su [[2012]] s'Unioni europea contat 27 Staus membrus: [[Austria]], '''[[Belgiu]]''', [[Bulgaria]], [[Tzipru|Cipru]], [[Croàtzia]], [[Danimarca]], [[Estonia]], [[Finlandia]], '''[[Frantza|Francia]]''', '''[[Germània]]''', [[Grèghia|Grecia]], [[Repùbrica de s'Irlanda]], '''[[Italia]]''', [[Lettonia]], [[Lituania]], '''[[Lussemburgu]]''', [[Malta]], '''[[Logos Bascios|Paisus Bascius]]''', [[Polonia]], [[Portugallu]], [[Republica Ceca]], [[Romania]], [[Islovàchia|Slovacchia]], [[Islovènia|Slovenia]], [[Ispagna|Spagna]], [[Isvetzia|Svezia]] e [[Ungheria]]. S'Unioni est crescia de is primus ses Paisus fundadoris de sa ci tandu narànta [[Comunidade econòmica europea|Comunidadi economica europea]] (singialaus in grussu) e s'est espandia ponendu a intru a pagu a pagu sa parti manna de is Staus soberanus europeus fincias a erribbai a sa situatzioni de oi. Su [[1u de argiolas]] de su [[2013]] imbuccat peri sa [[Croatzia]], is membrus funtifunt 28. A partìcumintzai de su mesi de friaxu de su 2020, a fatu de sa [[Brexit]] e s'essida de su [[Rennu Unidu|Regnu Uniu]], is membrus funt torraus a basciai a 27.
 
In duas bortas e bia ddue funtifunt stetias bariatzionis mannas de terriotoriu de s'Unioni europea peri chi custu no at currespondiu a s'imbuccada de unu Stau nou in s'Unioni:
* in su [[1985]] sa [[Groenlàndia|Groenlandia]], regioni autonoma de sa [[Danimarca]], decidit po mediu de unu [[referendum]] de bessiri de sa [[Comunidade econòmica europea|Comunidadi economica europea]], peri sighendu a fai parti de su [[Regnu Uniu de sa Danimarca]];
* in su [[1990]] cun sa [[Re-unificatzione tedesca|riunificatzioni tedesca]] sa [[Repùblica Democràtica Tedesca|Germania est]] imbucat in sa [[Comunidade econòmica europea|Comunidadi economica europea]], comenti parti de su Stau federali de sa [[Germania]], giai membru de su 1958.
 
=== Eletzionis europeas ===
Po eligiri is rappresentantis italianus in su [[Parlamentu europeu]] s'Italia est dividìa in is circoscritzionis chi sighint, in basi a sa lei de su 24 gennargiu de su 1979, n. 18 (tra is parentisis is regionis ca ddi faintifaint parti):
<ol style="list-style-type:upper-roman">
<li>[[circoscritzioni Italia nord-occidentali|Italia nord-occidentali]] ([[Piemonte]], [[Valle d'Aosta]], [[Liguria]], [[Lombardia]]);</li>