Mercùriu (praneta)

Mercùriu (simbulu: ☿) est su praneta prus piticu e prus acanta a su Soli de su Sistema Solari. Est unu praneta terrestri con un periodu orbitali de 88 dies terrestras. Tenit s'ecentricidadi de s'orbita prus manna intra is pranetas de su Sistema Solari: s'afèliu de s'òrbita sua est a 0.466 UA e su perièliu a 0.307 UA. Sa rodatzioni de cosa sua est parallela a sa rivolutzioni a ingiru de su Soli, e est in resonàntzia cun issa 3:2, est a nai chi Mercùriu fait tres girus apetus is isteddus fissus donnia tres òrbitas a ingìriu a su Soli.

Mercùriu


Articulu in campidanesu

Tenit unu volumi de 0.056 de su volumi terrestri e una massa chi est su su 5,5% de sa de sa Terra. Tenit unu campu magnèticu. Atmosfera praticamenti non ndi tenit. Est su praneta a innui sa temperadura de sa superfitzi càmbiat de prus, passendi dae is -173°C de su noti a is 427°C de sa die.[1]

Cummenti Vènere est prus acanta a su Soli de sa Terra, duncas podit essi bidu sceti a s'obrèsciu o a su scurigadroxu. Est su praneta terrestri prus pagu studiau poita is manovras orbitalis po ndi mandai una sonda funt dificilis meda.

Su nomini Mercùriu benit de su deus romanu Mercurius e donat puru su nomini a sa die de sa cida Merculis.

Caratèristicas fìsicas modìfica

Strutura interna modìfica

Mercùriu tenit agiumai sa propia densidadi de sa Terra. Sigomenti perou est prus lèbiu, sa pressioni me in su centru de cosa sua depit essi prus pagu, cosa chi bolit nai chi is materialis funt prus pagu strecaus. Duncas po tenni sa propia densidadi cun pressioni prus pitica custus materialis depint essi prus grai si postus a sa propia pressioni de is de sa Terra. Si pensat chi Mercùriu tengat in proportzioni medas prus ferru me in su nùcleu chi occupat su 55% de su praneta, e chi in totali su ferru siat su 70% de sa massa de su praneta, cun su chi aparrat fatu de cumpostus de silìciu.

Su fatu chi tengat unu campu magnèticu bolit nai chi una parti de su ferru in su nùcleu est lìcuidu, po permiti s'efetu dinamo. Si pensat chi s'energia po callentai su internu bengat dae is fortzas de marea de su Soli.

Superfitzi e Geografia modìfica

 
Mapa de Mercùriu fata is fotos de sa sonda MESSENGER

Sa superfitzi de Mercùriu est prena de crateris, e sa cosa fait pensai chi siat bècia meda, agiumai catru miliardus de annus, e chi Mercùriu no tengat atividadi geologica. Est simili meda a sa de sa Luna.[2] Tenit pagus vulcanus dormius, mascimamenti a ingìriu o a intru de is crateris. Su createri Caloris Planitia est su prus mannu de su Sistema Solari.

Me in su Polu Nord ddoi funt crateris aundi no arribat mai sa luxi de su Soli. Ingudei is scientziaus de sa NASA ant agatau ghiàciu de àcua, chi si pensat siat stètiu portau a pitzu de su praneta dae coudus o si siat formau dae is gas chi bessint dae s'internu.

Is pranus, tzerriaus planitia, funt formaus dae lava torrada a sòlidu, e parrint pagus prus giovanus de is regionis cun crateris. In totu Mercùriu ddoi funt gorropus, tzerriaus rupes, chi andant dae una parti a s'atra de su praneta, e parrint formadas po mori de su fatu ca su praneta, sfridendi·si, torrat prus piticu, e duncas in sa crosta si formant frunzas.

 
Schema chi spiegat sa resonatza orbitali de Mercùriu. Is numerus rappresentant momentus diferentis, sa frècia sa positzioni de unu castiadori a pitzu de sa superfitzi. Si biri chi is partis de Mercùriu chi funt allughiadas dae su Soli candu custu est prus acanta a su praneta funt sempri is propias. Custas partis funt is prus callentis de su praneta.

Òrbita e rodatzioni modìfica

S'òrbita de Mercùriu tenit ecentricidadi manna, e po mori de custu is fortzas de marea de su Soli funt mannas meda[3]. Custu fatu podit spiegai s'esistèntzia de ferru lìcuidu e duncas de unu campu magnèticu in su praneta.

Sa resonàntzia de sa rodatzioni sua est sa càusa de fenòmenus particolaris: ddoi funt partis de su praneta chi funt allughiadas dae su Soli sceti candu su praneta est prus acanta a s'isteddu, atras sceti candu est prus atesu. Su fatu chi Mercùriu girit una borta e mesu in unu annu no bolit nai chi sa tempus intra duus obrescidas de su Soli siat de ddus de tres partis de s'annu: custu iat essi beru po is stellas fissas, ma Mercùriu in su mentris andat a ingìriu de su Soli: custus duus movimentus, impari, donant una die solari de duus annus mercurianus[4] (in su schema a dereta, su 1 est su mesudì de su castiadori ipotèticu. Su praneta at fatu unu giru cumpletu a sa positzioni 5, ca sa frècia puntat in sa matessi diretzioni, ma apetus a su Soli su mesudì at a torrare sceti cun sa positzioni 1, a pustis de duus girus).

 
Schema esagerau de sa precessioni de su perièliu de s'òrbita de Mercùriu

Su perièliu de Mercùriu tenit una precessioni, est a nai chi cambiat positzioni, mancai in tempus longus. Custu fatu est stètiu spiegau dae sa Teoria de sa Relatividadi Generali de Einstein, e est causau dae sa curvadura de su spatziu-tempu causada dae sa gravidadi de su Soli[5].

Osservatzionis e Esploratzionis modìfica

Mercùriu est cannòsciu fintzas dae s'antichidadi. Is antigus ddu identificànt cun medas deus apetus a sa cultura insoru.

Su primu a ddu castiai cun su telescòpiu est stètiu Galileo, ma no est arranèsciu a biri is fasis de su praneta. Su fatu chi Mercùriu siat acanta a su Soli torrat dificili ddu osservai.

Su primu a designai una mapa de Mercùriu est stètiu Schiaparelli in su 1880. Issu pensaiat chi Mercùriu teniat unu perìodu de rodatzioni eguali a su de rivolutzioni, cun sempri sa propia faci chi castiàt su Soli cummenti sa Luna cun sa Terra. Sa resonàntzia orbitali causaiat custu errori: Sa faci chi Mercùriu ammustrat a sa Terra est sempri sa propia donnia duus girus de su Soli, e Schiaparelli pensaiat chi candu biriat s'atra faci nci depiat essi cancuna cosa chi disturbat s'osservatzioni.

In su 1860 s'atronòmu frantzesu Urbain Jean Joseph Le Verriere, su chi iat carcurau sa positzioni de Netunu e ddu iat fat scoberi, at annuntziau chi sa precessioni de su perièliu de Mercùriu podiat essi spiegada dae sa presètzia de un'atru praneta prus acanta a su Soli, chi iat tzerriau Vulcanu. Custu praneta no est stètiu scobertu, e oi sa precessioni tenit un'atra spiegatzioni, agatada dae Einstein in su 1915.

Chi su perìodu de rodatzioni fiat su chi fiat ddu ant cumprendiu sceti in su 1960 cun osservatzionis radar dae sa Terra.

Mercùriu est stètiu bisidau dae duas sondas sceti, su Mariner 10, chi no est arranèscia a fai fotos de totu sa superfitzi, e sa sonda MESSENGER, chi ddu at mapau totu.

Notas modìfica

  1. Space Topics: Compare the Planets The Terrestrial Planets: Mercury, Venus, Earth, The Moon, and Mars, in planetary.org. URL consultadu su 1º cabudanni 2019 (archiviadu dae s'url originale su 21 austu 2011).
  2. Mercury, in planetary.org. URL consultadu su 1º cabudanni 2019 (archiviadu dae s'url originale su 28 trìulas 2011).
  3. The Tides Of Mercury, in sciencetrends.com.
  4. Space Topics: Compare the Planets The Terrestrial Planets: Mercury, Venus, Earth, The Moon, and Mars, in planetary.org. URL consultadu su 1º cabudanni 2019 (archiviadu dae s'url originale su 21 austu 2011).
  5. Mercury’s Perihelion (PDF), in math.toronto.edu.

 
Wikimedaglia
Custu est unu de sos artìculos de su mese, est a nàrrere unu de sos mègius artìculos creados e postos in sa pàgina printzipale dae sa comunidade, chi l'at isseberadu pro su mese de santugaine/ledàmene de su 2019

Candidados pro sos meses benidores

Totu sos artìculos de su mese