Samatzai

Custu artìculu est iscritu in sa grafia campidanesa. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

logudoresu · LSC · nugoresu

Samatzai
Nùmene ufitziale:	Samatzai
Istadu:	Itàlia
Regione:	Sardigna
Provìntzia:	Tzitade metropolitana de Casteddu (CA)
Ladiore:	39°29′00″ Nord
Longhiore:	9°2′00″ Est
Artiore:	162 m. subra su mare
Tirada:	31,12 km²
Populatzione:	1.746 56,11 biv./km²
Comunes lacanantes:	Barrali, Donòri, Guasila, Nuràminis, Pramentelu, Serrenti (VS), Ùssana
Còdighe postale:	09020
Prefissu telefònicu:	070
Còdighe istat:	092053
Còdighe catastale:	H739
Bividores:	Samatzesus
Giassu web:	[1]

Samatzai (nòmene antigu Santu Maccari) est una bidda posta in sa Sardigna de giossu, in su territòriu de sa tzitadi metropolitana de Casteddu, tenit 1.746 personis e est a 30 km de sa capitali sarda, Casteddu.

Giografia

Samatzai (cussu arrubiu) a intru a sa provìnzia de Casteddu

Samatzai est una bidda de giai giai 1760 personis, e su logu suu est in Sardìnnia de Giossu, in sa provìntzia de Casteddu, atesu 32 km de sa Capitali. Est 72 km atesu de Aristanis, 156 km atesu de Nùgoro e 194 km de Tàtari. Is cordinadas giogràfigas funt 30° 29' de latitùdini e 0° 5' de longitùdini de su meridianu de Casteddu. Su territòriu cumunali tenit una mannària de 31,12 km² de manera arregulari de sud-est a nord-ovest intru de sa làcana de is cùcurus de sa Trexenta e is pranus de Campidanu. Su territòriu tenit a làcana de nord Guasila, a est Pramentelu e Barrali, a sud Donori e Ùssana e a ovest Nuràminis - Biddagrega e Serrenti. Samatzai est in sa làcana de su pranu mannu campidanesu unu pagu in sa costa de su cùcuru, acanta de un’arriu. Est intru de 100 e 300 metrus apitzu de su pillu de su mari, e cun una mesana de 165 metrus. Est prus chi totu pranu, cun calincunu cùcuru in su sartu, chi ddi nant “monti”, chi faint parri su sartu prus de interessu acarendiddu cun is pranus campidanesus, e dd’assimbìllat de prus cun su sartu trexentesu.

Totu is cùcurus funt unu pagu atesu de sa bidda, chi est a 168 metrus apitzu de su pillu de su mari. Sa majoria de su territòriu, su 72%, tenit pendèntzias no mannas meda (de mancu de su 10%), chi ddas agataus in su fundali de sa baddi e acanta de s’Arriu Mannu, cun lozanas e arenàrgiu. Pendèntzias prus mannas fait a ddas agatai a nca ddoi at perda prus tipia, est a nai perda de cracina, granitu, arenàrgiu tzimentau. Su sartu ddu at fatu in parti sa perda de cracina, cun d-unu pillu ativu bastantementi fundudu (prus de 40 metrus) e unu gradu de pedrosidadi chi no lompit, bogau calincunu logu, su 15%, e in parti inundamentu fini e de fundu de baddi. Agataus siat terra màini a profilu omogèniu, siat terra bècia arrùbia tìpigus de su Campidanu de Casteddu. Ddus cunsìderant terras bonas e bonas meda, chi no tenint barrancus a ddus imperai, e chi traballaus e acuaus beni, faint medas cosas. De s’antigòriu su sartu de Samatzai dd’ant traballau meda, e is matas spontàneas funt arrenconadas. Su sartu traballau est in dònnia logu, bogau a nca sa pendèntzia est meda e a nca ddoi funt domus e a nca ddoi at atividadi de bogai cosa de sa terra e de fraigadroxu. No ddoi funt arrius medas, difatis ddoi at un’arriu sceti, s’Arriu Mannu, chi ndi càlat totu s’annu, perou unu pagu atesu de su sartu. S’Arriu Mutedu-Pardu e s’Arriu Margiani pìgant àcua de unus cantu mitzixeddas, e truèssant sa bidda e s’atòbiant in Is Benatzus.

In is annus ’60 e ’70 funt nascias duus fraigadroxus de importu mannu (Calcidrata e ItalCementi), chi ant sfrutau sa sienda de su logu (perda de carcina, terra màini, arenargiu,…), chi at fatu agatai traballu a genti meda de sa bidda (su 16% de is traballadoris de su Tzimentudroxu bivit in Samatzai) e at fatu allestrai sa crèscida de sa bidda; ma custus fraigadroxus ant pagu pagu papau su territòriu, boghendiddi su connotu suu. In prus, oindi’ puru, custus fraigadroxu faint bessiri una cuntierra intru de is abisòngius de sa sienda stòrigu-archiològiga cun sa crèscida sòtziu-econòmiga. Sa bidda est a 4 km de s’Arruga Stadali 131: custu permitit a si movi de manera lestra in totu su Campidanu e un’acàpiu lestru a Casteddu.

Is acàpis cun is atras biddas acanta, bogadas Nuràminis e Pramentelu, funt prus trabballosus ca is arrugas no ddas ant asfartadas. Is ùnigus arrugas cun asfartu funt sa Provintziali 33 (A.S. 131-Nuràminis-Samatzai-Pramentelu) e sa A.S. 128; custa, mancai truessendi su territòriu est unu pagu arrenconada de sa bidda. Is atras arrugas no funt bonas e duncas calincunu logu de su sartu, mancai bonus, funt malus a lompi, su pròpiu medas logus archiològigus funt malas a nci’arribai.

Ddoi funt logus archiològigus meda, e cosa architetòniga de importu in bidda, sa majoria de custas cosas sa Soprintendèntzia no dd’at arregistrada e duncas no funt amparadas. Fintzas de s’antigòriu su sartu est pratziu in duus: Sartu de Susu e Sartu de Bàsciu. Po Sartu de Susu naraus totu su logu chi àndat a nord, chi làcanat cun Serrenti, Guasila e Pramantellu. Po Sartu de Bàsciu sa parti chi àndat a sud-est e làcanat cun Biddagrega-Nuràminis, Ùssana, Donori, Barali e Pramentelu torra. Sa lìnia chi spèrrat is duas partis pàssat in mesu a is duas arrugas chi partendi de sa bidda betint a Ortacesus (conca a nord-est) e a Biddagrega (conca a sud-ovest). Scedas apitzu de su cumunu de Samatzai pigadas de "Sa storia nostra" de Antonio Leoni (Editzionis Nuove Grafiche Puddu)

Evolutzione demografica

Bividores censidos

Istòria

Tempus antigu

Is primus arrastus de sa presèntzia de s’òmini in su logu de Samatzai ddus agataus in su 3.500 innantis de Cristu, in sa Curtura de Otzieri. De custu tempus funt is domus de janas chi agataus in su sartu samatzesu, in s’Arroca Pertunta. Atras domus de janas ddas agataus in su Sartu de Bàsciu, in su logu Coròngiu Araxinus, acanta de sa làcana cun Nuràminis.A s’acabu de su 3.000 innantis de Cristu cumentzat sa Cultura de Monte Claro nascendi biddas de messajus chi faint testus e traballant is metallus. Cumentzant a fai is menhirs, chi in sardu ddus naraus perdas fitas, perdas mannas e longas cravadas in terra. Is perdas fitas chi fait a biri ancoras in su sartu de Samatzai funt is de Bruncu sa Furca, de su Sisu, de S’Arroca Nicolau, de Sa Carròcia e de Santa Maria. In su 1.800 innantis de Cristu cumentzat su Nuraxesu Arcàicu, e in su sartu de Samatzai ddoi agataus duus de is cincuanta proto-nuraxis chi ddoi funt in Sardìnnia, est a nai in Su Curruncu e in Sa Corona, in su sartu de Biddagrega-Nuràminis, ma in sa làcana cun Samatzai.Sa majoria de sa cosa nuraxesa de samatzai est de su Brunzu de Mesu (1.500-1.200 innantis de Cristu) e de su Brunzu de Acanta (1.200- 900 innantis de Cristu). Arruinas fait a nd’agatai in Nuraxi de Carrogas, Bruncu Musu Còngiu, Maurreddu, Domu is Abis e Santa Maria, Sant’ Aleni. In su sartu de Samatzai ddoi funt binti insediamentus ma su prus bellu e mellu postu est Su Nuraxi in Domu is Abis. In prus in su sartu agataus puru putzus sacrus e gisterras po s’àcua, e is prus bellas funt is de Perdas de Maria Mancosu.

Fenìcius e Arromanus

Intru de su 900 e su 800 innantis de Cristu is Fenìcius cumentzant a abitai sa Sardìnnia. De cussu tempus no s’est abarrau meda, bogau arrogus de testus, màrigas e arrocas a nca agataus cosa scurpia, a nca ddoi at un’òmini preghendi sa deidadi Tanit e s’arroca chi fait a agatai in sa domu de sa pro loco in pratza 1 Maju. Spaciada sa gherra intru de Arroma e Cartàgini, sa Sardìnnia bessit provìncia arromana (227 innantis de Cristu) e su Campidanu fiat bessiu su donadori de trigu po Arroma. Fait a agatai cosa meda de su tempus arromanu, arruinas de domus, bàngius e necròpolis e fatu fatu is messajus agatant traballendi sa terra molas arromanas, arrogus de testus e de màrigas.

Edadi de Mesu

Arruendi s’Imperu Arromanu, is Vàndalus cunchistant sa Sardìnnia, ma po otanta annus sceti. De s’àfrica nci iant bogau unus duxentus obispus, chi ddus ant mandaus a Sardìnnia e intru de custus ddoi fiat puru Bertòriu. Sigumenti is Vàndalus funt abarraus pagu tempus, no ant mudau sa vida de is sardus e no ant lassau cosa.In su 534 is Bizantinus iant bintu a is Vàndalus e ant pigau sa Sardìnnia. Sa presèntzia insoru fiat manna meda e in su sartu de Samatzai puru fait a agatai cresixeddas bizantinas, che sa de Sant’Aleni, Sant’Esu e Santu Nicolau.

Is Giuixaus

Sa Sardìnnia innantis de s’annu milli si fiat agatada a sola po nexi de is Arabus chi fiant cunchistendi totu su Mediterràneu. Aici isulada sa Sardìnnia at adelantau una froma de gruvennu totu sua, sa de is Giuixaus, difatis fiat spratzia in cuatru, su Giuixau de Casteddu, su de Torres, su de Arbarei e su de Gaddura. Dònnia Giuxau fiat spratziu in curadorias e dònnia curadoria teniat unus cantu biddas. Sa bidda de Samatzai fiat in sa curadoria de Nuràminis. S’economia de custu tempus fiat totu apitzu de su bestiàmini e de su sartu, no esistiat dinai. Pagu scieus de Samatzai de unus trexentus annus, de su milli a su milli e trexentus, ma dd’agataus arremonau cun su nòmini de Santu Macarj, in su dogumentu a nca su Gùixi Torchitòriu de Casteddu dònat sa Trexenta a su fillu Salùsiu de Lacon.In su 1257 is Pisanus ant cunchistau su Giuixau de Casteddu e s’annu infatu Samatzai fiat bessia bidda de is Contis de sa Gherardesca.

Acabu de is Giuxaus e arribu de is Aragonesus

In su 1323 arribant is Aragonesus chi sculant totu su sistema guixali e cumentzat po sa Sardìnnia su tempus malu. Sa genti arròscia de sdorrobòrius e bocimentus de is Aragonesus si ndi fuit de is biddas de su sartu e si cuat in mesu a is montis o si nci ghetànt in is biddas prus manna, che sa de Samatzai, che iat pigau sa genti de is biddixeddas de su sartu.

Su feudalèsimu

In su 1326 Bernardu Ballaster, cadalanu, bessit meri de su Fèudu de Samatzai, ma po mori de sa pesta in su 1348 sa familla sua si sperdit e duncas custu fèudu fiat andau a Gullielmu de Torres e in su 1355 sa familla De Ampurias ndi bessit meri. In su 1362 sa bidda se Samatzai dd’ant donada a Antoni de Pujalt cumenti a fèudu e passendi su tempus. Teneus datus apitzu de sa genti chi biviat in in Samatzai in su tempus de su feudalèsimu; in su 1485 teneus 132 fogus (famillas), in su 1603 ndi teneus 212 e in su 1678 ndi teneus 248.

Is Spanniolus e s’Urrennu Sardu-Piemontesu

In su 1479 in Sardìnnia cumentzat sa dominadura Spanniola e cincuanta annus agoa, Samatzai fiat passau a sa familla Aymerich e in su 1542 fiat passau a is Cervellon. In su 1718 sa Sardìnnia bessit terra de is Savojas, chi cumentzant a dominai in su 1720.S’economia de su sartu fiat posta mali meda, su trigu fiat pagu, is matas de fruta acetotu, is uliaxus fiant sparessendisi’, insandus Carlo Emanuele III at donau sa diretzioni de sa cosa sarda a su ministro Bogino chi in su 1761 fait nasci su Monti Granàtigu in Samatzai.Gruvennendi Carlo Felice de su 1821-1831 cumentzant is traballus po s’arruga casteddu-Torres, si circàt de frimai is morus chi ancoras beniant a fai furas in Sardìnnia, perou sceti cun Carlo Alberto (1831-1848) nd’arruit su feudalèsimu e su còixi de lei sardu, Sa Carta de Logu dd’ant arremprasau cun su Statuto Albertino.In Samatzai puru fiat spaciau su tempus de su feudalèsimu.

S’Urrennu Italianu

De su 1850 Samatzai at tentu cosa noa, sa scola elementari, sa domu cumunali, arrugas mellus po si movi, intru de su 1857 e su 1858 ant arrangiau e amanniau su campu santu, est de su 1861 su sciacuadroxu pùblicu e su lacu mannu in pratza Funtana Manna. In su 1863 ant arrangiau sa funtana pùblica de Santa Maria, s’ùnigu chi donàt àcua bona de bufai a sa genti e faci a s’annu 1880 ant fatu is arrugas po Nuràminis e Pramantellu.

Su Noixentus

Sa Sardìnnia fiat posta mali meda in su cumentzu de su noixentus, arremonaus is avolotus de Bugerru de su 1904, candu sa genti fiant manifestendi po una vida mellus e is sordaus ddus ant sparaus. Samatzai puru at pigau parti a is gherras, mandendi is fillus suus a Lìbia, teneus testimonias de sa furriada a domu de Vincenzo Leoni, e a sa Primu Gherra. Is samatzesus partius a sa gherra fiant 124 ma 38 no funt prus furriaus a domu. Arribau su fascismu, Samatzai puru at biu sa Domu de su Fàsciu, chi fiat in bia de Santa Maria e su segretàriu de su partidu fiat po medas annus Gino Musiu su dotori. Sa currenti fiat arribada in su 1926, ma sceti po is arrugas e is arricus, sa genti iat sighiu a no dda tenni in domu.In su 1934-35 s’Aministratzioni Cumunali at pesau unu monumentu po arregordai is mortus de sa Gherra Manna. In Samatzai puru ddoi est stètia una bonìfica de is paulis, est a nai in is benatzus e in is tramatzeddus, chi ddas ant sciutaus in su mesi de axrolas de su 1939. Cumentzada sa Segundu Gherra medas piciocus samatzesus funt partius e 13 no funt prus furriaus a domu, e is chi fiant abarraus in domu, ant patiu su fàmini e sa scassesa. Spaciada sa gherra fiat cumentzada un’atra gherra, sa contras a su sèntzulu chi betiat sa malària, gherra binta gràtzias a prus de 30.000 milla òminis e meda DDT. De is annus sessanta fintzas a oi Samatzai at tentu una furriada manna in su sartu e in atividadis econòmigas, in sa segundu perra de is annus cincuanta is terras chi fiant de Battista Melis ddas ant spratzias intru de is messajus e a su nascimentu de s’indùstria de sa cracina in su sartu acanta de sa bidda.

Festas

Sa Candelera

(pronuntziau sa Candebera in samatzesu) Custa festa arregordat s’arrituali po purificai a sa Madonna, agoa chi at tentu a Gesùs, comenti fiat sa lei in su tempus. Sa festa est su 2 de su mesi de friaxu, de sèmpiri. Dònnia annu scioberant 4 fèminas, sa Priorissa (chi depit essi sa mulleri de unu Cunfrari de sa Madonna de s’Arrosàriu), duas Priorisseddas (chi depint essi piciocas) e una Suta-Priorissa. S’arrituali est longu e bellu meda, est abarrau su pròpiu de s’antigòriu: innantis de sa missa manna, sa Suta-Priorissa si fait acumpangiai de is Priorisseddas a nche sa Priorissa, anca cuncodrant is cìrius e ponint duas trutureddas e un’ampudda de binu in d-unu cofinu, po ddu donai a su predi. Agoa totu s’acumpangiamentu andat a s’oratòriu bèciu, anca si mudant de bistiri e si ponint is bistiris tìpicus de sa festa; fatu custu andant a ndi pigai a su predi po andai totus imparis a s’oratòriu anca ddoi est sa stàtua de sa Madonna, po s’arrituali de sa beneditzioni. In sa Missa Santa, su predi beneixit is stiàricas chi agoa ddas donant a sa genti e acabada sa Missa, totu is cumbidaus andant anca bivit sa Priorissa po si donai is “Presentis”. Su mengianu acabat cun d-unu pràngiu mannu. Sa dii de sa festa sighit a de noti puru, e acabat cun sa cena manna in sa domu de sa Priorissa.

Acàpius a foras

• Giassu ufitziale de su Comune
• Ofìtziu Lìmba Sarda Archiviadu su 17 làmpadas 2013 in s'Internet Archive.