Limba sarda: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Lìnia 13:
{{Càstia fintzas|Sardu logudoresu|Sardu nugoresu|Sardu campidanesu}} {{Tzitatzione|Naschet como sa chistione si su sardu si depet cunsiderare che a unu dialetu o che a una limba. Est ladinu chi su sardu est, pro su chi pertocat sa polìtica<ref group="Nota">Bisòngiat ammentare chi Wagner at iscritu custu libru in su 1951: su sardu at dèpidu isetare a su nessi àteros baranta annos pro chi esseret reconnotu fintzas a livellu polìticu in Itàlia, a su nessi formalmente, che a una de sas dòighi [[Minorias linguìsticas de Itàlia|minorias ètnicu-linguìsticas istòricas]] suas.</ref>, unu de sos medas dialetos de s'Itàlia, comente lu est fintzas, p.es., su [[limba serbu-croata|serbu-croatu]] o s'[[Limba arbëreshë|albanesu]] faeddadu in medas biddas de sa [[Calàbria]] e de sa [[Sitzìlia]]. Ma pro su chi pertocat sa linguìstica sa chistione pigat totu un'àtera pinniga. Non faghet a nàrrere chi su sardu tèngiat unu parentiu istrintu cun dialetu perunu de s'italianu continentale; est una limba romanza arcàica e cun caraterìsticas pròpias ispicadas, chi si espricant in unu vocabulàriu originale meda e in una morfologia e sintassi diferentes meda dae cussas de sos dialetos italianos|3=Sorge ora la questione se il sardo si deve considerare come un dialetto o come una lingua. È evidente che esso è, politicamente, uno dei tanti dialetti dell'Italia, come lo è anche, p. es., il [[lingua serbo-croata|serbo-croato]] o l'[[Lingua arbëreshë|albanese]] parlato in vari paesi della [[Calabria]] e della [[Sicilia]]. Ma dal punto di vista linguistico la questione assume un altro aspetto. Non si può dire che il sardo abbia una stretta parentela con alcun dialetto dell'italiano continentale; è un parlare romanzo arcaico e con proprie spiccate caratteristiche, che si rivelano in un vocabolario molto originale e in una morfologia e sintassi assai differenti da quelle dei dialetti italiani|limba=it}}
[[File:Romance-lg-classification-en.png|right|thumb|Classificatzione de sas limbas neolatinas (Koryakov Y.B., 2001).<ref>Koryakov Y.B. ''Atlas of Romance languages''. Mosca, 2001</ref> Sa limba sarda faghet parte de su grupu distintu de su Romanzu Insulare (''Island Romance''), in paris a su corsicanu antigu ([[Limba corsicana|su modernu]] faghet parte, imbetzes, de sa casta italoromanza).]]
Mancari custa classificatzione siat criticada a banda de unos cantos autores e istudiosos,<ref name="bolognesu.wordpress.com">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2018/01/09/una-lingua-unitaria-che-non-ha-bisogno-di-standardizzazioni/|tìtulu=Una lingua unitaria che non ha bisogno di standardizzazioni|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2018-01-09|limba=it|atzessu=2020-07-29}}</ref><ref name=":0" /> su sardu propriamentepropiamente naradu sibenit partzit, fatu-fatu, a bisu de unas cantas persones in duas variantesortografias istandardizadas e chi si cumprensìbilescumprendent una cun s'àtera. Sa de unu diat dèpere èssere relativa a sos dialetos tzentru-setentrionales (o "logudoresos") e s'àtera a cussos tzentru-meridionales (o "campidanesos").<ref name="Sardinianvarieties">[http://prosodia.upf.edu/home/arxiu/publicacions/2015%20OUP%20INTONATION%20IN%20ROMANCE/09-Frota%20&%20Prieto-Chap09-v2.pdf ''Sardinian intonational phonology: Logudorese and Campidanese varieties'', Maria Del Mar Vanrell, Francesc Ballone, Carlo Schirru, Pilar Prieto]</ref> Sas caraterìst''i''cas chi benint fatu-fatu cunsideradas pro sa partzidura sunt s'artìculu d''e''terminativu plurale (''is'' ambigènere in "campidanesu", sos / sas in "l''o''gudoresu") e su tratamentu de sas vocales etimològicas latinas E e O, chi abarrant sas matessi in ''sas'' variantes tzentru-setentrionales e sunt mudadas in I e U in cussas tzentru-meridionales; esistent però medas dialetos mutidos "de transitzione", o ''[[Limba de Mesania|Mesanía]]'' (es. [[Sardu campidanesu|arborense]], [[Sardu campidanesu|barbaritzinu meridionale]], [[Sardu campidanesu|ogiastrinu]], etc.), chi presentant sos caràteres tìpicos como de una, como de s'àtera variedade ipotizada.
 
Custa visione dualìstica de sos dialetos sardos, registrada sa prima borta dae su naturalista Francesco Cetti in su Setighentos<ref>[http://people.unica.it/mlorinczi/files/2007/04/5-sappada2000-2001.pdf Marinella Lőrinczi, ''Confini e confini. Il valore delle isoglosse (a proposito del sardo)'']</ref> e torrada a pònnere dae s'editore de su ditzionàriu sardu-italianu de [[Giovanni Spano]]<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.137</ref>, masaprestu chi sinnalare sa presèntzia de isoglossas beras, costituit sa proa de un'adesione psicològica de sos sardos a sa partzidura amministrativa de s'ìsula fata in època ispagnola intre unu ''[[Cabu de susu|Caput Logudori]]'' (Cabu de Susu) e unu ''[[Cabu de giossu|Caput Calaris]]'' (Cabu de Giosso) e dae ue naschet, a pustis, a sa traditzione ortogràfica in una grafia logudoresa e una campidanesa illustre.<ref>Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.138</ref><ref>«In altre parole, queste divisioni del sardo in logudorese e campidanese sono basate unicamente sulla necessità - chiarissima nel Cetti - di arrivare comunque a una divisione della Sardegna in due "capi". […] La grande omogeneità grammaticale del sardo viene ignorata, per quanto riguarda gli autori tradizionali, in parte per mancanza di cultura linguistica, ma soprattutto per la volontà, riscontrata esplicitamente in Spano e Wagner, di dividere il sardo e i sardi in varietà "pure" e "spurie". In altri termini, la divisione del sardo in due varietà nettamente distinte è frutto di un approccio ideologico alla variazione dialettale in Sardegna.» {{Limbas|it}}Bolognesi, Roberto. ''Le identità linguistiche dei sardi'', Condaghes, 2013, pg.141</ref>
Lìnia 363:
== Ortografia e pronùntzia ==
{{Càstia fintzas|Limba Sarda Unificada|Limba Sarda Comuna}}
Finas a su 2001 non bi fiat galu a disponimentu, pro sa limba sarda, peruna istandardizatzione ne iscrita, ne orale (cust'ùrtima no esistet nemmancu oe). Sos tentativos antepostos los aiant ostacolados sas autoridades ibèricas e, a pustis, sabàudas.<ref>«Nel periodo giudicale si osserva una certa unitarietà del modo di scrivere il sardo, ma non si ha notizia di alcuna regolazione: la sua ufficialità era implicita e data per scontata. Nel XVI e, poi, nel XVIII secolo, nei circoli umanisti e in quelli gesuitici, rispettivamente, si è osservato un tentativo di fornire una regolazione, ma tali tentativi furono non solo ostacolati ma anche repressi dalle autorità coloniali ispaniche e soprattutto sabaude.» {{cita libro|autore=Paolo Caretti et al.|editore=G. Giappichelli Editore|titolo=Regioni a statuto speciale e tutela della lingua|anno=2017|pagina=75-76}}</ref>
Finas a su 2001 non bi fiat galu a disponimentu, pro sa limba sarda, peruna istandardizatzione ne iscrita, ne orale (cust'ùrtima no esistet nemmancu oe).
 
Pro pòdere cunsentire un'aplicatzione efetiva de su chi est prevìdidu dae sa Lege Regionale n. 26/1997 e dae sa Lege n. 482/1999, in su cuadru de sa situatzione s'atuale in ue medas gente, chene bases iscientìficas ogetivas<ref>{{Tzita libru|nùmene=Michel|sambenadu=Contini|tìtulu=Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde|data=1987|editore=Edizioni dell'Orso|tzitade=Alessàndria|limba=fr|OCLC=15140324|ISBN=978-88-7694-015-6}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Michel|sambenadu=Contini|tìtulu=Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde|data=1987|editore=Edizioni dell'Orso|tzitade=Alessàndria|limba=fr|OCLC=15140324|ISBN=978-88-7694-015-6}}</ref><ref>{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|nùmene2=Wilbert|sambenadu2=Heeringa|tìtulu=Sardegna fra tante lingue il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi|url=https://web.archive.org/web/20140211080607/http://www.sardegnadigitallibrary.it/mmt/fullsize/2010011412224500014.pdf|atzessu=2020-05-08|data=2005|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=971836134|ISBN=978-88-7356-075-3}}</ref><ref name=":0">{{Tzita libru|nùmene=Roberto|sambenadu=Bolognesi|tìtulu=Le identità linguistiche dei sardi|annu=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=874573242|ISBN=978-88-7356-225-2}}</ref><ref name=":1">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/cosas-de-limba/simbentu-de-su-campidanesu-e-de-su-logudoresu/|tìtulu=S’imbentu de su campidanesu e de su logudoresu|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2010-04-04|limba=sc|atzessu=2020-05-08}}</ref><ref name="bolognesu.wordpress.com" /><ref name=":2">{{Tzita libru|nùmene=Giuseppe|sambenadu=Corongiu|tìtulu=Il sardo: una lingua normale: manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea|data=2013|editore=Condaghes|tzitade=Casteddu|limba=it|OCLC=856863696|ISBN=978-88-7356-214-6}}</ref><ref name=":3">{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2013/11/25/il-dimezzamento-del-sardo-fra-scienza-e-politica/|tìtulu=Il dimezzamento del sardo fra scienza e politica|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2013-11-25|limba=it|atzessu=2020-05-08}}</ref>ma pro more de una chistione polìticu-istòrica<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />, cunsiderat sa limba sarda che limba partzida in duos o prus grupos dialetales diferentes ("logudoresu" e "campidanesu" o "logudoresu, "nugoresu" e "campidanesu", e b'at fintzas chie chircat de incluire su tataresu e su gadduresu, limbas diferentes, in sa limba sarda), sa Regione Sardigna at incarrigadu una cummissione de espertos de elaborare un'ipòtesi de Norma de unificatzione linguìstica subra-dialetale (sa LSU: ''[[Limba Sarda Unificada]]'', publicada in su 28 de freàrgiu de su 2001), chi identificaret una limba-mollu de riferimentu (basada in subra de s'anàlisi de sas variantes locales de su sardu e in s'issèberu de sos mollos prus rapresentativos e cumpatìbiles) cun sa punna de garantire a s'impreu ufitziale de su sardu sas caraterìsticas netzessàrias de tzertesa, coerèntzia, univotzidade, e difusione subralocale. Custu istùdiu, fintzas si balidu pro su chi pertocat a s'iscièntzia, no est mai istadu adotadu a livellu istitutzionale pro medas cuntrastos locales (ca l'aiant acusada de èssere una limba "imposta" e "artifitziale" e de no àere risòlvidu su problema de su raportu intre sas variantes tratende·si de una mediatzione tra sas variantes iscritas in sa grafia logudoresa, duncas privilegiadas, e no aende propostu una grafia vàlida pro sas variantes iscritas de sòlitu cun sa grafia campidanesa) ma at su matessi, annos a pustis, costituidu sa base de partèntzia pro sa redatzione de sa proposta de sa LSC: [[Limba Sarda Comuna]], publicada in su 2006, chi partende dae una base de mesania<ref>{{Tzita web|url=https://bolognesu.wordpress.com/2011/06/13/finche-la-barca-va/|tìtulu=Finché la barca va…|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|situ=Bolognesu: in sardu|data=2011-06-13|limba=sc|atzessu=2020-07-24}}</ref>, acollit elementos pròpios de sas fueddadas (e tando "naturales" e no "artifitziales") de cust'àrea, in s'àrea murra de transitzione intre sos chi benint mutidos su "logudoresu" e "campidanesu" de sa Sardigna tzentrale, pro assegurare a sa limba "comuna" su caràtere de subradialetaliedade e subramunitzipaliedade, fintzas lassende sa possibilidade de rapresentare sas particularidades de pronùntzia de sas variantes locales. Nointames custu, fintzas a custu istandard non sunt mancadas crìticas o propostas de emendamentos<ref>{{Tzita publicatzione|autore=|nùmene=Xavier|sambenadu=Frias|tìtulu=Proposte di Miglioramento dello Standard Sardo L.S.C.|rivista=|volume=|nùmeru=|limba=it|atzessu=2020-07-24|url=https://www.academia.edu/5336226/Proposte_di_Miglioramento_dello_Standard_Sardo_L.S.C}}</ref><ref>{{Tzita web|url=https://www.vitobiolchini.it/2014/06/23/si-alla-lingua-sarda-standard-ma-con-questi-emendamenti-un-intervento-di-roberto-bolognesi/|tìtulu=Sì alla lingua sarda standard, ma con questi emendamenti|sambenadu=Bolognesi|nùmene=Roberto|data=2014-06-23|limba=it-IT|atzessu=2020-07-24}}</ref>.
Lìnia 477:
|'''issos'''/'''issus''' - '''issas'''
|}
In su cumplementu dirìgidu referidu a una persone, esistet cussu chi si mutit "acusativu personale", chi impreat sa prepositzione ''a'': pro esempru ''apo bidu a Giuanne'' che a a s'ispagnolu (''he biduvisto a Juan'').
 
==== Pronùmenes àtonos indiretos e dirìgidos (dativu e acusativu) ====
Lìnia 779:
* '''Cunditzionale passadu''': ''deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''nos/nois/nosu dia(m)us o apiàus a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; ''issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fini(d)u'' ; '''In LSC''': deo dia àere finidu; tue dias àere finidu; issu/isse diat àere finidu; nois diamus àere finidu; bois diais àere finidu; issos diant àere finidu.
* '''Gerùndiu presente''': ''fininde/finende/finendi'' ; '''In LSC''': finende
* '''Gerùndiu passadu''': ''aende/aendi fini(d)u'' ; '''In LSC''': aende finidfinidu
 
==== Verbos irregulares : Verbu fà(gh)erefàghere/fà(ghir)i''fàere/fàghiri/fai'' ====
 
* '''Indicativo presente''': ''deo/deu fago o fatzu'' ; ''tue/tui fa(gh)es/fa(gh)is'' ; ''issu/isse fa(gh)et/fa(gh)it'' ; ''nos/nois/nosu faghimus o f(agh)eus'' ; ''bois o bosàteros/bosàtrus faghides o f(agh)èis'' ; ''issos/issus fa(gh)ent/fa(gh)int'' ; '''In LSC''': deo fatzo; tue faghes; issu faghet; nois faghimus; bois faghides; issos faghent.
Lìnia 1,801:
=== Is/sas dies ===
{| class="wikitable"
!GafiaGrafia LSC
!Grafia logudoresa
!Grafia campidanesa