Carbònia

Custu artìculu est iscritu in sa grafia campidanesa. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

logudoresu · LSC · nugoresu

Carbònia
Nùmene ufitziale:	Carbonia
Istadu:	Itàlia
Regione:	Sardigna
Provìntzia:	Sud Sardigna (CI)
Ladiore:	39°9′0″ NS=N Nord
Longhiore:	8°31′0″ EW=E Est
Artiore:	111 m. subra su mare
Tirada:	145.63 km²
Populatzione:	29764 (31/11/2010) 204,38 biv./km²
Apendìtzios:	Aquas Callentis, Bacu Abis, Barbusi, Barega, Caput Aquas, Cannas, Corongiu, Cortoghiana, Cuccuru Suergiu, Domu Beccia, Flumentepido, Funtanona, Genna Corriga, Genna Gonnesa, Is Gannaus, Is Meis, Medadeddu, Medau Desogus, Medau Brau, Medau Is Arrius, Medau Is Fenus, Medau Is Fonnesus, Medau Is Garaus, Medau Is Lampis, Medau Is Peis, Medau Is Serafinis, Medau Is Toccus, Medau Piredda, Medau Rubiu, Medau Su Conti, Miniera di Cortoghiana, Piolanas, Seddargia, Serbariu, Sirai, Sirri, Tanas, Tanì
Comunes lacanantes:	Gonnesa, Igrèsias, Narcau, Perdaxius, Portescusi, Santu 'Anni Sruexu, Tratalias
Còdighe postale:	09013, 09010
Prefissu telefònicu:	0781
Còdighe istat:	107003
Còdighe catastale:	B745
Bividores:	carboniesus
Patronu:  - Santu  - Die	Santu Ponzianu giòbia a pustis de su segundu dominigu de maju
Giassu web:	http://www.comune.carbonia.su.it (giassu istitutzionali)

Carbònia(in italianu Carbonia) est una citadi sarda, uficialmenti comunu o municìpiu italianu cun 28.000 bividoris, posta in sa parti meridionali e ocidentali de sa Sardigna. Su nomini suu inditat su logu o sa terra de su carboni, testimòngiu de sa vocatzioni mineraria sua.

Panorama de Carbònia

Sa citadi est nàscia in su 1938, a 65 km a ocidenti de Casteddu Mannu, po mori de s'atividadi minerària aviada dai su regimi fascista in is annus de s'autarchia. Carbònia fiat pesada acanta a sa Minera de Serbariu ponendi asuta de s'amministratzioni sua su comunu omònimu istituidu in su sèculu XIX, chi immoi est unu cuartieri meridionali e orientali de sa citadi. Arrutu su regime fascista e spaciada s'atividadi minerària Carbònia est dibentada unu centru de servibítzius po su territòriu, ponendi in sa basi de s'economia sua pruscatotu is setoris tertziàriu e industriali, donendi traballadoris medas a sàrea industriali de Portuvesme, in su Comunu de Portuscusi.

Sa geografia fìsica

Su Monti Rosmarinu da su Monti Lioni

Carbònia est situada in sa parti meridionali e occidentali de sa Sardinia, in sa stòrica regioni de sa Maurreddia, aundi est su principali centru urbanu, posta casi a 65 km a ponenti de Casteddu, in un area unu tempu paludosa e pustis bonificada in su periodu de sa costruzioni de sa cittadi. Sa morfologia de su territòriu est in bona parti cun pranus, cun pagus rilievus de altitudini modesta (inferiori a is 300 metrus), de custus monti Sirai (de aundi si podit ammirai unu panorama de sa baia de s’Ìsula de Sant'Antiogu), monti Crobu, monti Lioni e monti Rosmarinu. Su monti prus artu in su comunu est su monti de Santu Miali (in italianu: San Michele Arenas), artu 492 m s.l.m.. De custu monti, accanta de i ruinas de sa cresiedda de Santu Miali, forzis cun origini bizantina ma de giai scumparia, si podit ammirai un mannu panorama cun casi tottus is comunus de sa Maurreddia, eccettu Gonnesa e Teulada. Carbonia, po cumenti est posta geograficamenti, donat puru sa possibilidadi de arribai in is logus de su mari in 15 minutus scetti.

Idrografia

Sa riu Santu Milanu cun is montis Crobu (a manca) e Santu Giuanni (a deretta)

Istòria de Carbònia

Is putzus de sa minera de Serbariu, simbulu rappresentativu de Carbònia

S'istòria de Carbònia est s'istòria de is menas o mineras de craboni e de is minadoris. Carbònia est stètia costruida in dus annus, scetti po recabai, da is mineras de sa zona, sa prus manna parti possìbili de craboni. Sa minera prus importanti, cudda de Serbariu, est stètia imperada po tottus is annus de sa Segunda Gherra Mundiali e fintzas in is primus annus a pustis de sa gherra. Cun su passai de is annus su craboni est stètiu imperau sèmperi prus pagu, fintzas a candu sa minera de Serbariu est stètia serrada in su 1964. Una borta serrada, sa Minera de Serbariu est stètia abbandonada e tottus is edifìcius e is istrumentus si funt arruinaus. Po meritu de is finantziamentus donaus dae sa Unioni Europea, sa Minera de Serbariu est torrada hat essi cumenti fiat e oi si tzerriat Centru Italianu de sa Cultura de su Carboni. Aintru de sa minera oi s'acattant: su Museu de su Carboni e su Museu Paleontologicu Paleo Ambientis Sulcitanus o de sa Maurredia, aundi funt espostus medas repertus de su tempus antigu. A Crabònia ci funt puru su Museu Archeologicu de Villa Sulcis, de pagu tempus torradu a nou, e su Parcu Archeologicu de Monti Sirai chi donant sa possibilidadi de conòsciri sa civilidadi fenìcia e cudda pùnica. Ma s'istòria de Carbònia est prus antiga puru. Is repertus accattaus a Su Carroppu de Sirri, cumenti puru cuddus de is Domus de Janas de Cannas de Sutta, in sa localidadi Medau sa Grutta a pallas de Cursu Iglesias, Monti Crobu e Cortoghiana, faint pensai ca s'hòmini hat bìviu in su territòriu de Carbònia giai da su VI millènniu innanti de Cristu. Po cuddus chi aggradessint s'istòria prus recenti, si cunsillat de andai a biri sa cittadi, chi est unu bellu esèmpiu de s'Architettura Ratzionalista de su 1900, cumenti demostrant is edificius postus in Pratza Roma, comenti sa Crèsia, su Comunu, su campanili is attrus ancora. A urtimu, regordaus is importantis strutturas nàscias po hospitai is attividadis sportivas, cumenti su Palazzettu de su Sport, sa Piscina e is attrus logus a su sport dedicaus. A Carbònia ci funt puru medas logus dedicaus a sa cultura, cumenti su Teatru Centrali, sa biblioteca, sa mediateca e attrus logus puru, chi fainti de Carbònia una cittadi culturalmenti ricca. Carbònia tenit puru una ricca traditzioni enogastronomica, chi mesturat is traditzionis de sa pastorìtzia e de sa pisca. Non si podit scarèsciri, nimancu, su binu bonu de sa Sardigna, comenti su Carignanu o Carinianu.

Onorificientzas

Viali Gramsci, una de is principalis rugas de su centru

Sa Turri Civica giai Littòria

Corona de cittadi

• Tìtulu de Cittadi, Conferidu a Carbònia cun su R.D.L. de su 9 friàxiu 1939

Medaglia d'argentu o pratta a su mèritu civili

• motivazione: "...Nobile testimonianza di dedizione al lavoro e di riscatto sociale spinti fino all'estremo sacrificio...".
• Conferita a Carbonia dal Presidente della Repubblica il 27 ottobre 2011

Archeologia

Sa domu de janas de Cannas de Sutta. Sa necropoli s'aggatat aintru de su nucleu urbanu de sa cittadi, circondada da una zona residentziali

Su Nuraxi Sirai, in s'omonimu monti

Acropoli fenìciu-pùnica de Monti Sirai

Architetturas civilis e religiosas

Sa Crèsia Parrocchiali de Santu Ponzianu cun su Campanili

Su Teatru Centrali

Is strutturas de sa minera carbonìfera de Cortoghiana

Pratza Roma, cun sa monumentu Frammentu de Sboidu I, Su Palatzu Municipali e su Campanili de sa Cresia de Santu Ponzianu

Su Monumentu a su Minadori

Evolutzioni demogràfica

Su panorama de sa Minera Serbariu da su monti Rosmarinu

Sa seu de sa Provincia de Carbònia-Igrèsias de sa ruga de Mazzini, chi fiat sa struttura originària de unu de is dexis albergus operàius presenti in cittadi

Sa Stazioni noa ferroviària de Carbònia Serbariu

Gemellaggius

• Oberhàusen, Germània de su 2002
• Behren-lès-Forbach, Frància de su 2005
• Àrsia, Croàtzia de su 2010
• Albona, Croàtzia de su 2010