Limba sarda: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Lìnia 1:
[[File:Sardinia Language Map.png|thumb|250px|right|Limbas e dialettos de sa [[Sardigna]]]]
Su '''sardu''' est una de sas [[Limbas Romanzas]], faeddada mescamente in su logu de orìgine, sa [[Sardigna]], e dae sas comunidades de disterru.
 
== Istòria ==
=== Naschida de sa limba sarda ===
Su sardu cumenti a limba chi ndi benit de su latinu cumèntzat a nasci in su 238 adenanti de Cristu, candu sa Saldìnia fudi provìncia de [[Roma|Arroma]]. Su latinu de is sordaus arromanus, chi no fiat su chi studiaus in is lìburus ma fiat diferenti meda intru de is arregionis chi ndi beniant, at cumentzau a s’amesturai illuegus cun sa lìngua chi is sardus chistionànt giai; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionamus in Sardìnnia a su tempus, ca no si funt abarraus dogumentus scritus e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelataus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Is Arromanus perou no ant agatau su “paleusardu” sceti, difatis tòcat a no si ndi scaresci de totu is tzitadis pùnigas in is costeras, chi amarolla ant intrau fueddus pùnicus intru de is sardus puru; oindi’ is fueddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, tzìpiri, chemu, tzichiria, tzingorra (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìngua arromanza cumenti a su frantzesu, su spanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu e aici nendi, totu lìmbas chi funt nàscias atobiendisi’ su latinu de is sordaus arromanus cun sa lìmba chi sa zente de su logu chistionàt ja.
 
=== Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu ===
Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu in s’imperu Arromanu ddoi ìntrant is Bàrbarus. Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530, lompint is Vàndalus, chi a su tempus iant cunchistau giai s’Àfrica arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta.In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou imoi sa capitali no est prus Arroma ma Costantinòpoli. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus amentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connotus funt lepa, cundaxi (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini.
 
=== Is pisanus in Sardigna ===
Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is maumas, duncas s’Ìsula abàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e Gènova cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa tzitadi de Tàtari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a innantis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "''lìngua''", "''silìcua''", "''anguidda''", "''ègua''", "''cena''", funt pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "''limba''", "''siliba''", "''ambidda''", "''eba''", "''chena''", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius<ref>http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf</ref> intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, chi no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che Max [[Leopold Wagner]] funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a innantis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "''lìngua''" chi "''limba''" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is [[Sardu campidanesu|bariedadis campidanesas]] e s’atra de is [[Sardu logudoresu|bariedadis logudoresas]]. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "''bèciu''", "''brigùngia''".
 
=== Su Cadelanu e su Castillianu in Sardigna ===
Su Cadelanu bessit lìngua ufitziali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chena duda peruna su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oindi’ puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai ferreri, pichepedreri, sabateri, mìgia, buciaca, cadira, bratzolu e aici nendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sotziedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su Castillianu est intrau meda a su propriu pero prus a tardi, a s'accabada de su 1500 candu già ci fianta stettius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas, notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu ad arriciu una sienda de fueddus de su castillianu pero bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu paridi ca is fueddus cadelanus prevalessinti occannu. Ci funt meda fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: aposentu, brincai, callentai, dengosu, fardetta, gana, intregai, lei (legge in itallianu), menguai, nascimentu, obra, prenda, resfriai, sintzillu, tacca, ventana. Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu mentras su cadelanu prevalessit in meda atras cosas.
 
=== S’Italianu in Sardigna ===
In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de burrai sa lìngua sarda po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta, de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana.Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po ''italinisai sa Sardìnnia'' fiat a ''italianisai su sardu''. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu su primu passu fiat a bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu proceddinu]]), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’otuxentu) teniant custa tenta, imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. Ma s’italianu at cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas.In is ùrtimus cincuanta annus su sardu at arrenconau, unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. S’enna est bessia sa porta, s’ajaju est bessiu su nonnu, su fradili est bessiu su cuginu e aici nendi.
 
=== Sa batalla po sa limba sarda ===
In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu in totu s’Europa nc’est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’ Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’[[Rennu Auniadu|Arrennu Uniu]] is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda, in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su Stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de demogratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei su Stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadalana e s’otzitana.Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei.
 
== Datos generales ==
Line 33 ⟶ 52:
** src — Logudorese
** sdc — Sassarese
 
== Istòria ==
=== Naschida de sa limba sarda ===
Su sardu cumenti a limba chi ndi benit de su latinu cumèntzat a nasci in su 238 adenanti de Cristu, candu sa Saldìnia fudi provìncia de [[Roma|Arroma]]. Su latinu de is sordaus arromanus, chi no fiat su chi studiaus in is lìburus ma fiat diferenti meda intru de is arregionis chi ndi beniant, at cumentzau a s’amesturai illuegus cun sa lìngua chi is sardus chistionànt giai; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionamus in Sardìnnia a su tempus, ca no si funt abarraus dogumentus scritus e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelataus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Is Arromanus perou no ant agatau su “paleusardu” sceti, difatis tòcat a no si ndi scaresci de totu is tzitadis pùnigas in is costeras, chi amarolla ant intrau fueddus pùnicus intru de is sardus puru; oindi’ is fueddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, tzìpiri, chemu, tzichiria, tzingorra (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìngua arromanza cumenti a su frantzesu, su spanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu e aici nendi, totu lìmbas chi funt nàscias atobiendisi’ su latinu de is sordaus arromanus cun sa lìmba chi sa zente de su logu chistionàt ja.
 
=== Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu ===
Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu in s’imperu Arromanu ddoi ìntrant is Bàrbarus. Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530, lompint is Vàndalus, chi a su tempus iant cunchistau giai s’Àfrica arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta.In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou imoi sa capitali no est prus Arroma ma Costantinòpoli. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus amentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connotus funt lepa, cundaxi (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini.
 
=== Is pisanus in Sardigna ===
Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is maumas, duncas s’Ìsula abàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e Gènova cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa tzitadi de Tàtari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a innantis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "''lìngua''", "''silìcua''", "''anguidda''", "''ègua''", "''cena''", funt pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "''limba''", "''siliba''", "''ambidda''", "''eba''", "''chena''", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius<ref>http://www.comitau.org/Mangaras/bariedadis/luoghi_comuni_campidanesu.pdf</ref> intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, chi no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che Max [[Leopold Wagner]] funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a innantis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "''lìngua''" chi "''limba''" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is [[Sardu campidanesu|bariedadis campidanesas]] e s’atra de is [[Sardu logudoresu|bariedadis logudoresas]]. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "''bèciu''", "''brigùngia''".
 
=== Su Cadelanu e su Castillianu in Sardigna ===
Su Cadelanu bessit lìngua ufitziali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chena duda peruna su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oindi’ puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai ferreri, pichepedreri, sabateri, mìgia, buciaca, cadira, bratzolu e aici nendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sotziedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su Castillianu est intrau meda a su propriu pero prus a tardi, a s'accabada de su 1500 candu già ci fianta stettius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas, notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu ad arriciu una sienda de fueddus de su castillianu pero bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu paridi ca is fueddus cadelanus prevalessinti occannu. Ci funt meda fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: aposentu, brincai, callentai, dengosu, fardetta, gana, intregai, lei (legge in itallianu), menguai, nascimentu, obra, prenda, resfriai, sintzillu, tacca, ventana. Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu mentras su cadelanu prevalessit in meda atras cosas.
 
=== S’Italianu in Sardigna ===
In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de burrai sa lìngua sarda po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta, de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana.Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po ''italinisai sa Sardìnnia'' fiat a ''italianisai su sardu''. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu su primu passu fiat a bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” ([[italianu procediu|sardu proceddinu]]), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’otuxentu) teniant custa tenta, imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. Ma s’italianu at cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas.In is ùrtimus cincuanta annus su sardu at arrenconau, unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. S’enna est bessia sa porta, s’ajaju est bessiu su nonnu, su fradili est bessiu su cuginu e aici nendi.
 
=== Sa batalla po sa limba sarda ===
In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu in totu s’Europa nc’est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’ Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’[[Rennu Auniadu|Arrennu Uniu]] is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda, in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su Stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de demogratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei su Stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadalana e s’otzitana.Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei.
 
== Documentos in sardu anticu ==