Agentzia Ispatziale Europea: diferèntzias tra is versiones

Sas missiones sientìficas de s'ESA tenent sas bases issoro in s'ESTEC de Noordwijk, in sos [[Logos Bascios|Paisos Bàscios.]]<ref name="estec">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMOMQ374OD_index_0.html|tìtulu=European Space Research and Technology Centre (ESTEC)|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 austu 2009}}</ref> S'European Space Operations Centre (ESOC), de Darmstadt in [[Germania|Germània]]<ref name="esoc">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/ESOC/SEM62CW4QWD_0.html|tìtulu=ESOC overview|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 austu 2009}}</ref>, est responsàbile de su controllu de sos satèllites ESA in òrbita. Sas responsabilidades de s'European Space Research Institute (ESRIN) de Frascati, in [[Itàlia]], includent sa regorta, s'archiviatzione e sa distributzione de datos satellitares a sos partners de s'ESA; in paris a custu, s'istrutura agit comente tzentru de informatzione tecnològica pro totu s'agentzia.<ref name="esrin">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/ESRIN_SITE/SEMQPWY5D8E_0.html|tìtulu=ESRIN overview|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 austu 2009}}</ref> S'European Astronaut Centre (EAC) est in [[Colonia|Colònia]], in [[Germania|Germània]]<ref>{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaHS/ESAJIE0VMOC_astronauts_0.html|tìtulu=The European Astronaut Centre|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 austu 2009}}</ref>, e est unu tzentru pro s'issèberu, s'annestru e su suportu mèigu de sos astronàutas, in paris a su suportu pro sas preparatziones a su làntziu e durante sas missiones. In fines s'European Space Astronomy Centre (ESAC) de Villanueva de la Cañada<ref>{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/ESAC/SEMGVHNZCIE_0.html|tìtulu=ESAC Overview|editore=ESA|limba=en|atzessu=10 austu 2009}}</ref> est su tzentru ESA pro sa chirca astronòmica.

A pustis de sa [[segunda gherra mundiale]] medas iscientziados Europeos aiant abbandonadu s'Europa pro traballare in sos [[Istados Unidos de Amèrica]] o in s'Unione Soviètica. Mancari su lestru isvilupu de sos annos chimbanta aeret permìtidu a medas iscientziados de torrare in Europa, custos si fiant abbizadosabbigiados chi sos sìngulos progetos natzionales sìngulos non podiant cumpètere cun sos progetos isvilupados dae sas duas superpotentzassuperpotèntzias, ispetzialmentemescamente in campu ispatziale. In su [[1958]], unu mese a pustis de sa crisi de su Sputnik, Edoardo Amaldi e Pierre Victor Auger, duos primàrgios iscientziados europeos de primore de cussu tempus, ant incumentzadu a discutirearresonare inde sa fundatzione de un' agèntzia ispatziale europea.

S'idea de sa creatzione in Europa de unu podere indipendente in su campu ispatziale torrat a artziareessire a sucampu cumintzuin s'incumintzu de sos annos sessanta. In su [[1962]], incumbintos manera firmacun aconcadosseguresa chi "s'unione faghet sa fortza", 6 paisos europeos ([[Bèlgiu]], [[Frantza]], [[Germania|Germània]], [[Rennu Unidu|Regnu Unidu]], [[Itàlia]] e [[Logos Bascios|Paisos Bàscios]]), cun sa partetzipatzione de s'Austràlia, ant creadu s'European Launcher Development Organisation (ELDO) cun sa finepunna de progetare e costruirefraigare unu lanciatorelantzadore indipendente dedae sas duas potèntzias ispatziales de s'època.

Semper in su 1962 (e pretzisamentein su 14 de làmpadas), sos matessi paisos, prus sa [[Danimarca]], s'[[Ispagna]], s'[[Isvètzia]] e s'[[Isvìtzera]] ant firmadu un'acòrdiu pro sa fundatzione de s'ESRO (''European Space Research Organization''), chi esta bènnidupustis poscaant creadacreadu ufitzialmentein manera ufitziale in su 20 de martzu de su [[1962|1964]], cun susa finepunna de aviare progetos in campu satellitare. TraIntre su [[1968]] e su [[1972]] s'ESRO at pòdidu festare sos primos sutzèdidossutzessos: 7 satèllites de chirca sunt bènnidosistados postos in òrbita gràtzias a s'usuimpreu de lantzadores Istadunidensos.

10 annos prus a tardu, sos membros de custas 2 organizatziones ant detzìdiduisseberadu de reunireaunire sas diversas fainas diferentes issoro in un'ùnicu ente ùnicu. In su trìulas de su [[1973]], durante una cunferèntzia interministeriale de sos 10 paisos europeos, aende·sifata acumprida ain Bruxelles, s'ant delineadu sos prntzìpiosprintzìpios costitutivos de s'Agèntzia Ispatziale Europea (ESA). In su [[1975]] fiat bènnidaant lantzadalantzadu sa prima missione dae s'Agèntzia chi diat èssere posca divenida s'ESA; si trataiat de sa sonda Cos-B chi teniat sa finepunna de analizare sas emissiones de rajos gama de s'universu. In su matessi annu, s'Irlanda fiat devènnida membru de s'ESA e su 30 de santugaine de su [[1980]] sa ratìfica de s'acòrdiu at decretadu s'esistèntzia legale de s'ESA.

DeA sighida,pustis s'[[Àustria]], sa [[Norvegia|Norvègia]] e prus a tardu sa [[Finlàndia]] s'aiantsi sunt unidosaunidos a sos istados membros fundadores de s'ESA. Sa ratìfica de carchiunos acòrdiucantos acòrdios de cooperatzione at dadu annotamalafintzas sa possibilidade a su [[Canada|CanadàCànada]] de partetziparepigare parte a unu tzertu nùmeru de programmas de s'Agèntzia e de fàghere parte de su Cussìgiu ESA.

In su 2000 s'atest uniduaunidu a sos istados membros su [[Portogallo|PortugalluPortogallu]], sighidu in su [[2000|2005]] dedae sa [[Grèghia|Grètzia]]<ref name="greece">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMWYQRMD6E_Benefits_0.html|tìtulu=Greece becomes 16th ESA Member State|editore=ESA|atzessu=10 austu 2009|data=22 martzu 2005|limba=en|atzessu=10 austu 2009}}</ref> e dae su [[Lussemburgu|Lussemburgu.]]<ref name="luxemburg">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMDBN808BE_index_0.html|tìtulu=Luxembourg becomes ESA's 17th Member State|editore=ESA|atzessudata=105 austu 20092005|datalimba=5en|atzessu=10 austu 20052009}}</ref> Sa [[Repùblica Ceca|Repùblica Tzeca]] est intrada in s'agèntzia in su [[2008]], batindebatende a 18 su nùmeru de sos paisos membros.<ref name="czech">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMJZXSHKHF_index_0.html|tìtulu=Czech Republic accedes to the ESA Convention|editore=ESA|atzessudata=108 austutrìulas 2009|datalimba=8en|atzessu=10 trìulasaustu 2009}}</ref> Su 22 de nadale de su [[2011]] sa [[Romania]] at aderidu comente a su de deghennoe membros de s'ESA. Sa [[Polonia|Polònia]] est istadu su de binti membros gràtzias a sos acòrdios de adesione de su 13 de cabudanni de su [[2012|2012.]]<ref name="poland">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/SPECIALS/About_ESA/SEM82KAYT6H_0.html|tìtulu=Poland accedes to the ESA Convention|editore=ESA|atzessudata=2113 santandriacabudanni 2012|datalimba=13en|atzessu=21 cabudannisantandria 2012|deadurl=eja}}</ref> S'Estònia s'est unida su 4 de freàrgiu de su [[2015]].<ref name="estonia">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/For_Media/Press_Releases/Estonia_accedes_to_ESA_Convention|tìtulu=ESTONIA ACCEDES TO ESA CONVENTION|editore=ESA|atzessudata=54 freàrgiu 2015|datalimba=4en|atzessu=5 freàrgiu 2015}}</ref>. InfinesIn fines s'ùrtimu paisu membru aderente est istadu s'Ungheria su 24 de freàrgiu de su 2015.<ref name="hungary">{{Tzita web|url=http://www.esa.int/About_Us/Welcome_to_ESA/Hungary_accedes_to_ESA_Convention2|tìtulu=HUNGARY ACCEDES TO ESA CONVENTION|editore=ESA|atzessudata=1724 abrilefreàrgiu 2015|datalimba=24en|atzessu=17 freàrgiuabrile 2015}}</ref>

=== DeDae soss'incumintzu cumintzos finufinas a s'istitutzione atuale ===

A su cumintzus'incumintzu de sos annos setanta sa cursa a s'ispàtziu aviada dae sas duas superpotentzassuperpotèntzias aiat subidu una notèvole contratzione de annotu. S'ESA s'atest afirmaduafirmada comente a precursoreantitzipadora in s'esploratzione ispatziale.

S'ESA at riunidu sa NASA e su Regnu Unidu in suta de su progetu de s'IUE, su primu telescòpiu orbitale, chi est bènniduant lantzadu in su 1978 e chi at operadu bene pro 18 annos. A pustis de sassos numerosasmedas resessidassutzessos in s'òrbita terrestre, in su [[1986]] s'ESA at afiladulantzadu sa Missione Giotto, sa prima missione in s'ispàtziu profundu pro istudiare sa [[cometa de Halley]] e sa Grigg-Skjellerup. Hipparcos, una missione pro sa mappaturamapadura de sos isteddos, est bènnidal'ant lantzada in su [[1989]], mentras in sos annos noranta suntant istados lantzadoslantzadu SOHO, Ulysses e su Telescòpiu ispatziale Hubble in collaboratzione cun sa NASA. ReghentesSas missiones sientìficasiscientìficas reghentes in collaboratzione cun sa NASA cumprendent sa sonda Cassini-Huygens, in ue su contributu ESA atest cunsìstidu in sa realizatzione de sa sonda Huygens chi atest aterraduaterrada subrain [[Titanu (astronomia)|Titanu]].

ComenteChe a sutzessore de s'ELDO, s'ESA at costruidu de sosfraigadu lantzadores pro bàriosnetzessidades sientìficossientìficas e cumertzialescummertziales. Arianas 1 est bènnidul'ant lantzadu sa prima borta in su [[1979]] e at devènnidu su printzipale lantzadore cumertziale dedae su [[1984]] inest poscadevènnidu su lantzadore cumertziale printzipale. Sos duos razos imbenientes fiant printzipalmente de sosmescamente avantzamentos tecnològicos pro arribbare a s'Arianas 4, sas caleschi cun sas operatziones trasuas intre su [[1984]] e su [[2003]] antat torradu a fàghere in manera chi s'ESA esseret su sugetu printzipale in su campu de sos lantzadore cumertzialescummertziales. NointamesCustu nointames su suo sutzessore suo, s'Arianas 5, ataeret tentu carchiunos problemacantos problemas. Su primu làntziu de s'insa antisprima versione de s'Arianas 5 atest faddidufallidu, comente atest acontèssidu, fintzas, pro su primu làntziu de s'Arianas 5 ECA ([[2002]]), una versione megiorada de s'Arianas 5. Nointames custos fallimentos, s'Arianas 5 at dimustradu de èssere unu cumpetidore bàlidu pro sos làntzios cumertziales finas dae su primu làntziu suo acontèssidu in su [[1997]], e si contat chi diat dèpere segudarearribbare a sos 25 làntzios acontèssidos cun sutzessu intro de su [[2006]].

A su cumintzu de su nou millènniu nou s'ESA si ponet comenteche a su printzipale cumpetidore printzipale de sa NASA in s'esploratzione ispatziale. Cando chi in sos deghènnios pretzedentes s'ESA aeret contadu meda in sa cooperatzione de sa NASA, in sos ùrtimos annos (dedae su [[1990]] in posca) s'ESA at detzìdiduisseberadu de assùmere unu cumportamentu prus autònomu. Custa mudada de atitudineatitùdine atest acontèssiduacontèssida fintzas pro biamore de sas restritziones legales chi sos militares americanos ant detzìdiduisseberadu de impònnere a s'iscàmbiu de informatziones.

AtualmenteIn dies de oe s'ESA puntapunnat meda ina sa cooperatzione cun sa Rùssia, chi in su campu de sos lantzadores tenet un' esperièntzia parinalesparinale si non superiora a cussa de sos Istados Unidos. Unu reghente decraru istampatimprentadu resatreghente narat: <blockquote>''Sa [[Rùssia]] est su primu partnercollaboradore de s'ESA pro s'atzessu a s'ispàtziu. Custu est un'acòrdiu cuadrocuadru intraeintre su guvernu russu e s'ESA pro una collaboratzione e un' alleàntzia pro s'esploratzione e s'impreu de s'ispàtziu esternu pro finespunnas paghiosas. Sa cooperatzione est giai in cursu pro sas zonas de làntziu e custa cooperatzione at a batire benefìtzios comunos a ambos.''</blockquote>Esèmpios de sa noa s'indipendèntzia noa de s'ESA sunt sa chessida missione SMART-1, una sonda de proa dotada de una noa propulsione noa, sa missione Mars Express e s'isvilupu de su lanciatorelantzatore Arianas 5.

== Programmas obrigatòriosobligatòrios e facultativos ==

Sas fainas de s'ESA sunt agrupadas in duas categorias: sos programmas "obrigatòriosobligatòrios" e cussos "a piagherepraghere". Sos programmas acumpridos in s'àmbitu de su budget generale e de cuddusu de su programma sientìficu sunt obrigatòriosobligatòrios e cumprendent sas fainas de base de s'Agèntzia (s'esàmene de progetos benidores, sa chirca tecnològica, sos investimentos tècnicos comunos, sos sistemas informativos, sos programmas de formatzione). TotusTotu sos paisos membros contribuint a custos programmas in manera proportzionale a su rèditurèdditu natzionale issoro.

Sos àteros programmas, nadosnarados "facoltativosfacultativos", interessant solupetzi carchiunos unucantos de sos paisos membros chi sunt lìberos de istabilire su livellu issoro de partetzipatzione. Sos programmas facoltativosfacultativos riguardantpertocant a setores comenteche a s'osservatzione de sa Terra, sas [[Telecomunicatzione|telecomunicatziones]], su trasportu ispatziale e su bolu ispatziale cun echipàgiu umanu. Fintzas sos progetos de s'istatzione e de sas prataformas ispatziales, gasi comente sas chircas in microgravitademicrogravidade, sunt finantziados in s'àmbitu de sos programmas facoltativosfacultativos.

Pro su futurutempus benidore s'ESA tenet pranos ambitziosos chi faghentfaghet a partirepartzire in tres mannas categorias mannas. Su primu est sa sighidura de sa chirca sientìfica in sos progetos de esploratzione (pro esempru isvilupende noos sistemas de propulsione noos), in modumanera de reduireminimare sos costos de làntziu o crèschere su bàriu ùtile, onorare sos acòrdios pigados cun s'Istatzione Ispatziale Internatzionale, e megiorare sas benidoras esploratziones ispatziales comentebenidoras che a cussa de sa sonda Venus Express, partida pro [[Vènere (praneta)|Vènere]] in s'[[atòngiu]] 2005.

Sa segundade suas categoria est, in collaboratzione cun sa NASA, s'isvilupu e su fàbricufàbbricu de missiones indiritzadas cara a sa chirca astronòmica comenteche a sa sonda Planck chi diat dèpere istudiare s'abbolotu de fundu de su cosmo (2007), s'osservatòriu ispatziale Herschel ([[2006]]), COROT chi diat dèpere signare una noa pedra miliare noa in sa chirca de pranetas extrasolares (làmpadas [[2007|2006]]) o s'interferometruinterferòmetru Darwin. Darwin est s'ùrtima sonda progetada pro individuare pranetas esternos a su sistema solare de sa dimensione de sa Terra.

MentrasCando soschi pretzedentessos progetos antepostos sunt prètzisospretzisos a cussos aviados dae sas unas cantas àteras agèntzias ispatziales comenteche a sa NASA, sa de tres categorias de sos programmas ispatziales de s'ESA diferit in manera sensìbile dedae cussos NASA. Su Programma Aurora definit una sèrie de missiones pro lòmpere a una missione umana subrain [[Marte (praneta)|Marte]] ma, a diferèntzia de cuddasu varaduchi daeat varadu sa NASA, non previdet un'ampruunu nùmeru mannu de missiones cara a sa Luna, preferende sondas automàticas e missiones progetadas pro testareproare sas tecnologias chi s'ant a bènnere impreadasimpreare pro sa missionesmissione umanasumana chi diat dèpere acontèssere in su 2030. Sa prima missione de una tzerta rilevàntzia de annotu est ExoMars, una missione dotada fintzas de unu rover pro Marte. Finas a su [[2005]] sa missione ExoMars fiat una missione parentede s'ESA e de sa NASA paris, ma sas leges istadunidensas chi lìmitant s'iscàmbiu de informatziones ant ispintu s'ESA a modificare sa missione torrende·lafaghende esclusivamentein manera chi esseret ESA ebbia. Unu Un'àteru progetu meda ambitziosu meda est su Mars Sample Return, chi diat dèpere sighire sa missione ExoMars. At a èssere sa prima missione chi at a aporrire de sos materiales de unu un'àteru praneta, tandoe pro cussu at a èssere netzessàriu costruirefraigare unu mòdulu discendente capatzu de partiretzucare dedae Marte e essire dedae s'òrbita martziana pro torrare ina sa Terra.

S'ESA est formada dae sas agèntzias ispatziales e dedae àteras entidades de bintiduos istados:

In sos imbenientes annos imbenientes cun probabilidade s'ant a unire a s'ESA unos cantos àteros paisos, ispetzialmentemescamente sos chi ant fatu parte de s'isparghiduraispainadura de s'Unione Europea de su 2004. In agiuntaprus, s'ESA tenet diversos acòrdios medas cun paisos non membros.