Custu artìculu non sighit sas regulas: agiuda a lu megiorare sighende su istile de Wikipedia.


Assu (IPA: [ˈasːo], Àss /ˈasː/ in dialetu vallassinese[1][2]) est una comuna italiana de 3 660 abitantes de sa provìntzia de Como in Lombardia. Custu a beru antigu burgu (sos primos insediamentos torrant a artziare a su 2000 a.C.) est su cabulogu de sa Badde Assina o Vallassina, ecuidistante de sos duos ramos de su lagu de Como e dotada ab immemorabile de autonomia religiosu-amministrativa in suta de forma de pieve arcivescovile (àncora oe, su prevosto de Assu tenet de deretu pro totu su tempus de su suo mandadu su tìtulu de mussegnore).

De su 1183 aiat tentu pròpios istatutos tziviles e penales, in sudditanza "in temporalibus et spiritualibus" a s'Archipìscamu de Milanu.[3] Su domìniu temporale de sos archipìscamos aiat acabadu in suta de Giovanni Maria Viscontes, chi in su 1409 aiat infeudadu sa Vallassina a Facino Cane e, posca, a Luigi De su Verme. In su Setighentos, durante sa dominatzione frantzesa, Assu aiat divenidu cabulogu de sa cantone IV de su distretu IV de su Lario. Torrat a artziare a sos annos 1878-1880 s'agregatzione a sa Comuna de Assu de sas cunsistentes fratziones de Scarenna e Pagnano. Finas dae cussos annos su burgu est unu tzentru de villeggiatura, mescamente de milanesos. S'economia sua est caraterizada dae s'indùstria tècnica e mecànica, tra cale godit de piessignu annotu sa faina serico-tèssile de sa sotziedade Oltolina.

Geografia fìsica modìfica

Territòriu modìfica

Assu est postu a sa confluèntzia de sas baddes de s'artu Lambro, in una positzione istratègica a su tzentru de una conca comunicante a nord cun Civenna e Bellagio e a sud cun s'estremu lembo de su Triangolo Lariano.

Sa majore ala de sas fratziones, cun s'etzetzione de Scarenna, sunt postas a un' artària prus artziada respetu a su tzentru istòricu. Brazzova, Ca' Nova, Fraino, Gemù, Mudronno, postas pagu prus a badde de Sormano, formant cun custu comunu, Càgiu e Rezzago sos "Monte a sero". Scarenna est situada, imbetzes, in una prana a sud ovest de su tzentru, narada "Terra Ròida".

De su paisu faghent a segudare sos diferentes montes chi l'inghìriant: sos Corros de Canzo, su monte Megna, su Palanzone, su Dossu Matone, su Barzaghino e Croce Pizzallo.

 

Panorama invernale di Asso. Le montagne più alte sono, nell'ordine da sinistra a destra, Megna, la Grignetta, quella più lontana e rocciosa (in effetti si trova oltre il ramo di Lecco del lago di Como), il corno occidentale di Canzo, il monte Rai e il Cornizzolo; all'estrema destra, sotto il Cornizzolo, il paese di Canzo

Clima modìfica

Istòria modìfica

Sas prus antigas rastas umanas sunt istadas agatadas in localidades Cranno de Assu cara a su 6500 a.C., ma si tenent testimonias de insediamentos istàbiles preistòricos imbenientes (de su 3500 a.C. a su 400 a.C.) fintzas in unas àteras fratziones comente a Brazzova, Dossu e Pagnano.[4]

De su perìodu romanu si cunservant duos interessantes epigrafi, una cunservada oras in sa turre de su casteddu, e s'àtera in sa sala consiliare de su munitzìpiu, ultres chi redossos de una cundutura, una moneda de s'imperadore Decio e rastas de unu selciato.[5] Assu era sa sede printzipale de su pago romanu in cale s'aiat insertadu, posca sa pieve cristiana, in s'III sèculu, sèculu chi aiat bìdidu s'introduida de custa religione, definitivamente aende·si afirmada a sa fine de su V.[6][7]

A su tempus de s'archipìscamu Ariberto de Intimiano (XI sèculu), Assu aiat rivestidu unu ruolu considerevole gràtzias a sas fortificatziones suas, chi l'aiant postu a su tzentru de un'ampru sistema istratègicu-militare, oe testimoniadu dae domos-fortes e de un' imponente turre, torrada a costrùere in prus puntos, chi fàghet ala de su casteddu.

Sa partetzipatzione de assesi a sas rugradas no est documentada in manera istòrica, ma si tramandat chi de unu dente de Santa Apollonia batidu dae sa Palestina siat naschidu su cultu de sa patrona de su paisu.[8]

In su 1183 de sos istatutos tziviles e penales, cunfirmados in su 1380 de s'archipìscamu Antonio de Saluzzo, aiant torradu Assu una comunidade autònoma.

 
S'intrada de sa domo Magnocavallo, famìlia preservada dae sa peste in s'epidèmia de su 1574

Su paisu aiat istadu corfidu diversas bias de sa peste. S'in antis undada s'aiat presentadu in su 1361. In manera piessigna grave aiat istadu cussa de su 1549. SOS lanzichenecchi aiant provocadu unu contagio in su 1630.[9]

Su domìniu temporale arcivescovile aiat acabadu in suta de Giovanni Maria Viscontes, chi in su 1409 aiat infeudadu sa Vallassina a Facino Cane e, posca, a Luigi De su Verme. De su 1534 sa badde aiat istadu tzèdida a sos Sfondrati chi aiant dominadu finas su 1788. A Assu era ativu in custos sèculos fintzas s'ufìtziu de s'Incuisitzione, a sa chirca de erèticos e bestemmiatori, chi, in su 1675, fiat dirìgidu dae su prevosto Antonio Crivelli, agiudadu dae sos Crocesegnati. A sa nàschida de sa Repùblica cisalpina est dedicada una tumba, datada 1796, situada in sa turre de su casteddu.[10]

Durante su predominio frantzesu, Assu aiat divenidu «cabulogu» de sa cantone IV de su distretu de Lingo, mentras in su 1805 aiat devènnidu cabulogu de s'omònima cantone (o de sa Vallassina), chi faghiat parte de su distretu IV e de su dipartimentu de su Lario de su Regnu itàlicu.[11]

In su 1878 e in su 1880 aiant istadu inserrados, de pare a pare, Scarenna e Pagnano.

In su 1922 s'aiat formadu a Assu un'iscuadra de ardidos a su cumandu de Luchino Viscontes, benidore segretàriu locale de su Fàsciu.[12] In su 1944 s'aiat costituidu su Comitadu de Liberatzione Natzionale locale, gràtzias a s'ispinta de su tipògrafu Gioachino Oleotti, proprietàriu de sa tipografia "Sa Vallassinese", acanta sa cale beniat istampada in manera clandestina Sa Disfida. Aiat isfugidu miracolosamente a sas SS.

Topònimu modìfica

Su topònimu originàriu "Ass" (in latinu, Axium; in su XVI sèculu, "Assio" e, de su 1763, Assu) est cunsideradu de orìgine tzèltica.

Pro Giorgio Luraschi est collegabile a su sufissu lìgure asco-asca, a indicare terras de pasco de una comunidade. Pro su Gaffuri e su Boselli derivat de sa raighina tzèltica as, "abba", "bena"; a sustennu de custa ùrtima ipòtesi Flaminio Paganos sugerit unos àteros topònimos continentes as collegabili a s'abba (Belas, Bellagio; Domas e Menas, Menaggio).

Su Boselli, nointames, predilige sa derivatzione de su topònimu de su nùmene pròpiu Ascius, ipòtesi refudada dae s'Olivieri, chi boccia fintzas siat cussa de su monosìllabu Asc iscritu in sa tumba agatada in una marina tra Onno e Vassena, siat cussa de sa paràula assus ("arido", "riarso").

Piero Paracchi, in Càgiu, Rezzago, Sormano: su Monte a sero, atribuit a sa raighina as su significadu de "printzìpiu" o "primu".

Su nùmene de sos abitantes de Assu podet èssere siat assesi, siat assini; su nomìngiu traditzionale issoro in sa limba locale est spazapulée, traducibile comente a "ladros de puddos".

Monumentos e logos de interessu modìfica

Architeturas religiosas modìfica

Crèsia prepositurale modìfica

 
Sa crèsia prepositurale dedicada a ischint Giovanni Battista

Sa crèsia prepositurale de Assu, dedicada a ischint Giovanni Battista, aiat istadu fraigada tra su 1641 e su 1675, subra progetu de s'ingegner Rusconi, in su logu de un' antiga crèsia cun sa matessi dedicazione, aterrada in su 1634; aiat istadu cunsagrada su 31 maju 1752 de s'archipìscamu Pozzobonelli. Aiat bìdidu sa fatzada rifinita in su 1962.

In su 1634 aiat bènnidu pesadu su campanile, in su matessi istile de cuddu de su Santuàriu de sa Madonna de Sommaguggio e de cussos de sas crèsias de sos Santos Maternu e Ambrogio, de Valbrona, e de San Michele de Visino, fraigadu in pedra bivat tra su 1595 e su 1639. Era un' òpera giai prevìdida dae Carlo Borromeo («si fatzat unu campanile cando s'at a pòdere»), e aiat istadu costruida subra initziativa de Girolamo Curioni, retore de Assu de su 1570 a su 1601, e disinnu, atribuidu, de su Pellegrini. In su XVI sèculu, sas pedras de sa parrochiale fiant istadas ricavadas dae unu massu erràticu in localidade Cim de Assu.

De sa primitiva crèsia plebana est cunservada una pedra ròida, cun influidu su monogramma "PX-" inscritto in una roda, in su muru de su vanu ue fiat sistemada sa bartza batesimale e chi acasàgiat oe un'istàtua de Madonna cun pipiu, de anònimu de su XV sèculu. Tra sas òperas de arte, de piessigna rilevàntzia cussas de linna: unu pulpito aoradu cun evangelistas, comente a cariatidi, de F. Pirovano (1685) e su monumentale ciborio, giogadu in su cuntrastu tra oro e nieddu, ricu de decoraduras de santos e ànghelos cun un'Ùrtima Chena in sa nitza de su tabernacolo; s'autore est baddu de s'iscola de su Taurinu. S'altare est atribuidu a sos frades Fantoni de sa bergamasca. Tra sos oli subra tela sunt òperas de prètzio unu Batìsimu de Cristu de su XVI sèculu, e un'Annuntziatzione de su Campos de su 1570.

In su coro est istadu sistemadu, in su 1991, un'òrganu Zannin bènnidu de sa domo-istùdio de su pintore Sarvadore Riu, in s'ex-istabilimentu Verza a Canzo, e de su matessi donadu.

Tra sas òperas modernas bi sunt sas vetrate, realizadas in su 1933 de Blau Visioli (disinnos de Codenotti e Cavallini), e sas batòrdighi istatziones de sa Bia Crucis de Luigi de Mauro.

In su 1923 aiant istadu collocadas duas tumbas in sa fatzada, costa de su portale. Cussa a sinistra, cun s'effigie de paba Pio XI, aporrit unu curtzu apostòlicu suo, chi ammentat sos annos de sa sua giovinezza e sas vacàntzias istiales aiat coladu in su burgu de Assu, e onorat a sos retores de sa parròchia su tìtulu de mussegnore cun su gradu de Preladu de onore de Santidade Sua; cussa a destra, ammentat don Damiano Ratos, prevosto de su 1860 a su 1891, tziu de paba Pio XI.

Crèsia de su Santo Crocefisso modìfica

 
Fatzada de sa crèsia de su Santo Crocefisso

Sa crèsia de su Santo Crocefisso aiat istadu costruida intre sos annos 1760 e 1770 a probe a sa crèsia prepositurale, in s'àrea de unu pretzedente edifìtziu eclesiàsticu.

 
Sos afriscos aporridos a sa lughe de sa crèsia de su Santo Crocefisso testimòniant cantu sa peste esseret bene presente in sa mentalidade de sos assesi, durante sos annos de majore difusione

Presentat un' abertura a serliana chi conduit in s'atrio, ue sunt aia istupadu lacunosi afriscos in su tema de sa morte. Una ghenna laterale a destra conduiat in unu locale in manera originària impreadu comente a ossario, mentras una àtera ghenna a sinistra batiat a sa tribuna addossata a sa controfacciata de sa crèsia, sa cale era cun probabilidade impreada dae sos membros de sa Confraternita de sos Disciplinet e de San Rocco pro sas issas adunanze e pro assistire a sas tzelebratziones litùrgicas.

Sa pranta est a rughe grega. A s'internu, sos muros sunt decoradas a monocromo cun emblemas e motivos ornamentali de gustu neoclàssicu, meda serentes a su repertòriu de su clainese Vincenzo de Bernardi. In su tzimbòriu un'afriscu podet dare de sa matessi època figurat s'Agnello mìsticu, cun sos Profetos in sos pennacchi.

In su presbitèriu est oras cunservadu un'antigu Crocifisso de linna, bènnidu de sa prepositurale. Si presumit chi sas duas istadas chi l'acostàgiant, una Madonna e unu San Giovanni Evangelista, siant istadas agiuntas in ocasione de su rinnovamentu de s'altare majore in màrmaros polìcromos in su 1827; custas presentant analogias cun s'istàtua de s'Ecce homo, posta in su vanu a manca de su presbitèriu.

 
Afriscu raffigurante su Pasu durante sa fua in Egitto

Prus reghentes sunt sas istàtuas de San Giovanni Buscu (1941) e San Luigi Gonzaga (1896), in sa capella sinistra, e de San Francesco de Assisi in cussa destra, ue s'agatat fintzas unu prus antigu San Rocco de fatura baroca. In custa capella s'altare est sovrastato de una curnisa marmòrea cun lesene scanalate e frontone centinato de gustu neoclàssicu, chi incuadrat un'afriscu podet dare ottocentesco cun su Pasu durante sa fua in Egitto, caraterizadu dae sa cromia forte e allumada. Un' anàloga inquadratura racchiude, in sa capella oposta, una bella bala de su 1678, raffigurante sa Madonna, Santa Anna e Gesùs Pipiu, atribuìbile a su pintore Giovanni Stefano Danedi naradu su Montalto.

Oratòriu de San Nazaro e Celso modìfica

S'oratòriu de San Nazaro e Celso s'agatat in sa fratzione de Mudronno, ma apartenet a sa parròchia de Sormano.

Su fàbricu de s'edifìtziu, pretzèdidu dae su pòrticu in pedra cun bia a cotu, abertu dae un'arcu ribassato, torrat a artziare a su XI sèculu; est atestadu a sa fine de su Dughentos. In su 1518 aiat istadu pintadu un'afriscu subra commissione de su «Magister» Giovanni Antonio («Joan Antos») de Rezzago, chi at a bènnere aporridu a sa lughe durante su restàuru de su 1992. Su 23 santugaine 1570 s'oratòriu aiat istadu bisitadu dae s'archipìscamu Carlo Borromeo.

Su malu istadu de cunservatzione de s'edifìtziu aiat istadu rilevadu prus furriadas in su cursu de sos sèculos (a esèmpiu in su 1567 e in su 1719), e pro custu aiat istadu restauradu in su 1737, in su 1878 e in su 1992.

Oratòriu de sa Madonna de s'Agiudu modìfica

Situada costa de sa bia pro Bellagio, sa crèsia de sa Madonna de s'Agiudu aiat istadu tzitada sa prima borta in su 1719 in sa Bìsita pastorale. Durante unu restàuru in sos annos 1990 aiat istadu aporridu a sa lughe un'afriscu ses-settecentesco raffigurante s'Immacolata. In sa nitza de su presbitèriu est cunservada un'istàtua devozionale de sa Madonna cun Gesùs Pipiu.

Crèsia de Santa Marta e monastèriu modìfica

Su monastèriu de Santa Marta aiat bènnidu in su 1505, cun autorizatzione papale. Aiat istadu suprimidu in su 1568 de s'archipìscamu Carlo Borromeo, chi l'aiat definidu "latronum spelunca", pro s'iscandalosu mancadu respetu de sa clausura. Sas mòngias aiant istadu trasferidas in su cunventu milanesu de su Lantanasio.

Crèsia de Pagnano modìfica

 
Internu de sa Crèsia de Pagnano

Bella chiesetta (sec. XVI/XVII) sitiada in Piazza de sa Crèsia - sa segunda pratza de su paisu posca Piazza Mannu - cun altare de linna e manna figura de sa Madonna chi incarcat sa conca a su dragu; a sos duos lados bellas istàtuas de Santa Antonio e San Giuseppe restauradas e pintadas in su 1965 de Elsa Bovera (de sa matessi in su 1975 sunt istadas coloradas sas bases). Subra su portale in linna est presente una bella vetrata raffigurante sa clàssica iscena de San Luigi Gonzaga chi retzit sa Prima Comunione de San Carlo Borromeo. Sa Crèsia est dedicada a Santa Maria Immacolata.

Architeturas tziviles modìfica

Casteddu modìfica

 
Portale de intrada de su casteddu de Assu

Su casteddu de Assu, chi benit non meda a tesu de sa crèsia prepositurale, aiat istadu pesadu in su XII sèculu. EST tzertu chi chi l'aiat costruidu aiat torradu a comintzare su mollu de su casteddu de burgu, su cale fiat situadu in un' àrea sopraelevata e a discansu difendibile, cun muros chi racchiudevano sos edifìtzios pro sas tropas e sas domos tziviles, su putzu, sas istallas e sos magasinos.

Su casteddu benit in unu ceppo, medida bintunu metros de sa terra, cun unu chirru de baranta e ultres duos metros de grussesa murària. Ultres sos muros istaiant duas pratzas de armas e a inghìriu a custas, a sa distàntzia de noe metros, giraiat unu bastione a terrapieno cun unu muru merlato pro sos balestrieri in gradu de impedire s'impreu de màchinas bèllicas e arieti contra muros e turre.

 
Sos muros de su casteddu, oras inserradas in un' domo

Sas muros suos pendiant de sa turre cara a sa crèsia de San Giuseppe, inghiriaiant sa betza pratza de su Mercadu (oras pratza Mazzini) e torraiant a artziare a sa crèsia parrochiale, costruida in sas matessi muros, finas a congiungersi in manera noa a s'àrea tzentrale de su burgu fortificadu; unos retenent chi custas siant istadas distrùidas nessi in parte in su 1314 de Facciolo de sa Pusterla, intentu a sachizare e bisestrare sa Valassina, e chi siant istadas torradas a costrùere posca, essende àncoras visìbiles a sa fine de su XVIII sèculu. Oe nde restant solu tratos, no a discansu individuàbiles, in s'abitadu.

Sa turre, cun probabilidade su mastio, a base cuadrada, tenet grussos blocos a sos spigoli. A sa die de oe est arta trinta metros, cando chi siat istada diminuida in artària pro sa regorta de materiale de destinare a sos fàbricos de sas crèsias prepositurale e de su Santo Crocefisso; est una de sas pagas alas de su casteddu in bonu istadu de cunservatzione, fintzas si sunt presentes carchi ventana angena a su fàbricu originale.

In pessu chi sos ispagnolos s'impadronirono de su ducadu de Milanu, in su 1555, aiant ordinadu sa demolitzione de totus sos casteddos, nointames carchi tzitadinos, intre cale Cornelio, Alvisio e Cristoforo Curioni, e Angelo Sormanno, de Assu, aiant chessidu a evitare chi benneret distrùidu.

Su casteddu resurtat impreadu cun capitanu, su marchesas Andrea Locatelli, e guàrdias, pagados dae su comunu, a sa fine de su XVII sèculu. De su 1985 su casteddu est istadu abbandonadu, tranne carchi ala àncorat abitadas. Sa turre e sa curtas sunt in decadèntzia.

Ultres a su casteddu e a sa turre de Scarenna, a Assu, sunt istadas individuadas duas domos turres, de su XII sèculu, oe in manera notèvole trasformadas, a s'àngulu tra sas bias Torriani e Ponte Iscuru.

Potecaria modìfica

 
Sos armàrios de linna de su 1934 e sos vasos originales de s'arte farmaceutica

In sos annos binti sa sede de sa potecaria fiat in s'istàbile a s'àngulu tra bia Matteotti e bia Pradu. In su 1934 su dotore Milesi aiat postu sa sede de sa faina sua in s'edifìtziu in pessu chi costruidu in cara a su Munitzìpiu e totora sede de sa potecaria. S'ingegner Rudelli de Roma aiat curadu sa progetatzione e su fàbricu de s'edifìtziu.

In sos locales de sa potecaria faghent a ammirare sos imponentes armàrios de linna intarsiti, su bancu de bèndida printzipale in nughe e màrmaru nieddu, numerosos bancos de linna intarsiati, su lampadario in ferru adobbadu fatu a manu coronadu dae colovras sìmbulu de s'arte mèdica e farmaceutica, sos albarelli e sos cartigli in tzeràmica, sa vetreria de s'antigu laboratòriu, sos infissi originales, sas betzas etichetas originales de sos ammaniados, sos tzertificados de làurea e sos documentos chi atestant s'istòria de sa potecaria de su paisu.

SOS locales de bèndida rapresentant unu scorcio de sa traditzione farmaceutica italiana e sunt unu logu pro connòschere sos antigos remèdios de cura. Sa potecaria de Assu, a su fine de promòvere connoschimentos e informatziones in sa traditzione farmaceutica collàborat cun sa Potecaria de Santa Maria Novella de Firenze, sa prus antiga potecaria de Itàlia.

Tzilleri Pasticceria Pedrabissi modìfica

 
Sa bòveda a pennacchi e su lampadario de sa pasticceria Pedrabissi

Su tzilleri Pedrabissi, in bia Matteotti, aiat istadu abertu a su cumintzu de su XX sèculu. Arredadu in istile liberty, cunservat a su suo internu unu pretziosu lampadario e un'insòlita bòveda a bias e nervature chi richiamat s'istile gòticu.

Ex istitutu Nino Catzet modìfica

S'ex istitutu Nino Catzet (giai villa Pradu, oras tzentru psicopedagogico de s'azienda sanitària locale) aparteniat a sa famìlia Pradu, primos industriales de sa seta in su XIX sèculu; benit bighinu a su setificio, collocadu in s'isponda oposta de su Lambro e collegadu a sa villa tràmite unu ponticello privadu. Su fàbricu presentat sos caràteres tìpicos de s'època de transitzione intre su perìodu de su tardu neoclassitzismu e de s'eclettismu.

Aiat istadu un'allògiu de sas SS durante sa segunda gherra mundiale. A sa fine de custa b'aiat istadu impresonadu Luchino Viscontes, su segretàriu locale de su Fàsciu, paris cun unos àteros fascistas arrestados. Attualmente su plesso est sede de su presidio de comunidade terapeutiche "Rosalba Monguzzi" de s'ispidale Santa Anna de Como.

Ex ispidale modìfica

 
S'ex ispidale e ex sede de sa Croce Ruja de Assu, bighinu a su ponte Iscuru

S'ispidale de Assu, no a tesu de su ponte Iscuru, aiat bènnidu abertu in su 1890, posca prus de 50 annos de sa lassa de don Lazzaro Torriani, assese, retore de Lasnigo pro 57 annos, cun unu presu testamentàriu de su 1835.

Diat èssere istadu posca destinadu a sede de sa Croce Ruja Italiana e de s'Amparu Tzivile; oras est sede de sos alpinos.

In su 1936 oto afriscos, de cale non si connoschet in manera cabale s'autore, ma atribuidos a su De Predis, aiant istadu istratzados dae sos muros de su salone, trasferidos subra tela e traslati in sa colletzione de Ottaviano Venier. De su 1962, annu in cale aiant istadu bèndidos a sa comuna de Milanu, s'agatant in su Casteddu Sforzesco de custa tzitade.

Palatzu Viscontes modìfica

Palatzu Viscontes, fàbricu nobiliare de època seicentesca, de su maestosu portale a bugnato, s'erge in sa pratza de sa crèsia prepositurale.

De pranta a curtas, cale s'atzedet rugrende un'androne a bias, su palatzu cunservat una pavimentazione a ciottoli de riu dispostos a raggiera. Pregevole est su loggiato de linna, postu a su de tres bellu de su palatzu de s'ala de sa corte.

Villa Bertieri modìfica

 
Su loggiato de Villa Bertieri

Villa Bertieri aiat istadu costruida in s'in antis metade de su XIX sèculu; benit in su pendio de unu monte, a sos oros de su tzentru abitadu. Presentat un' architetura composita deprus istiles, arricada dae elementos goticheggianti. Possedit unu bel loggiato a ovest e est inghiriada dae unu parcu.

Villa Oltolina modìfica

Villa Oltolina benit a probe a una fàbrica tèssile de s'Otighentos e rapresentat unu bonu esèmpiu de connubio intre edifìtziu residentziale e industriale. Su complessu villa-fràigat at subidu òperas de ammodernamento pro adeguare a sa netzessidade industriale su bisòngiu abitativu.

Ex palatzu Scipiotti modìfica

S'ex palatzu Scipiotti, chi torrat a artziare a sos annos a caddu intre sa fine de su Chimbighentos e su cumintzu de su Seschentos benit in su tzentru istòricu de Assu.

Su palatzu a tres pranos est àncoras in manera bastante cunservadu. Sa fatzada est delimitada dae su bugnato angolare e de un' arta fasca marcapiano, in sa cale s'aberit su portale centinato a grussas bugne; de formas tardomanieristiche, at subidu in su tempus alteratziones architetònicas barocchette, comente a testimòniant sas curnisas in manera lèbia sagomate de sas ventanas superioras.

Villa Vita modìfica

Villa Vita s'erge in positzione dominante e est visìbile giai subidu posca Canzo; in istile eclettico, aiat istadu costruida a sa fine de su XIX sèculu.

Su giardinu s'estendiat una bia finas sas domos sutastantes: su caminu de atzessu lompet difatis finu a s'imponente burrada in su caminu pro Bellagio, oras de minore importu, ma chi a Assu costituiat s'artèria printzipale de sa tzirculatzione de su tràficu in antis chi benneret costruida sa circonvallazione.

Unos àteros logos de interessu modìfica

Cascada de sa Vallategna modìfica

 
Sa cascada de sa Vallategna

Sa cascada de sa Vallategna signat sa làcana intre sas comunas de Assu e Canzo, ma delimitat fintzas sa fine de sa Brianza e su cumintzu de sa Valassina. EST formada dae su trainu Foce, chi, subidu posca sa cascada, versat in su Lambro.

Su 25 austu 1818, Stendhal, cun s'amigu Vismara, aiat arribbadu a Assu e aiat abarradu trassidu dae sas bonas maneras de una signora chi non s'aspetaiat de adobiare «in unu minore istampo». De sas memòrias iscritas in su biàgiu Suo in Itàlia, s'ischit chi si soffermò a faeddare de sa Vallategna, de su Ponte Iscuru e de unu tentativu teatrale, e chi sa cascada ammentaiat a su suo amigu Pissevache.

Ponte Iscuru modìfica

 
Su ponte Iscuru e sa passerella de su Filos vistas de su riu Lambro

Su ponte Iscuru rugrat su Lambro a un' artària de belle deghe metros, no a tesu de s'ex ispidale e de su setificio Cortes. S'orrido subra cale s'acarat est meda ammajadore, tantu chi Stendhal l'aiat ammentadu aici in su diàriu suo:

« Qui il Lambro, incassato fra le rocce sotto il ponte Oscuro, è niente male. »
(Stendhal, Viaggio in Italia)

De pagu est istadu acostagiadu dae una passerella pedonale, narada "de su Filos", dedicada a Filiberto Berlinghieri, atore de sa locale cumpangia teatrale dialetale I ass de Ass.

Sotziedade modìfica

Evolutzione demogràfica modìfica

Cultura modìfica

Persones ligadas a Assu modìfica

  • In su XVI sèculu Martino de Assu aiat istadu unu discepolo de su mastru de ballu Pompeo Diobono.
  • Durante su XVIII sèculu Francesco Torriani, assese, aiat acumpridu faina missionària in Mesopotàmia pro sèighi annos, a Musso (su de oe Mossul), finas a sa mortas, acontèssida su 20 abrile 1765.
  • A Assu aiat naschidu e aiat mortu Carlo Mazza, naschidu a Lasnigo in su 1738, prevosto de Assu de su 1774 a su 1808, annu de sa mortas, chi aiat tentu meda a coro sa Valassina, de cale fiat oriundo, e s'istòria sua, comente a testimòniat su manuscritu suo de su 1796, Memòrias istòricas de sa Vallassina.
  • A Assu aiat naschidu Giuseppe Merzario, in su 1825, mortu a Milanu, ue l'aiat istadu dedicada una bia, in su 1894: patriota, iscritore e deputadu de sa Manca istòrica. L'aiat istadu pesadu unu bustu, scolpito de Francesco Confalonieri, in su giardinu pùblicu (oe in s'àula de su Cussìgiu Cumonale);
  • Giovanni Crippa, naschidu in su 1861, babbu salesianu, aiat istadu missionàriu pro chimbanta annos in su Mato Grussu, ue diat èssere mortu in su 1941.
  • Luigi Oltolina, Cadderi de su Traballu e fundadore de su cotonificio Oltolina a Scarenna
  • Monsignor Cesare Curioni, naschidu in su 1923 e mortu in su 1996 semper a Assu, aiat giogadu unu ruolu de mannu importu in sos tentativos de liberatzione de Aldo Moru.

Eventos modìfica

Festa de su Caddu modìfica

Sa Festa de su Caddu est un' importante manifestatzione zootecnica organizada dae sa Comunidade Montana de su Triangolo Lariano paris cun su comunu e sa Pro Assu. S'acumprit ogni primu sàbadu de su mese de santugaine. S'idea de sa manifestatzione aiat naschidu binti annos faghet de un'apassionadu de caddos de ratza avelignese, Emendi Delfinu, e de su tando presidente de sa Comunidade Montana Flaminio Paganos.

S'initziativa s'acumprit a parusu in duas alas: in s'in antis, a su mangianu, bi sunt sas rassegnas de su caddu avelignese, de sos caddos agrìculos e de sos caddos de sedda, ma fintzas de pony etc., e s'espositzione de sas atretzaduras agrìculas; in sa segunda, a su merie, bi sunt sas cavalcate de sos piseddos, sa cavalcata de sas banderas pro sas bias de Assu, e un'ispetàculu ecuestre a su campu isportivu de s'oratòriu.

Festa de S. Apollonia modìfica

Puru essende S.Giovanni Battista su Patronu de su paisu meda de prus importante est sa tzelebratzione de sa festa de S.Apollonia chi s'acumprit su 9 freàrgiu in cale s'eventu culminante est su fogu de sa bòcia de cotone realizadu dae sas mòngias de su cunventu de Maria Pitzinna in sa Crèsia Prepositurale pro ammentare su martìriu de sa Santa. Durante totu sa die est possìbile basare su dente de Santa Apollonia, amparadora de sos dentes e de sos dentistas. Su creìngiu pobulare bolet chi su ritu prevèngiat de problemas a sos dentes durante totu s'annu. In sas bias de su paisu s'acumprit sa fiera cun numerosos bancos de produtos tìpicos de sa zona.

Festa de Pagnano modìfica

Sa festa de su paisu s'acumprit cada annu durante sa de bator domìnigas de trìulas.

Economia modìfica

 
Una de sas cascadas artifitziales in su Lambro chi alimentaiat sas presas de abba pro sos varos filatoi, aende·si difùndidos partinde dae su XVIII sèculu
 
Piessignu de su mecanismu chi regulaiat las aiat cungiadu pro sa presa de abba, oras inutilizzate

S'economia de Assu est istada semper ligada a su riu chi lu rugrat, su Lambro. Ultres a sas prus reghentes indùstrias tèssiles, una de sas testimonias prus lampantes de custa interconnessione est sa localidade Mulinos.

In su 1546 Assu era un'importante logu de trànsitu, tantu chi su marchesas de s'Ampru, in nùmene de su guvernu ducale, aiat istituidu un'ufìtziu daziario cun carchi guàrdia.

Una regorta de datos istatìsticos referidos a su 1574 sutalìneat aspetos peculiares de sa sotziedade locale de carchi paisu de sa comunidade de sa Valassina, in piessignu riguardu a sas fainas lavorative e a sa cumpositzione sotziale. EST interessante rilevare sa presèntzia de fèminas in su mundu de su traballu. Segundu custa chirca, su burgu de Assu fiat assentadu dae centotrentaquattro fogos pro settecentoventi «ànimas». Su tèrmine "fogu" indicaiat unu nùcleu familiare, cumprensivu deprus famìlias imparentate chi biviant in suta de su matessi cobertura. SOS gentiluomini fiant chimbe, prus una gentildonna. SOS traballadores fiant centotrentaquattro, de sos cales bintiduos don. Sa professione prus difùndida era cussa de su domèsticu, cun trinta sejos. SOS braccianti fiant sèighi e sos massajos chi traballaiant sa pròpia terra oto.

In su XVIII sèculu, in posta de un'aumentu de sas fainas tèssiles e, in piessigna, seriche, testimoniada dae s'ex filatoio de Cranno, artu bator pranos, acanta sa cascada de sa Vallategna, a Assu si traballaiant pannu, saglie e tele. Una fàbrica de filu de cotone cun 84 operajos, e unu lanificio cun 100 operajos e 14.000 braccia de "grussa pannina" a s'annu de produtzione pro s'ispidale de Milanu, ultres a carchi tintorie chi traballant pro contu de tres, impreende 150 òmines e 600 don in su cumpartu serico, sunt operanti fintzas a su cumintzu de su XIX.

Su 10 santandria 1861 sa Gazzetta de sa Provìntzia de Como aiat publicadu un'artìculu de su tìtulu Iscola domenicale in Assu in s'inauguratzione de un'iscola domenicale pro giòvanas aia operadu e artisanu, furriada a su megioru de s'«imperfeta coltura, retzida in su coladu in sas iscolas elementares» pro devènnere «bravos operaj, onestos mercantes, e onorados artisanos coscienziosi de su decoru tzitadinu e de sa pàtria».

In su 1868 aiat abertu a Assu una filiale de sa Càscia de Rispàrmiu, mentras duos annos a pustis aiat naschidu una sotziedade operaja de mùtuu sucùrridu. In su 1898, imbetzes, sas sotziedades de mùtuu sucùrridu fiant duos e, ultres a sa filiale, era ativa fintzas una banca pobulare. S'in antis sede de sa filiale de sa Càscia de Rispàrmiu de sas Provincie Lombardas aiat bènnidu a Assu in sos annos binti de su XX sèculu.

In su setore de s'artesania est meda difùndida e rinomata sa produtzione de forbici.

Infrastruturas e trasportos modìfica

Ferrovias modìfica

 
S'istatzione Ferrovias Nord Milanu de Canzo-Assu

Una lìnia ferruviària elètrica Milanu-Erba-Canzo-Assu aiat istadu ipotizada in su 1898, chi, nointames, no era àncorat realizada in su 1908, nointames impignos e sussidi. Su trenu arribbaiat a Erba giai de su 1879, ma non era mai istada realizada s'ala terminale, tantu chi si naraiat: "Quant sa légura la faghet 'l tass / sa végn sa feruvìa a Ass" ("cando sa lepre faghet su tassu, arribbat sa ferrovia a Assu").

Su 15 làmpadas 1922 aiat istadu inaugurada, a sa presèntzia de s'onorèvole Venino, in rapresentàntzia de su ministru de sos traballos pùblicos, sa lìnia Milanu-Seveso-Erba-Assu, longa 50 chilòmetros, e s'istatzione de Canzo-Assu, situada in pessu chi a foras de su territòriu assese, in pratza Verza a Canzo, oras de sa sotziedade Ferrovias Nord Milanu; dae tando s'edifìtziu est abarradu inalterato. S'inauguratzione de s'istatzione ferruviària Canzo-Assu, posta intro su territòriu de sa comuna de Canzo, ma assetiada in su limitare de su làcana sua cun Assu, aiat istadu ruinada dae una scazzottata generale intre canzesi e assesi provocada dae sas discussiones dèpidas a su dòpiu riferimentu de su nùmene de s'istatzione matessi. A issa aiat bènnidu dada sa doppia denominatzione in cantu si pensaiat chi Assu aeret dèpidu balangiare sa matessi espansione turìstica de Canzo.

Custa lìnia collegat Assu cun Canzo, Caslino de Erba, Ponte Lambro e Castelmarte, Erba, Mariano e SevesComenseo, finas s'istatzione de Milanu Cadorna. De martzu 2011, cun s'abertura de su perlongamentu de sa de tres lìnias (groga) de sa Metropolitana de Milanu, est istada iscostiada s'istatzione de Milanu Nord Affori in sa lìnia Assu - Milanu Cadorna torrende possìbile a sos biagiadores s'interscambio cun sa metropolitana de Milanu (istatzione Affori FN).

Caminos modìfica

 
Afriscu costa de sa crèsia de su Santo Crocefisso chi sponsorizza collegamentos in carrotza intre Assu e Incino-Erba
 
28 maju 2006: coladòrgiu de su 89º Giru de Itàlia in su tratu inferiore de sa circonvallazione. SOS ciclistas arribbant de sa Madonna de su Ghisallo

Sas tzitas bia terra, in Valassina, fiant limitadas finu a su cumintzu de su XIX sèculu a caminos e mulattiere. Aiat istadu tando una rivolutzione s'abertura de unu caminu carrotzàbile, in su 1816, de Assu a Bellagio, a forte bòlida dae sos comunos interessados e, in piessignu, de su marchesas Lorenzo Trotti e de D. Carlo Venini, chi sostituiat sa betza mulattiera, a tratos a gherra agìbile finas de sos animales de soma. Custu caminu aiat allongadu su giai chi esistit caminu intre Paina (a Giussano) e Assu, longa bintitrès chilòmetros, de unu tratu longu deghennoe, costadu in totu 89.657 liras austrìacas. Su progetu fiat de s'ingegner Giovanni Fùliet. Su 17 maju 1905 aiat bènnidu costituida, a Milanu, sa Sotziedade pro sas autolinee Como-Erba-Incino e Incino-Canzo-Assu, capitale aumentabile de chimbighentas liras, cun presidente Giuseppe Viscontes, duca de Modrone. Su servìtziu previdiat «elegantes veturas» cun unu motore de batòrdighi caddos, sena prataforma e cun batòrdighi postos a sèere.

Su 12 freàrgiu 1906 aiat fallidu su primu tentativu de inghitzu de sas lìnias a càusa de una forte niada, chi, nointames, aiant partidu cun regolaridade in sas dies sighentes. Fiant prevìdidas tres cùrridas, andada e torrada, de Erba a Assu, cun sessadas a Incino, Longone e Canzo. Sa trata Como-Assu costaiat duas liras e ses, unu prètziu tzertamente non pobulare.

A s'in antis cùrrida, sa vetura aiat essidu de caminu pro s'astra longu su lagu de su Segrino. Su 27 freàrgiu, a càusa de sas conditziones de sos caminos e de sa carenza de biagiadores, sa lìnia aiat bènnidu suspèndida, pro poi torrare a comintzare in manera regulare carchi die a pustis.

In su 1910 aiant incumentzadu sos traballos de s'Onno-Valbrona-Assu, longa chimbe chilòmetros, de cale fiant progetistas De Bernardi e Reina. Aiat istadu acabada s'annu imbeniente, cun sa galleria de su Ceppo Palazzolo, e perlongada finas Bellagio in su 1926, cumpletende aici s'aneddu otzidentale de sa penìsola lariana chi partiat de Lingo.

Cara a sa fine de sos annos chimbanta aiat istadu realizada sa circonvallazione e sa galleria de su Ceppo, in pessu chi subra Assu: custa aiat permìtidu a sas autovetture de non rugrare prus su tzentru, snellendo aici su tràficu cara a sos paisos de s'arta Valassina e cara a Bellagio.

A sa die de oe, sas autolinee de sa SPT collegant Assu, ultres chi cun Erba e Como, cun sos paisos irraggiungibili bia trenu, est a nàrrere Sormano, Càgiu, Rezzago; Lasnigo, Barni, Magreglio, Civenna, Bellagio; Valbrona, Onno. EST istada fintzas istituida, mescamente pro sos istudiantes, una lìnia chi collega Assu e Lingo.

Sa lìnia Assu-Erba-Como, imbetzes, era finas su 2004 de propiedade de sas FNMA, mentras oras faghet parte de sas lìnias SPT. Tocat fintzas unos àteros paisos: Canzo, Eupilio e Longone a su Segrino.

Amministratzione modìfica

Gemellaggi modìfica

Galleria de figuras modìfica

 

Scorcio della parte orientale di Asso subito dopo la nevicata del 27 gennaio 2006. Sull'estrema sinistra, il corno occidentale di Canzo

Riferimentos modìfica

  1. AA. VV., Dizionario di toponomastica. Storia e significato dei nomi geografici italiani, Milano, GARZANTI, 1996.
  2. Ortografia ticinese
  3. Preambolo della pars civilis degli Statuta Communitatis Vallassinae (edizione del 1343).
  4. P. Ceruti, op. cit., pagg. 17-21
  5. P. Ceruti, op. cit., pag. 28
  6. AA.
  7. P. Ceruti, op. cit., pagg. 32-33
  8. P. Ceruti, op. cit., pag. 70
  9. P. Ceruti, op. cit., pag. 105
  10. P. Ceruti, op. cit., pag. 225
  11. P. Ceruti, op. cit., pag. 235
  12. P. Ceruti, op. cit., pag. 285