Alà: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Lìnia 1:
Alà est una ‘iddha de guasi 2000 abitadores de sa provintzia de Terranoa-Tempiu. Si isterred in sos settiles chin su mantessi lumene de sa ‘iddha, a 700 metros subra s’atta ‘e su mare.
 
S’erettu alaesu arribada sitos importantes de archeologia nuragica (Su pedrighinosu, Balare, Su Posidu, Malagarrucca, Sos Nurattolos, Chidade) testimonìas de una origine antiga meda. Si pessad chi su lumene “Alà” bendzad’ dae “Balare” chin sa peldentzia de sa B ass’incomintzu (ancora oje est tipicu de su faeddhu alaesu sa peldentzia de sa B a printzipiu de paraula, a paragone de su logudoresu genericu) chelfendhe narrere duncas “biddha’e sos Balares”. Oppuru si attuidi chi ‘endzad dae su lumene “Ilienses” (unu populu antigu de ratza greca), e dae cue Alaenses e a pustis Alà, ma sos limbistas no atzettana custa teoria. A donzi manera sia sos Balares, sia sos Ilienses fini sos antigos abitadores de sos logos alaesos, ambos duos populos mai assugetados in tottu a sos Romanos. A cumprobu de cantu nadu, unu nummeru abberu mannu de toponimos pre-romanos in sas cussoldzas de Alà (Boddò, Serì, Laccaralò, Senè, Istenolì...), comente forsis in perunu atheru logu in Saldigna.
 
Sa ‘iddha ‘e oje est naschida in su XVI seculu daboi’e Cristu, forsis pro more’e si accultziare a sas leadas de Caddhura, dae palte de sa zente de su Monte Acutu. Custas andhamentas deini vida duncas a Alà, a sos istazzos suos e de Monte e Padru. Alà ad appidu sempere una acolomia ligada a s’agricola e-i su pastoriu, tribaglios chi ad dadu dae seculos su pane a sa comunidade intrea. Connota e famada fidi sa petta ‘ula seberada e su mele, mentres chi sas elveghes fini in mancu cunfromm’a sa media salda, forsis pro sas mannesas minimas de su pastorizale e de sas tancas (in Alà mai s’est connotu su latifundhu). A sa fine 'e s’ottighentos si isviluppeidi s’acolomia de su calvone, grazias a calvonajos bennidos dae Tuscana, chi su pius si frimmeini a vivere in Alà (ancora oje si reconnoschen sos sambenados, e sos lumenes puru - Dante, Cesare e Cesarina, Giulio, Giusuè - chi fintzas a tandho no si connoschian tra sos alaesos). S’acolomia de sas cheas però distrueidi meda buscos e padentes, comente s’ided’ oje in Su Monte e andhendhe a Torpè.
A pustis de unu tempu de disterradas a truma, a fine de su seculu passadu, chi atteidi su minimu istoricu de abitadores pro Alà, sa ‘iddha est resessida a torrare in posse, gratzias a s’isviluppu turisticu caddhuresu. Sos mastros’e muru ‘e pedra alaesos sono sos pius chilcados e montovados, tantu chi si pessad’ a unu sotziu de tutela. Puru sa forestale est meda cumbeniosa pro Alà: meidade ‘e su comunale este a domaniu. Ojè Alà ad’un’acolomia chi est creschendhe arreu, che-i neune in Ithalia. In su 2004 est istada sa ‘iddha chin pius asiendhas cunfromm’a sos abitadores, chin una creschida de sas impreas de su 18% in su 2003. Tottu custu gratzias a sos mastros de muru, a s’oltiju bogadu in sas cussoldzas alaesas - su mendzus de Saldigna – e su contone chi, mancari s’istrobbu de sa Cina, resessid a muntennere su melcadu mondiale. Pro tottu custu su numeru de sos arressos est prossimu a su nuddha, e vivini e trabaglian in Alà, 150 e piusu de istranzos affeltos dae onzi palte’e logu. Su peccu de tottu custu est unu numeru de laureados basciu abberu, forsis su pius minore de sa Saldigna interaintrea.
 
Unu ‘antu mannu de Alà est una realidade sociale pagu abbelta a sas malidades de sos tempos de oje. Alà est de seguru una de sas pagas ‘iddhas ithalianas in’ue mai s’est appida una denuntzia pro droga. Sa bendida e su cossumu de sustantzias tossicas no b’est mai istadu, e sos alaesos si bantan de custu, comente est zustu. In pius, sa limba salda è bia comente no mai, a s’imbesse de atheras iddhas saldas, tantu chi no si poded faeddhare mancu dide bi-limba italianu-saldu pro Alà, ma sia diad faeddhare de mono-limba salda: cale si siad arrejonu, - dae sas faeddhadas lebias in su tzilleri, a sas preigas crejastigas, fentzas sas chistiones in consizu cumunale sono- est pelferidaspelferidu guasi tottu in saldu, siad dae palte de sos giovanos che-i dae sos mannos.
A pustis de unu tempu de disterradas a truma, a fine de su seculu passadu, chi atteidi su minimu istoricu de abitadores pro Alà, sa ‘iddha est resessida a torrare in posse, gratzias a s’isviluppu turisticu caddhuresu. Sos mastros’e muru ‘e pedra alaesos sono sos pius chilcados e montovados, tantu chi si pessad’ a unu sotziu de tutela. Puru sa forestale est meda cumbeniosa pro Alà: meidade ‘e su comunale este a domaniu. Ojè Alà ad’un’acolomia chi est creschendhe arreu, che-i neune in Ithalia. In su 2004 est istada sa ‘iddha chin pius asiendhas cunfromm’a sos abitadores, chin una creschida de sas impreas de su 18% in su 2003. Tottu custu gratzias a sos mastros de muru, a s’oltiju bogadu in sas cussoldzas alaesas - su mendzus de Saldigna – e su contone chi, mancari s’istrobbu de sa Cina, resessid a muntennere su melcadu mondiale. Pro tottu custu su numeru de sos arressos est prossimu a su nuddha, e vivini e trabaglian in Alà, 150 e piusu de istranzos affeltos dae onzi palte’e logu. Su peccu de tottu custu est unu numeru de laureados basciu abberu, forsis su pius minore de sa Saldigna intera.
 
Unu ‘antu mannu de Alà est una realidade sociale pagu abbelta a sas malidades de sos tempos de oje. Alà est de seguru una de sas pagas ‘iddhas ithalianas in’ue mai s’est appida una denuntzia pro droga. Sa bendida e su cossumu de sustantzias tossicas no b’est mai istadu, e sos alaesos si bantan de custu, comente est zustu. In pius, sa limba salda è bia comente no mai, a s’imbesse de atheras iddhas saldas, tantu chi no si poded faeddhare mancu di bi-limba italianu-saldu pro Alà, ma sia diad faeddhare de mono-limba salda: cale si siad arrejonu, dae sas faeddhadas lebias in su tzilleri, a sas preigas crejastigas, fentzas sas chistiones in consizu cumunale sono pelferidas guasi tottu in saldu, siad dae palte de sos giovanos che-i dae sos mannos.
 
Donz’annu si curred’in Alà sa cursa campestre Alasport, chi pro sa calidade de chie bi currede est oramai sa prima in Europa, appende-che coladu pro impoltantzia sa leggendaria “Cinque Mulini”. In beranu de onz’annu colad’in sos tirighinos alaesos calchi tappa de su rally mondiale Sardinia-Italia. Su 4 de Sant’aine si festad’in Alà Santu Frantziscu’e Assisi, chin ‘ustu a petta e brou pro pius de 10.000 accudidos dae tottu s’isula.