Alfabetu fonèticu internatzionale

Artìculu in LSC

S'alfabetu fonèticu internatzionale (AFI; fintzas indicadu cun sa sigla inglesa IPA, International Phonetic Alphabet^[1]) est unu sistema de iscritura alfabèticu impreadu pro rapresentare sos sonos de sas limbas in sas trascritziones fonèticas^[2]. S'AFI naschet pro initziativa de s'Assòtziu fonèticu internatzionale cun su fine de creare unu istandard cun su cale trascrìere in manera unìvoca sos sonos linguìsticos (fonos) de totu sas limbas; a ogni sìmbulu de s'AFI currispondet unu e unu solu sonu, sena possibilidade de cunfusione.

Su tèrmine IPA iscritu cun s'alfabetu fonèticu internatzionale in sa pronùntzia inglesa.

Istòria

Trascritziones fonèticas de sa paràula de limba inglesa international ("internatzionale"), pronuntziada in Received Pronunciation e in American English

Su printzìpiu generale de sas lìteras de s'alfabetu fonèticu internatzionale est de frunire una lìtera pro ogni sonu distintivu. Custu signìficat chi non impreat cumbinatziones de lìteras pro rapresentare unu sìngulu sonu (che a gn chi in sardu si leghet [ɲ]) o de lìteras chi rapresentant duos sonos (comente a sa x chi in inglesu si leghet [ks], mancari in sardu si legat [ʒ]); a custa faghent etzetzione sas africadas (comente a sas z, c e g in italianu) trascritas cun duos sìmbulos unidos ca sunt cunsideradas sa sutzessione de duos sonos indistintos.

S'isvilupu originale est partidu dae sos fonetistas inglesos e frantzesos dae su bolere de s'Assòtziu fonèticu internatzionale fundadu in Parigi in su 1886.

S'alfabetu at subidu una sèrie de revisiones durante s'istòria sua, intra de custas, una de sas prus importantes est istada codificada in s'IPA Convention de Kiel (1989). Bi sunt istadas posca ulterioras mudas in su 1993, cun s'annanta de bator vocales mèdiu-tzentrales e sa rimotzione de sos sìmbulos pro sas oclusivas surdas.^[3]^[4] S'ùrtima importante revisione arribat su maju de su 2005, cando est istadu agiuntu unu sìmbulu pro sa consonante adobbada labio-dentale sonora (in frantzesa consonne battue labio-dentale voisée o labiodental flap in inglesa).^[5]

Lassende s'agiunta e sa rimotzione de sos sìmbulos, sas mudas annantas a s'alfabetu fonèticu internatzionale cunsistent mescamente in su rinominare sìmbulos e categorias o mudare s'ammenta de sos caràteres suos.^[3]

Orìgine de sos sìmbulos

Ébauche, in italianu abbotzu.

Sa majore ala de sos sìmbulos est pigada dae:

alfabetu latinu (in sa majore ala) pitiu (in sa majore ala) e manniteddu (ʙ ɢ ʜ ʟ ɴ ʀ ʁ);
alfabetu gregu pitiu (β, ɛ, θ, ɸ, χ);
unas àteras lìteras, otentas modifichende s'istrutura de sas lìteras chi esistint (es. ɓ ɗ ɖ ɠ ʂ ɳ ɣ ʋ), bortende·las (ɐ ɔ ə ɟ ɥ ɯ ɹ ᴚ ʇ ʌ ʍ ʎ ʁ) o agiunghende·li carchi sìmbulu (es. signos diacriticos e subrasegmentales).

Dae su 1989 s'Assòtziu fonèticu internatzionale ammitet fintzas unos àteros sìmbulos. In su 1989, pro esempru, sos sìmbulos ʘ, |, !, ǂ e ǁ ant sostituidu sos sìmbulos ʘ, ʇ, ʗ, ʖ impreados pro indicare sas cunsonantes clic.

Sa grafia est sistemàtica meda: sas cunsonantes retroflessas presentant unu gantzu in bassu (ɖ ʂ ɳ), mentras sas cunsonantes implosivas presentant unu gantzu in artu (ɓ ɗ ɠ).

S'Assòtziu fonèticu internatzionale at chircadu de fàghere currispòndere su prus possìbile ogni sonu a su rispetivu sìmbulu, pro cale sas lìteras b, d, f, ɡ, h, k, l, m, n, p, r, s, t, v, x e z indicant consonantes, mentras a, e, i, o, y e u indicant vocales.

Impreu

Artìculu printzipale: Trascritzione fonètica.

S'alfabetu fonèticu internatzionale oferit ultres chentusessanta sìmbulos pro trascrìere sos sonos (fintzas si ogni limba nd'impreat petzi un ammenta bastante minuja).

Est possìbile trascrìere su faeddadu isfrutende vàrios livellos de pretzisione: una trascritzione fonètica pretzisa, in cale sos sonos sunt descritos cun una manna cantidade de minudas, est nòdida cun su nùmene de trascritzione istrinta, mentras una trascritzione prus grussera, chi disconnoschet carchi de custas minudas, est mutida trascritzione larga.

Sa trascritzione IPA s'impreat printzipalmente in sas tratatziones sientìficas de àmbitu linguìsticu (in su dillindadu, in sas disciplinas de sa fonètica e de sa fonologia); a s'ispissu est impreadu, cun fine prus pràticu, in sos ditzionàrios pro indicare sa pronùntzia de sas paràulas, ma est impreada fintzas pro indicare sa pronùntzia in paràulas iscritas cun alfabetu non latinu (es. tzirìllicu, thailandesu, amarico, tzinesu, coreanu, giaponesu). Benit impreadu in àmbitu clìnicu dae sos logopedistas pro analizare sos campiones linguìsticos in casos de istorbu de su limbàgiu, a sos fines de un' anàlisi a sa minuda de sos sonos prodùidos e/o sostituidos in su limbàgiu de sos sugetos pigados in esàmene. S'impreat, annotamala, in vàrias entziclopedias, intra sas cales Wikipedia, pro trascrìere sa pronùntzia de sas paràulas istràngias.

Sìmbulos

Sos sìmbulos cun forma prètzisa a sas lìteras latinas in gènere currispondent a sonos prètzisos. Cando sos caràteres de s'alfabetu fonèticu internatzionale sunt insertados in unu testu, benint isulados dae su restu de su testu pro mèdiu de barras (/ /) pro trascritziones fonèmicas opuru parèntesis cuadras ([ ]) pro trascritziones fonèticas; si bidat Diacritici e unos àteros sìmbulos pro un'esèmpiu de custa diferèntzia.

Consonantes

Artìculu printzipale: Cunsonantes.

Cunsonantes "prummonares"

Una cunsonante prummonare est una consonante prodùida cun un'ostruzione de sa glòtide (s'ispàtziu tra sas cordas vocales) o sa cavità orale (sa buca) e cun un'emito simultàneu o susseguente de àera bènnida de sos purmones. Sas cunsonantes prummonares rapresentant sa majoria de sas cunsonantes in IPA, comente a in sas limbas de su mundu. Sa tabella aporrit custas consonantes organizadas in colunnas segundu su logu de articulatzione, overas su puntu de s'aparatu fonatoriu in cale sa consonante est prodùida, e in rigas segundu su modu de articulatzione, est a nàrrere su modu in cale sunt prodùidas.

Cunsonantes coarticuladas

Sas cunsonantes coarticulads sunt sonos chi interessant duos logos de articulatzione in su matessi mamentu.

Africadas e articulatziones dòpias

Sas africadas e sas cunsonantes cun articulatzione dòpia sunt signaladas cun duos sìmbulos IPA unidos dae un'arcu, postu subra o in suta de sos duos sìmbulos: sas ses africadas chi prus ricurrent sunt a bortas rapresentadas dae "ligamentos", mncari custu non siat prus s'impreu IPA ufitziale.

Arcu	Legatura	Descritzione
t͡s	ʦ	africada alveolare surda
d͡z	ʣ	africada alveolare sonora
t͡ʃ	ʧ	africada postalveolare surda
d͡ʒ	ʤ	africada postalveolare sonora
t͡ɕ	ʨ	africada alveopalatale surda
d͡ʑ	ʥ	africada alveopalatale sonora
t͡ɬ	–	africada alveo-laterale surda
k͡p	–	oclusiva velolavrale surda
ɡ͡b	–	oclusiva velolavrale sonora
ŋ͡m	–	nasale velolavrale

Consonantes non prummonares

Sas cunsonantes non prummonares sunt sonos chi no isfrutant s'àera de sos purmones: custas includent sos click (presentas in sas limbas khoisan), sas implosivas (chi s'agatant in limbas comente a su swahili) e sas ejetivas (chi s'agatant in medas limbas americanas e caucàsicas).

Click		Implosiveas		Ejetivas
ʘ	Bilavrale	ɓ	Bilavrale	ʼ	Pro esempru:
ǀ	Lamino-alveolare	ɗ	Alveolare	pʼ	Bilavrale
ǃ	Apico-postalveolare	ʄ	Palatale	tʼ	Alveolare
ǂ	Lamino-postalveolare	ɠ	Velare	kʼ	Velare
ǁ	Laterale	ʛ	Uvulare	sʼ	Fricativa alveolare

Vocales

Artìculu printzipale: Vocale.

Template:Vocali

Bisione a sos rajos X de sa pronùntzia de sas vocales [i], [u], a] e [ɑ].

S'IPA organizat sas vocales a segunda de sa positzione chi sa limba assumet durante sa produtzione issoro: su disponimentu de sas vocales pigat sa forma de unu trapétziu.

S'asse verticale de custu trapétziu currispondet a s'artària vocàlica: sas vocales chi sunt pronuntziadas cun sa limba artzada cara a su paladu sunt in artu, mentras cussas prodùidas cun sa limba abbassada sunt collocadas in bassu. Pro esempru, sa [i] s'agatat in chima a su trapètziu ca produende·la sa limba est in positzione arritzada cara a su paladu, mentras s'[a] est in bassu ca sa limba est bassa mentras benit prodùida.

In manera parallela, s'asse orizontale rapresentat sa posterioridade vocàlica: sas vocales postas a destra sunt cussas prodùidas cun sa limba cara a s'ala posteriore de sa buca, mentras cussas signadas a manca sunt prodùidas cun sa limba sobrada cara a s'ala anteriora de sa buca.

Cando sas vocales sunt in còpia, cussa de destra est lavralizada mentras cussa de manca est sa contraparte sua non lavralizada.

Diacrìticos e unos àteros sìmbulos

Barras e parèntesis cuadras

In una trascritzione IPA s'impreant sas barras diagonales cando benit data una trascritzione fonematica de una paràula o de una frase, indichende, est a nàrrere, sos fonemas (de sas unidades de sonu astratas) chi diant dèpere èssere realizados in una variante reconnota de una tzerta limba.

S'impreant, imbetzes, sas parèntesis cuadras cando benit oferta una trascritzione fonètica, est a nàrrere unu tentativu de s'acurtziare su prus possìbile a sa bera realizatzione de una tzerta paràula o frase. In una trascritzione fonètica, tando, at a èssere indicadu cale, tra sos diferentes allofonos atzetados in una limba est istadu realizadu.

Pro esempru: sa trascritzione fonematica de sa paràula "domo" in italianu istandard at a èssere: //ˈkasa//; in realidade, sa trascritzione fonètica de sa resa de unu faeddadore setentrionale at a èssere cun probabilidade [ˈkaːza], mentras cussa de unu faeddadore campanu at a pòdere [ˈkaːsɐ] o finas [ˈkaːza]. /s/a pronùntzia surda o sonora de sa sibilante o sa resa belle aberta de sa vocale finale sunt cunsiderados allofoni in italianu, e s'ascurtadore toscanu at a reconnòschere sa paràula riconducendo in manera ispontànea sos diferentes foni [s] e [z] a s'entidade astrata /s/.

Corsivu, asteriscos e parèntesis tundas

S'impreu de su corsivu signìficat chi unu sonu de una determinada paràula podet èssere pronuntziadu opuru no; pro esèmpiu in s'artìculu determinativu is in sa faeddada meridionale de su sardu, sa s podet no èssere pronuntziada, e sa trascritzione est /is/.
S'impreu de sas parèntesis tundas () signìficat chi unu fonema in positzione finale podet èssere pronuntziadu solu si est sighidu dae una vocale in s'arresonu; in sos ditzionàrios de limba inglesa pro indicare chi una /ɹ/ podet èssere leta o nono s'impreat fintzas un'asterisco (*) a su locu de /(ɹ)/.

Diacrìticos

Sos diacrìticos sunt signos bortadu a modificare unu sonu, a diferèntzia de sos subrasegmentales, chi modìficant su tonu e s'atzentu. Semus faddende de puntos, gantzos, mantzas... postos a un'ala de unu sìmbulu IPA a su fine de ammustrare una tzerta alteratzione o sa descritzione prus dillindada in sa pronùntzia de sa lìtera. Ulteriores signos diacrìticos sunt istados introduidos in sas estensiones IPA, progetados printzipalmente pro sa logopedia. Sos signos diacrìticos benint cumbinados cun sos sìmbulos IPA pro trascrìere balores fonèticos modificados in manera lèbia, o articulatziones segundàrias.

Tabella de sos diacrìticos:

Sìmbulu	Significadu	Esèmpios
Diacrìticos sillàbicos
◌̩	Sillàbicu	ɹ̩ n̩
◌̯	Non sillàbicu	e̯ ʊ̯
Diacrìticos de ghetadura
◌ʰ - ◌ʱ	Aspiradu	tʰ - dʱ
◌̚	Surdu	◌̚ d̚
◌ⁿ	Nasalizadu	dⁿ
◌ˡ	Lateralizadu	dˡ
Diacrìticos de fonatzione
◌̪	Dentale	t̪ d̪
◌̼	Linguolavrale	t̼ d̼
◌̺	Apicale	t̺ d̺
◌̻	Laminale	t̻ d̻
◌̟	Sobradu	u̟ t̟
◌̠	Re-tràidu	i̠ t̠
◌̈	Tzentralizadu	ë ä
◌̽	Mesu tzentralizadu, cun unu sonu unu pagu tzentralizadu	e̽ ɯ̽
◌̝ - ◌˔	Pesadu (ɹ̝ = fricativa non sibilante alveolare surda)	e̝ ɹ̝
◌̞ - ◌˕	Abbassadu (β̞ = aprossimante bilavrale)	e̞ β̞
Diacritici coarticolati
◌̹	Prus arredundadu	ɔ̹ x̹
◌̜	Prus pagu arredundadu	ɔ̜ x̜ʷ
◌ʷ	Lavralizadu o Labio-velarizadu	tʷ dʷ
◌ʲ	Palatalizadu	tʲ dʲ
◌ˠ	Velarizadu	tˠ dˠ
◌ˤ	Guturizadu,cun unu sonu martinicadu	tˤ aˤ
◌ᶣ	Labio-Palatalizadu, intre labiale e palatale	tᶣ dᶣ
◌̴	Velarizadu o Guturizadu	ɫ z̴
◌̘	Base de sa limba sobrada	e̘ o̘
◌̙	Base de sa limba retraida	e̙ o̙
◌̃	Nasalizadu	ẽ z̃
◌˞	Rotico, cun atzentu vibrante	ɚ ɝ

S'istadu de sa glottide podet èssere trascritu in manera fine cun signos diacrìticos:

Glòtide aberta	[t]	surdu
	[d̤]	sonoru "marmorato"
	[d̥]	in parte desonorizadu
Boghe normale	[d]	sonoru modale
	[d̬]	stiff
	[d̰]	cricchiato
Glòtide serrada	[ʔ͡t]	glotizadu

Nòdidas:

S'allongada de una vocale si signalat cun su sìmbulu "ː" chi assimìgiat a sos duos puntos, a esèmpiu: [ˈbɛːne] est bene.
Una vocale rotica si signalat cun su sìmbulu " ˞ " atacadu a sa vocale, a esèmpiu: [bɝd] est bird in inglesu americanu.
Sa nasalizzazione si signalat cun su sìmbulu " ̃ ", a esèmpiu: [bɔ̃] est bon in frantzesu.
Sa vocale àtona de unu ditongu si signalat cun su sìmbulu " ̯", a esèmpiu: [ˈvoi̯] est unu modu de trascrìere sa paràula italiana "voi". Custu signalat chi su ditongu siat difatis unu ditongu e non duas sìllabas divididas dae su jatu.

Diacritici subrasegmentales

Sos diacrìticos subrasegmentales sunt signos chi non s'unint a unu sonu e sunt dados a sa muda de s'atzentu, de su tonu, de s'intonatzione. Custos sìmbulos descrient sas caraterìsticas de unu limbàgiu a s'in subra de su livellu de sìngulas consonantes e vocales, comente a sa prosodia, tonu, longària, e su stress, chi s'ispissu òperant in sìllabas, paràulas o frases, est a nàrrere elementos cales s'intensidade, tonu, geminatzione e de sos sonos de una limba, gasi comente su ritmu e s'intonatzione de s'arresonu. Cando chi sa majore ala de custos sìmbulos indicant distintziones chi sunt fonemicas a livellu de paràula, sos sìmbulos esistent fintzas pro s'intonatzione a unu livellu superiore a cuddu de su paràula.

Sighit s'elencu de sos sinnos subrasegmentales:

Sìmbulu	Significadu	Esèmpios
Longària, atzentu e ritmu
ˈ	Atzentu primàriu	ˈa
ˌ	Atzentu segundàriu	ˌa
ː	Meda longu (vocale allongada, cunsonante geminada)	aː kː
ˑ	In manera mèdia longu	aˑ
˘	Meda curtzu	ə̆
.	Làcana de sìllaba	a
‿	Unione (ausèntzia de pàusa)	s‿a
Intonatzione
\|	Pàusa minore
‖	Pàusa majore
↗︎	Aumentu globale
↘︎	Rùida globale
Diacrìticos de tonu (a manca) e lìteras de tonu (a destra)
˥ - ŋ̋ e̋	Meda artu
˦ - ŋ́ é	Artu
˧ - ŋ̄ ē	Mèdiu
˨ - ŋ̀ est	Bassu
˩ - ŋ̏ ȅ	Meda Bassu
↑ -	Creschente
↓ -	Falante
- ŋ̌ ě	Aumentu
- ŋ̂ ê	Mèngua

Atzentu tònicu

B'ant duos atzentos tònicos in s'alfabetu IPA: cussu primàriu e cussu segundàriu.

Cussu primàriu assimìgiat in manera gràfica a un'apòstrofu (ˈ) chi pretzedet sa sìllaba interessada.

Esèmpios:

tribù [triˈbu];
istatzione [istatˈʦjoːne];

Cussu segundàriu assimìgiat a una virgola (ˌ) chi pretzedet sa sìllaba interessada, e serbit a descriere a su mègius sa sfumatura de atzentatzione in sas paràulas longas, chi duncas s'assentant de nessi chimbe sìllabas.

Esèmpios:

australopitecu [ˌaustralopiˈteːku];
spressurizatzione [ˌspressuriddzatˈʦjoːne];
ammutinamentu [ˌammutinaˈmentu].

Sìmbulos non prus impreados o no istandard

In su cursu de s'istòria sua s'IPA at atzetadu pro perìodos de tempus belle longos sìmbulos chi posca sunt istados declassados ca sostituidos dae cussos de oe. Unos àteros sìmbulos imbetzes sunt impreados in trascritziones fonèticas IPA ma non sunt reconnotos ufitzialmente. Est su casu de [ɷ] chi oe est rapresentadu cun [ʊ], opuru de [ʦ], [ʣ], [ʧ] e [ʤ], oe iscritos separados [ts], [dz], [tʃ] e [dʒ]. In unos àteros casos si tratat de discretziones de s'autore: a esèmpiu in sos ditzionàrios de limba inglesa est meda raru bìdere s'approssimante alveolare indicada cun su sìmbulu ufitziale IPA [ɹ], ma benit indicada cun [r], ca tale lìtera in inglesu indicat semper su subranumenadu sonu.

Ulteriores crarimentos

Totus sas cunsonantes retroflessas tenent su matessi sìmbulu de sas consonantes alveolares ecuivalentes cun s'annanta in bassu de unu gantzeddu chi puntat a dereta.
S'IPA ufitziale no est s'ùnicu alfabetu fonèticu chi esistit: Luciano Canepari, partinde de custu, nd'at elaboradu unu mutidu canIPA /kaˈnipa/ [käˈniːpä].

Nòdidas

↑ Patrizia Sorianello, alfabeto fonetico, Enciclopedia dell'italiano Treccani.
↑ Raffaele Simone, Fondamenti di linguistica, ed. Laterza, Roma-Bari, 2008, ISBN 978-88-420-3499-5, p. 99.
↑ ^3.0 ^3.1 Michael K. C. MacMahon, Phonetic Notation, in P. T. Daniels and W. Bright (eds.) (a incuru de), The World's Writing Systems, New York, Oxford University Press, 1996, pp. 821–846, ISBN 0-19-507993-0.
↑ Pullum and Ladusaw, Phonetic Symbol Guide, pp 152 & 209
↑ Katerina Nicolaidis, Approval of New IPA Sound: The Labiodental Flap, International Phonetic Association. URL consultadu su 17 settembre 2006 (archiviadu dae s'url originale su 2 settembre 2006).

Boghes curreladas

International Phonetic Association
Fonètica articolatoria
IPA in Unicode
Trasparèntzia fonologica

Collegamentos esternos

Pagina ufficiale de s'IPA, in internationalphoneticassociation.org.
Scarica sa tabella IPA in pdf aggiornada a su 2015 (PDF), in internationalphoneticassociation.org.
Corso di fonetica di Peter Ladefoged (in inglese, con file sonori), in phonetics.ucla.edu.
WikiTeX Archiviadu su 6 cabudanni 2004 in s'Internet Archive. suportat s'editing de secuèntzias IPA diretamente in un'artìculu Wiki
Tabella IPA multimediale cun filas audio de 2 speaker e esèmpios de su Laboratòriu de Fonètica de s'Universidade de Torinu
Editor IPA online de su Laboratòriu de Fonètica de s'Universidade de Torinu
Dizionario Inglese-Italiano della pronuncia IPA semplificata con l'alfabeto Italiano, in inglesexpress.it.

[1] Patrizia Sorianello, alfabeto fonetico, Enciclopedia dell'italiano Treccani.

[2] Raffaele Simone, Fondamenti di linguistica, ed. Laterza, Roma-Bari, 2008, ISBN 978-88-420-3499-5, p. 99.

[world-3] 3.0 ^3.1 Michael K. C. MacMahon, Phonetic Notation, in P. T. Daniels and W. Bright (eds.) (a incuru de), The World's Writing Systems, New York, Oxford University Press, 1996, pp. 821–846, ISBN 0-19-507993-0.

[Pullum-4] Pullum and Ladusaw, Phonetic Symbol Guide, pp 152 & 209

[5] Katerina Nicolaidis, Approval of New IPA Sound: The Labiodental Flap, International Phonetic Association. URL consultadu su 17 settembre 2006 (archiviadu dae s'url originale su 2 settembre 2006).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]