Saint-Pierre e Miquelon: diferèntzias tra is versiones

Content deleted Content added
No edit summary
Lìnia 2:
[[File:Flag of Saint-Pierre and Miquelon.svg|thumb|297x297px|Bandera]]
[[File:Map Saint Pierre et Miquelon.svg|thumb|296x296px|Mapa de s'artzipèlagu]]
'''Saint-Pierre e Miquelon''' (in [[frantzesu]] ''Saint-Pierre-et-Miquelon'', in [[limba basca|bascu]] ''Saint-Pierre eta Mikelune'', in [[limba brètone|brètone]] ''Sant-Pêr-har-Mìkelon''), est una [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividade ultramarina de Frantza]]. Est costiuida de unu grupu de deghessete ìsulas montosas postas in s'[[otzèanu Atlànticu]] a sud de [[Terranoa]]. S'ìsula prus istèrrida est s'ìsula de [[Miquelon (ìsula)|Miquelon]] (216 km²), istesiada dae s'ìsula de [[Saint-Pierre (ìsula)|Saint-Pierre]] (26 km²) dae s'[[istrintu de La Baie]]. S'istèrridaSa tirada totale est de 242 <abbr>km<sup>2</sup></abbr> pro unos 6.274 bividores, su cabulogu est [[Saint-Pierre (Saint-Pierre e Miquelon)|Saint-Pierre]].
 
== Geografia ==
Postu a illargu de sa costera otzidentale de sa penìsula de Burin in s'ìsula de [[Terranoa (ìsula)|Terranoa]], s'artzipèlagu de Saint Pierre e Miquelon est cumpostu de oto ìsulas (pro unu totale de 242 <abbr>km²) de chi petzi duas funt populadas.</abbr><ref>{{Tzita web|url=https://www.iedom.fr/IMG/pdf/ra2010_st-pierre-et-miquelon.pdf|tìtulu=SAINT-PIERRE2010 SAINT-PIERRE-ET-MIQUELON
ET-MIQUELON}}</ref> <abbr><abbr>Is ìsulas sunt susetotus de roca, cun costeras percossosas. Is ìsulase sunt geologicamente parte de sa làcana norte-esta de is montes [[Apalacos]]</abbr> impare cun [[Terranoa (ìsula)|Terranoa]].</abbr><ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries -
Saint Pierre and Miquelon}}</ref>
 
''[[Miquelon-Langlade]]'', s'ìsula prus manna, si partzit de fatu in duas ìsulas; s'ìsula de Miquelon (fintzas narada ''Grande Miquelon'', 110 chilòmetros cuadrados) est unida a s'ìsula de Langlade (''Petite Miquelon'', 91 chilòmetros cuadrados) dae sa ''Dune de Langlade'' (fintzas naradu ''Istmu de Langlade''), una tula de arena longa unos 10 km.<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20121105204040/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0#encadre1|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon en 2006}}</ref> Una temporada manna ddas aiat ischirriadas in su [[sèculu XVIII]], faghende·nde duas ìsulas a berus durante medas de deghes de annos, in antis chi is currentadas diant torrare a fraigare s'istmu.<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20121019161650/http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP731.PDF|tìtulu=Le recensement de la population
à Saint-Pierre-et-Miquelon}}</ref> ''Morne de la Grande Montagne'', su puntu prus artu de su territòriu, arribbat a 240m e s'agatat in Grande Miquelon.<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries -
Saint Pierre and Miquelon}}</ref>
 
S'ìsula de ''[[Saint Pierre (ìsula)|Saint Pierre]]'', cun istèrrida prus minore, 26 chilòmetros cuadrados, est sa prus populada e su tzentru de cummèrtzios e de s'amministratzione de s'artzipèlagu. S'àeroportu de Saint Pierre est in atividade dae su 1999 e achipagiadu pro bolos a raju-longu dae [[Frantza]].<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20121105204040/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0#encadre1|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon en 2006}}</ref>
 
Una de tres ìsulas, in tempus coladu populada, est ''[[Île-aux-Marins]]'', connota che a ''Île-aux-Chiens'' fintzas a su'' 1931. Custa s'agatat pagu a tesu dae su portu de [[Saint-Pierre (Saint-Pierre e Miquelon)|Saint-Pierre]]. Est ispopulada dae su [[1963]].<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20121019161650/http://www.insee.fr/fr/ffc/docs_ffc/IP731.PDF|tìtulu=Le recensement de la population
à Saint-Pierre-et-Miquelon}}</ref> Àteras ìsulas printzipales sunt ''[[Grand Colombier]]'', ''[[Île aux Vainqueurs]]'', e [[Île aux Pigeons.|''Île aux Pigeons''.]]
 
==Istòria==
Dae cumintzos de su de 17 sèculos, s'artzipèlagu de St-Pierre-et-Miquelon at serbidu de base pro sa pisca istajonale de su [[merlutzu]] pro [[Normandia|normannos]] e [[Bretagna (regione istòrica)|brètones]], e pro sa cassa de sa [[balena]], acumprida dae baleneris bascos. Su matessi nùmene de s'ìsula de Miquelon est de orìgine basca, derivadu dae s'antropònimu ''Mikel''<ref>{{Tzita web|url=http://www.buber.net/Basque/Features/GuestColumns/mc060430.php|tìtulu=The Basques of Saint Pierre and Miquelon}}</ref>, giai chica cust'ìsula fiat utilizada dae piscadores de [[Donibane Lohizune]].
 
Noantimes, sa prima esploratzione ufitziae fiat istada sa de su portughesu navigadore portughesu [[João Alvares Fagundes]], chi aiat iscobertu sas ìsulas su 20 de santugaine de su [[1520]] e lasddas aiat batiadasbatijadas ''Ìsulas de s'artzipèlagu de sas Ùndighi Mìgia Vìrgines'' (''Ilhas do Arcepelleguo das Onza Mil Virgens''). Custa denùmenatzione non fiat mai intrada in usu, e giai in s'annu [[1536]] fiat impreadu su nùmene de ''ìsulas de Saint-Pierre''<ref>{{Tzita web|url=https://www.geo.fr/destinations/saint-pierre-et-miquelon|tìtulu=Saint-Pierre-et-Miquelon}}</ref>.
 
In su de 18 sèculos, sasis ìsulas fiant abandonadasabbandonadas cun sa ratìfica de su [[Tratadu de Utrecht]], pro èssere a pustis recuperadascoberadas torra ufitzialmente dae sa [[Frantza]] pro mèdiu de su [[Tratadu de Parigi de su 1763]]. In resposta ade s'apògiu frantzesu a sos indipendentistas nordamericanos in sa [[Gherra de Indipendèntzia de Istados Unidos|Gherra de Indipendèntzia americana]], sasis fortzas britànnicas presentes in [[Nova Scotia|Noa Iscòtzia]] aiant afracadu s'artzipèlagu in su [[1778]] e antaiant obligadu sa populatzione a torrare a movere cara a [[Frantza]]. Su [[Tratadu de Versalles de 1783]] aiat torradu s'artzipèlagu a sa Frantza e unos seschentos [[Acàdia|acadianos]] bi fiant pòdidos torrare.[[File:Saint Pierre and Miquelon in France.svg|thumb|245x245px|Posidura in su mundu]]Durante sa [[Rivolutzione frantzesa|Rivolutzione Frantzesa]], sa comunidade acadiana aiat dèpidu abandonareabbandonare torra Saint-Pierre e Miquelon, giai ca in ie s'esèrtzitu republicanu frantzesu fiat derrotadu su 14 de maju de su [[1793]]. Custu perìodu nou de dominatzione britànnica petzi aiat duradu tres annos, sende chi in su 1796, s'ammiràlliu frantzesu Richerie ataiat recuperaducoberadu torra s'artzipèlagu. SosIs istatzos de pisca fiant istadasistados iscagiadasiscagiados e fintzas a su 1816 sasis ìsulas fiant abarradas ispopuladas.
 
Su [[Tratadu de Amiens]] de su [[1802]] ataiat reconnotu sa soberania frantzesa subra s'artzipèlagu<ref>{{Tzita web|url=http://worldatwar.net/article/miquelon/|tìtulu="Over by Christmas."
The Liberation of Saint Pierre and Miquelon}}</ref>. Sa Frantza aiat torradu però a ddu pèrdere s'annu a sighire durante sasis [[gherras napoleònicas]].
 
Tocat a isetare fintzas a sa restauratzione de [[Luisi XVIII]] pro chi s'ùrtima reconchista de Saint-Pierre e Miquelon esseret definitiva. Aici, in su mese de làmpadas de su [[1816]], sosis colonos antigos fiant torrados a s'artzipèlagu.
 
Durante sa segunda metade de su de 19 sèculos, s'artzipèlagu de Saint-Pierre et Miquelon aiat connotu una impèllida econòmica importante gràtzias a sa pisca de su [[merlutzu]].
 
Durante sa [[Segunda gherra mundiale|Segunda Guerra Mundiale]], su [[Canada|Cànada]] aiat preparaduaparitzadu unu progetu de isbarcu a s'artzipèlagu pro nde pigare possessu. Custu progetu, chi contaiat de s'aproatzione de sos [[Istados Unidos de Amèrica]], no fiat postu in pràtica pro càusa de sa prudèntzia de su primu ministru canadesu [[William Lyon Mackenzie King]].
 
AiciDe custa manera, sa liberatzione de s'artzipèlagu, controlladu dae su [[Frantza de Vichy|règimene de Vichy]], fiat andadaabarrada ain càrrigu dea sa [[resistèntzia frantzesa]]. Suta sos òrdines de [[Charles de Gaulle]], s'ammirallu [[Émile Muselier]] aiat preparadu sa liberatzione de Saint-Pierre e Miquelon a iscusi e contra sa voluntade de sas autoridades nordamericanas e canadesas.<ref>{{Tzita web|url=http://worldatwar.net/article/miquelon/|tìtulu="Over by Christmas."
The Liberation of Saint Pierre and Miquelon}}</ref> Saint-Pierre et Miquelon estfiat istadu unu de sosis primos territòrios frantzesos in s'unire in sa Frantza liberada.
 
S'artzipèlagu est divenidu unu territòriu ultramarinu (TOM) in su [[1946]], e a pustis, in su [[1976]], [[Dipartimentos e regiones ultramarinos de Frantza|dipartimentu ultramarinu]] (DOM), in antis de otènnere s'istatus atuale peri sa lege n° 85-595 de 11 de làmpadas de su [[1985]], acabadu dae sos disponimentos de sa revisione costitutzionale de 28 de martzu de su [[2003]], chi at creaducriadu sa categoria genèrica de sasis [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividades ultramarinas]] (COM).
 
== Economia ==
Is bividores si sunt bìvidos traditzionalmente de sa pisca praticada a illargu de sa costa de [[Terranoa (ìsula)|Terranoa]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries -
Saint Pierre and Miquelon}}</ref> Su clima, su territòriu pagu istèrridu e fintzas pagu saliosu no ant favorèssidu sa messaria.<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20120522153035/http://www.outre-mer.gouv.fr/?economie-saint-pierre-et-miquelon.html|tìtulu=Economie – L'Outre-Mer}}</ref> Dae su [[1992]] s'economia de su pische est bivende unu declinu lestru, fintzas pro neghe de is lìmites de pisca impostos dae su guvernu [[Canada|canadesu]].<ref>{{Tzita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/crossing_continents/4781886.stm|tìtulu=French islands bid for oil-rich sea}}</ref> Pro su benidore sa [[Colletividades ultramarinas de Frantza|colletividade ultramarina]] est imbestende in su [[turismu]] e in s'[[acuacultura]], ma fintzas galu in una pisca prus diversificada<ref>{{Tzita web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/saint-pierre-and-miquelon/|tìtulu=Explore All Countries - Saint Pierre and Miquelon}}</ref>. In paris tempus si faghent esploratziones pro agatare setziduras de [[petròliu]] e gasu de bogare.<ref>{{Tzita web|url=https://web.archive.org/web/20121105204040/http://www.insee.fr/fr/themes/document.asp?ref_id=ip1178&reg_id=0#encadre1|tìtulu=Le recensement de la population à Saint-Pierre-et-Miquelon en 2006}}</ref>
 
==Demografia==
[[File:Cathedral of St Pierre and Miquelon.jpg|thumb|249x249px|Sa seu de Saint-Pierre e Miquelon, intitulada a [[Santu Pedru|Pedru apòstolu]]]]
Sa populatzione de Saint-Pierre e Miquelon arribat a 6.274 bividores. Sa populatzione estEst massimamente de orìgine [[Normandia|normanna]], [[Paisos Bascos|basca]], [[Bretagna (regione istòrica)|brètone]] (is istemmas de is tres populatziones sunt fintzas inditados in sa bandera de s'ìsula) e [[Acàdia|acadiana]]. Sa limba ufitziale est su [[frantzesu]]. Sa [[limba basca]], su cale impreu fiat tramandadu dae carchi famìlia de sa zona, s'est ispèrdida a sa fine de sos annos '50 de su de 20 sèculos.<ref>{{Tzita web|url=https://books.google.de/books?id=fXZaLhmVt2IC&pg=PA97&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|tìtulu=The French Atlantic: Travels in Culture and History}}</ref> Sa populatzione est ain manna majoria [[Cristianèsimu|cristiana]], in piessignu [[Crèsia catòlica|catòlicu -romana]].<ref>{{Tzita web|url=https://www.britannica.com/place/Saint-Pierre-and-Miquelon|tìtulu=Saint-Pierre and Miquelon
archipelago, North America}}</ref>
 
== Istatus amministrativu ==
S'artzipèlagu de Saint-Pierre-et-Miquelon est una colletividade[[Colletividades ultramarinas de oltremareFrantza|colletividade ultramarina]] sutaposta a su regìmene de s'artìculu 74 de sa [[Costitutzione frantzesa de su 1958|Costitutzione]] e est denumenada a livellu amministrativu "colletividade territoriale de Saint-Pierre-et-Miquelon".<ref>{{Tzita web|url=https://www.legifrance.gouv.fr/codes/article_lc/LEGIARTI000006394289/2021-03-16|tìtulu=Article LO6411-1}}</ref> No est duncas ne unu [[Dipartimentos de Frantza|dipartimentu]] nenne una [[Regiones de Frantza|regione]].
 
Su [[Limba frantzesa|frantzesu]] est s'ùnica limba reconnota e recherida pro is servìtzios ufitziales: sende gasi, una bona parte de sa populatzione (2011) dimustrat unu connoschimentu bonu, chi no òtimu, fintzas de s'[[Limba inglesa|inglesu]],<ref>{{Tzita libru|tìtulu=Language in Canada|annu=1998|editore=Cambridge University Press}}</ref> sende fintzas ca is turistas e visitadores americanos e canadesos non-rancòfonosfrancòfonos sunt numerosos.
 
Saint-Pierre-et-Miquelon non faghet parte de s'[[Unione Europea]], a diferèntzia de is [[Regione ultraperifèrica|regiones ultraperifèricas frantzesas]] reconnotas dae su [[tratadu de Amsterdam de su 1997]]. S'istatus suo, in respetu a s'UE, est su de [[paisu e territòriu ultramarinu]] (PTOM).
 
Is bividores de St-Pierre-et-Miquelon votantinvotant in is eletziones natzionales e europeas paris a totu is tzitadinos de Frantza, mancari sa comunidade non fatzat parte de su [[Frantza metropolitana|territòriu metropolitanu frantzesu]] nen partenet a s'[[àrea Schengen]].
 
Comente in is regiones frantzesas, sa moneda ufitziale adotada est s'[[Èuru|èuro]] dae su [[1999]] (in antis fiat istadu su [[francu CFA]] fintzas a su [[1973]], remplasadu a coa dae su [[francu frantzesu]]).<ref>{{Tzita web|url=https://www.banque-france.fr/sites/default/files/media/2017/02/21/bulletin-de-la-banque-de-france_186_2011.pdf|tìtulu=L’outre-mer français et l’euro}}</ref>