Judicadu sardu: diferèntzias tra is versiones

Sos '''Judicados sardos''' fiant entidadesentitades istadaesistatales autònomas chi s'agataiant in [[Sardigna]] in su cursu de manna parte de s'[[Edade Mèdia]], dae su de 8-9 sèculos a su de 15 sèculos. Sa creatzionecriatzione issoro no est tzerta, sa perta de s'indipendèntzia fiat acontèssida in manera progressiva intre su 1258 (conchista [[Repùblica de Pisa|pisana]] de su [[Judicadu de Calaris|Judicadu de Càlaris]]) e su [[1420]] (ruta de su [[Judicadu de Arbaree|Judicadu de Arbarea]]).

S'organizatzione amministrativa issoro fiat meda diferente dae sos sistemas istadalesistatales [[feudalèsimu|feudales]] chi caraterizaiant su restu de s'[[Europa medievale]], essende prus a curtzu a sa de s'[[Impèriu bizantinu|Impèriu Bizantinu]], a chi sa [[Sardigna]] aparteniat in antis de si fàghere indipendente. Sos judigados aiant difatis istitutos zurìdicos romanu-bizantinos, mancari cun peculiaridades locales chi unos cantos istudiosos cunsìderant de presumida derivatzione [[Tziviltade nuraghesa|nuraghesa]] .

In su cuntestu internatzionale de s'[[Edade Mèdia]], sos judigados fiant istados modernos postos a pare cun sos canteapares rennos feudales-barbàricos traditzionales, iscasi ca non fiant propiedade de su soberanu, ma "''super-individuales"'', duncas de su pòpulu, chi podiat espressare soberania peri formas de guvernu [[democratzia|semi-democràticas]] comente sas ''Coronas de curatorias'', sas cales eleghiant issas etotue totu rapresentantes pròpios pro s'assisi parlamentare majore, narada [[Corona de Logu]].<ref name="ReferenceA">[[Francesco Cesare Casula]], ''La politica religiosa del giudicato di Torres'', ne ''I Cistercensi in Sardegna'', Nùgoro, 1990</ref>

Su re, o ''judike,'' guvernaiat subra sa base de unu patu cun su pòpulu (naradu ''bannus-consensus'') su cale, chi èsseret a l'iscontzare, lezitimaiat su pòpulu etotue totu a ghetarende bogare su judighe dae su tronu, e fintzas a lu ochire, chene cumpromìtere sa remissa ereditària de su tìtulu in intro de sa dinastia a su rennu. Culturalmente sos judigados fiant mudados in manera sustantziale in su cursu de sos sèculos, bantzighende intre unu sistema de trassa [[Feudalèsimu|feudale]] e unu sistema zurìdicu chi abbaidaiatpunnaiat a su progressivu isfrancamentu de sas populatziones rurales. No est craru comente siat acontèssida sa partzidura de s'ìsula in rennos diferentes, est dàbile chi a s'averschida de s'època judigale s'aerzu polìticu èsseret diferente, intames de sos bator judigados chi ant tentu vida e traditziones pius de importu, de chi comente chi siat, nos amos novas dislindadas petzi a partire de su de 11 sèculos. Custos fiant:

Dae su 705 sos [[àrabos]], aproliende dae s'[[Àfrica de su Norti|Àfrica de su norte]] aiant comintzadu a atacare a sas costeras sardas, chene agatare oposidura efetiva de s'esèrtzitu bizantinu.

In su 807, 810/812 e 821/822 sos àrabos de Ispagna e de Africa de su Norte aiant chircadu de invàdere s'ìsula ma sos sardos aiant resìstidu a atacos medas, a su puntu ca su paba [[Lione IV]] in una litera de su 851 aiant dimandadu azudu a su ''Iudex Provinciae'' (su zuighe de sa Provìntzia) de SardginaSardigna, cussorzadu in [[Calaris|Càlaris]], pro difendere a [[Roma]].

A primìtziu de su de 9 sèculos sos ligàmenes intre Sardgina e s'Impèriu Bizantinu si fiant impertantu segados, a pustis de sa ruta de s'[[Esarcadu de Àfrica|Esarcadu de Africa]] e de sa conchista àraba de sa [[Sitzìlia]] de su 827, chi impeigaiat duncas donzi cuntatu. Isulada, sa SardginaSardigna si depiat a mala oza fàghere economicamente e militarmente indipendente.

Non agatende fonte istòrica peruna, non b'at seguresa de comente siat acontèssidu su passazu dae un'autoridade tzentrale bizantina a s'auto-guvernu. Si crèet ca sos funtzionàrios imperiales derivantes dae s'antigu istitutu bizantinu de su ''vicarius'', naradu fintzas ''lociservator'' (literalmente logutenente), de gradu parìvile a su ''[[praeses]]'' (una zenia de [[prefetu]] imperiale), si fiant in antis fatos cabos de guvernu e a coa, cun reconnòschida e lezitimatzione manna lezitimatzione, aiant assuntaduassumidu nòmene e pòdere de ''Iudex'', afirmende soberania indipendente e ereditària.

Unu innetu de s'autonomia dae Bisàntziu si podet annoditzare dae sa nova de una missione ghiada in autonomia dae sos sardos impare a [[Ludovicu su Piu]] (814-840), sighidore de [[Càrolu su Mannu]], che coalitzione anti-àraba cun sos [[Francos]] sos cales, in cuss'època, teniant sa [[Còrsica]]. Sos legatos aiant istabilidu relatos de bighinadu bonu e de collaboratzione a sa defensa de sas costeras de sas duas ìsulas. Cando in su 828 su conte [[Bonifàtziu II de Tùscia]], guvernadore francu de Còrsica fiat passadu a manu de SardginaSardigna cun punna de afracare sas costeras àrabas nordafricanas cun una ispeditzone militare, aiat definidu sa Sardigna ''Insula amicorum''. Sa SardginaSardigna fiat tando de importu istratèzicu, rapresentende una làcana fundamentale inteintre su mundu [[latinu]] e s'[[Islam]].

S'origine de is judicados no est meda crara. Cun Giustinianu, in su [[534]] p.C. sa [[Sardigna]] fiat intrada a faghere parte de s'[[Impèriu bizantinu|ImperiuImpèriu Romanu de Oriente]], chi dd'aiat pigada a is Vandalos[[Vàndalos]] e nde aiat fatu una de is sete provìntzias de s'[[Esarcadu de Àfrica]], ispartzida ancora in bator territoriosterritòrios (Partes), chi diantsi aerediant diventadosfàghere bator rennos indipendentes.

Cun issas lompidas semper prus fitanias de issos arabos chi in pagu tempus fiant ammanniende a giru de totu su [[Mare de Mesu|Mediterraneu]] is territorios issoro, is bizantinos si faghiant semper prus dibiles pro ite no scetisisceti depiant difendere is territoriosterritòrios pigados cun [[Giustinianu]], ma s'esistentzia de s'imperiuimpèriu matessi. Aici, a cara de su VIII seculu is raportos cun [[Costantinòpoli|Costantinopolis]] fiant giai meda raros e sa provìntzia sarda depiat parare fronte a sa sola a is atacos inimigos.

No s'ischit de pretzisu comente siat sutzedidu su passagiupassàgiu a is battor istados indipendentes, ni cando s'isula apat iscontzadu de totu is raportos cun is bizantinos, ma a partire de su IX9 seculusèculos is judiches benintsunt nominados in documentos Francos e de is pabas.

Si podet duncas arresonare ca is bizantinos lassaiant unu guvernadore de [[Sardigna]], [[Còssiga]] e [[Ìsulas Baleares|Baleares]] cun presumida residentzia in CastedduCàlaris, ca s'arantzia de custu apat afortigadu su podere in s'isula e a pustis ddu apat detzentradu e multiplicadu pro mellusmègius difendere e controllarecuntrollare is territoriosterritòrios. A cumprobu, paret ca su sambenadu Lacon-Gunale acapit a s'origine is battorbator judicados.

*Tesi bizantina: is de Lacon-Gunale diant a essere una familiafamìlia aristocraticaaristocràtica de origine bizantina lassada de s'imperadore;

*Tesi autoctona: is de Lacon-Gunale diant a essere una familiafamìlia sarda, subra de sa base ca assimbillatassimigiat meda a nomenesnùmenes de localidades sardas e ca nomenes fitanios intra de is judiches aiant adiant tenneretènnere origineorìgine in sa limba sarda pre-latina;

*Tesi allena: custa teoria atzappat fundamentu in su fatu ca in sa corte de su [[judicadu de Torres]] bi aiant usos comunes a marovingiosmarovìngios e carolingioscarolìngios. Is francos diant a aereàere dadu imbestidura de re a su guvernadore in CaralisCàralis in su IX9-X10 seculusèculos, a pustis de aereàere difendidu impare a is sardos sa [[Còssiga|CorsicaCòrsica]] e sa [[Sardigna]];

*Tesi ammesturada: custa tesi abbaidat cussas tres giai descritas fundidasfùndidas impare: unu brancu nobilenòbile bizantinu lassadu a guvernare chi s'imparentaiat cun importantes familiasfamìlias sardas. S'isparìgu de s'autoridade tzentrale de CaralisCàralis diat a esserèssere bennida comente alliantziaalliàntzia cun is francos a pustis de is gherras contra ade is Arabosàrabos.