Nou Mèssicu: diferèntzias tra is versiones

Su nòmene de Nou Mèssicu non benit comente si pentzat de su [[Mèssicu]], ma est unu nòmene dadu de is isproradores ispagnolos in su 1563, chi pentzaiant cachi in sa regione bi esseretèsseret una curturacultura Indiana de importu comente sa de s'Imperiu de Mexica (is [[Aztecos]]). Su Mèssicu si naraiat tando Noa Ispagna e at mudadu nòmene isceti in su 1821 cun s'indipendèntzia.

Su Nou Mèssicu est s'su de 5 istadu prus istèrridu de 5, su de 36 prus populadu e su de 6 cun prus basciabàscia densidade de abitantes in sos Istados Unidos.

In antis de s'arribu de is europeos su territòriu fiat abitadubìvidu de populos nativos. Fiat cunchistadu a coa de is ispagnolusispagnolos chi nd'aiant fatu parte de s'ImperiuImpèriu Coloniale de [[Noa Ispagna]], prus a tradu fiat diventadu parte de su [[Mèssicu]] e a ùrtimu territòriu de sos Istados Unidos, ma non luegus istadu federadu.

Su Nou Mèssico est s'istadu federadu cun prus atuartu peschentu de ispanicos, pighende siat pessones de pesada de colonozadorescolonizadores ispagnolos, siat disiterradosemigrados de s'[[Amèrica Latina]]. S'istadu contat fintzas su prus artu peschentu de nativos americanos a segusfatu de s'[[Alaska]] e su prus artu numerunùmuru totale a segusfatu de [[Califòrnia]], [[Oklahoma]] e [[Arizona]]. Is tribustribùs de s'istadu sunt mascamente de populos [[Navajo]], [[Pueblo]] e [[Apache]].

Is originesorìgines etnicasètnicas de custu istadu tenent efetu fintzas in sa curturacultura, a esempru sa bandera, ruja e groga, pigat is colores de sa bandera de [[Ispagna]] e su sole est s'antigu sìmbolusìmbulu de ''”Zia”'', acapiaduin acàpiu cun sa curturacultura Pueblo.

Su clima est semi-àrridu e arriduàrridu, ma in is montes pigat carateres cuntinentales e alpinos. A suta de is 1500 metros de artària in istadialeistade sas temperaduaras podent lòmpere fintzas a prus de 38°C. In su Sud-Ovest su de sa mancàntzia de abba est unu probremaproblema chi non agatat solutzione.

Su Nou Mèssicu est su produidore de tres3 produidore de petròliu e gas naturale in sos [[Usa]]. S'economia s'apoderat subra s'allevamentu e sa produtzione de casu, in manna parte est pois acapiada a is ispesas militares de su gubernuguvernu, chi tenet propiedades de laboratòrios nucleares e areasàreas pro is tests de missilesmìssiles ispatziales. Francas custas atividades su Nou Mèssicu est unu istadu poburu, fintzas prusde poburuprus in is zonas a tesu de is tzitades, in ue bivent mascamente nativos americanos e abitantespessones de origine ispagnola. De 50 istados federados est a su postu de 43 pro richesa, cun disimpreu de 7,2% e 18,4% de sa populatzione a suta de sa sinna de poberesa.

Mancari su Nou Mèssicu tengiat majoria de populatzione de orìgine ispagnola, sa limba faeddada in manera fitania est s'[[limba inglesa|ingresuinglesu]]. S'istadu non tenet una limba uffitziale, ma is leges e documentos uffitziales benintsunt iscritos siat in ingresuinglesu siat in [[ispagnolu]].

Sa costitutzione de su 1912 narat chi s'istadu s'impignatimpìnniat a protegere sas curturasculturas e sas limbas suas, ma in sos fatos s'usu de s'ispagnolu in sos mediosmèdios de comunicatzioneinformatzione e in sas iscolas est istadu discoidadu pro manna parte de su sèculu XX. In antis de su 1967 sos bandos de eletziones istatales depiant èssere pubricadospublicados in ingresuinglesu, in ispagnolu podiant èssere imprentados. IscetiPetzi in su 1973 fiat firmadu su ''Bilingual Multicultural Act'', una decraratzione de apògiu a s'usu e a s'imparu de s'ispagnolu in sas iscolas.

Si carculat ca unu 29% de sa populatzione oe chistionet comente limba mamma s'ispagnolu e chi unu 5% siat bilingue ingresuinglesu/ispagnolu. Fintzas a sos annos '40/'50 de su sèculu passadu custos peschentos fiant medas prus artos.

Unu 11% de is abitantesbividores de s'istadu faeddat comente limba mamma una limba amerinda. In su 2008 s'istadu at adotadu uffitzialmente s'usu in is iscolas pùbricaspùblicas de liburoslìburos in limba Navajo.