Usuàriu:Stefanolocci/Amèrica LSC

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Articulu in campidanesu

S'Amèrica est unu continente, chi est s'unione de s'Amèrica setentrionali e de s'Amèrica meridionali.

Tèrmine

Pro nàrrere "Amèrica" a bortas narant "Mundu Nou" o "Continente Nou", faci a su "Mundu Betzu" o "Continente Betzu" comente narant s'Europa, logu de aunde is iscoberidores nde lompiant. Medas bortas si narat "Amèrica" pro nàrrere siat s'Amèrica setentrionale siat s'Amèrica meridionale, ma medas bortas puru si narat "Amèrica" (in totus is limbas, s'inglesu puru) pro inditare is Istados Unidos isceti.

Etimologia

Segundu sa teoria chi s'est ispartzinada in is sèculos, su nòmine de s'Amèrica diat a bènnere de s'esploradore de Firentze Amerigo Vespucci: ponende in fatu a custa teoria, unu cartògrafu tedescu, Martin Waldseemüller, aiat postu in conca s'idea de mutire su mundu nou de aici, impreende su gènere feminile (Amèrica) de su nòmine suo latinizadu (Americus Vespucius), pro inditare su continente nou in una mapa de su mundu dissinniada in su 1507, chi s'agatat in sa Cosmographiae Introductio. Esistit perou peri un'àtera versione, chi ponet su scèberu de su nòmine in unu tempus in antis chi Vespucci arribbaret a su continente nou. Giovanni Caboto, si comente aiat cumprèndidu ca Cristoforo Colombo no fiat lòmpidu a s'Oriente Estremu, a pustis de essi propostu pro nudda a Ferdinando II e Isabella de Castiglia de ddi donare unu biàgiu esplorativu bie una rota prus setentrionale, s'est trasferidu in su 1496 in Inghilterra, pro cumbìnchere su rei Erricu VII a sustènnere su progetu suo. Su rei, ca aiat giai pèrdidu s'ocasione de tènnere Cristoforo Colombo a servìtziu pro issu, aiat coidadu a cuntzèdere autorizatzione a Giovanni Caboto e aiat achistadu su suo progetu de biàgiu cun literas patentes de su 5 de martzu de su 1496. In su portu de Bristol Si fiat ordingiada un'ispeditzione de chimbe naves, armadas cun su dinare de Caboto, ma cun su finantziamentu prus che àteru a carrigu de su ricu mercante gallesu Richard Ameryk, peri chi, pro regiones ancora de cumprèndere su 2 de maju de su 1497 dd'est sarpada una e bia , su Matthew, naviu de chimbanta tonnelladas cun unu ecuipagiu de degheoto òmines: su 24 de lampadas de su 1497 est aproadau in s'ìsula de Cabudu Bretone e at tocadu sa Noa Iscotzia, apubande s'ìsula de Terranova, e, creende de èssere tocadu s'estremidade Nord Orientale de s'Asia, nde at pigadu possessu pro nòmine de Erricu VII. Caboto, disignadu sa mapa costas nordamericanas, casi securamente pro sa primu borta aiat donadu a cussas terras su nòmine de Amèrica, in onore de su Richard Ameryk ca fiat su printzipale finantziadore de su biàgiu suo, avènnidu duos annos primu de s'ispeditzione de Amerigo Vespucci. Resurtat ca s'annuàriu de Bristol de su 1497 apat registradu: ... sa die de Santu Giuanni, sa terra de Amèrica beniat iscoberta de is mercantes de Bristowe, a pissu de una nave nomenada Mathew ..., comente testificadu de àteros documentos de cussu tempus pervènnidos fintzas  a oe.

Istòria

Iscoberta de s'Amèrica

Is Amèricas fiant ufitzialmente iscobertas de su "Betzu Mundu" su 12 de su mese de Ledàmine de su 1492, cun su biàgiu de Cristoforo Colombo, unu navigadore imbiadu de sa reina de s'Ispagna, e de su XV sèculu sunt istadas logu de medas esploratzione e sighentes colonizatziones. Si creet epuru ca is primos europeos a lòmpere in su Mundu Nou fiant unos cantos de vichìngos, ca aiant a èssere isbarcados in s'ìsula de Terranova e forsis in is costas de su Cànada bie su 1100. Ispecificatamente su primu europeu a biri is Americas ca s'ischit fiat su vichingu Bjarni Herjólfsson (nàschidu in Islanda ma de origines norvegesas) ca in su 986 aiat bitu is costas de Terranova e de su Labrador.

Geografia fìsica

S'Amèrica capet totu in s'emisferu otzidentale e s'estendet pro casi totu sa latitùdine de custu emisferu. Est difatis barigada de ecuatoriale, de su tròpicu de su Cancru e de su tròpicu de su Capricornu. S'estendet a nord fintzas a si fàghere barigare peri de su tzìrculu polare àrticu, mentres a sud no lompet a su tzìrculu polare antàrticu.

S'Amèrica stremenat isceti cun mares e otzèanos: a nord de su Mare Glaciale Àrticu, a ovest e sud-ovest de s'Otzèanu Patzìficu, a est e sud-est de s'Otzèanu Atlànticu, a sud de s'Otzèanu Patzìficu e de s'Otzèanu Atlànticu. A sud, su meridianu ca transit pro su Càbudu Horn (su puntu prus meridionale de s'Amèrica), cumpartit difatis (cunventzionalmente) s'Otzeànu Patzìificu de s'Otzèanu Atlànticu.

In totu s'Amèrica tenet una superfìtzie de 42.549.000 km², unu pagu de mancu de sa de s'Asia de cale est iscrobada de su istrintu de Bering.

Geo morfologia

S'Amèrica est cumposta de duas mannas terras essidas a pìgiu mutidas "Amèrica de su Nord" e "Amèrica de su Sud" pro comente sunt postas. Regionende de su tremine intra is duas Amèricas, is geografos sunt casi totus de acordiu a cunsiderare s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord. In particulare prus che àteru si cunsiderat s'istmu de Darién comente tremine. Cun prus pretzisione su spartiàcuas de is flumines Atrato (flùnine de sa Colombia) e Tuiria (flùmine de sa Repùblica de Panamà). Prus pagu bortas, comente tremine intre is Americas, si cunsiderat su canali de Panamà (postu prus a nord-ovest).

S'Amèrica de su Nord capet in totu in s'emisferu boreale mentres s'Amèrica de su Sud capit casi totu in s'emisferu australe. Cunsiderade s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord, in particulare, de s'America de su Sud no sunt inclùdidos in s'emisferu australe: su Venetzuela, sa Guyana, su Suriname, sa Guiana Frantzesa, una parte manna de sa Colombia e una parte pitica de s'Ecuador e de su Brasile.

Semper cunsiderade s'Amèrica Tzentrale parte de s'Amèrica de su Nord, s'Amèrica de su Sud tenet una superfìtzie de 17.840.000 km² mentres s'Amèrica de su Nord tenet una superfitzie de 24.709.000 km² (tando s'Amèrica de su Nord est prus manna de s'Amèrica de su Sud de prus o mancu su 38,5%).

Unu o duos continentes?

Is geògrafos no sunt de acòrdiu pro cunsiderare s'Amèrica del Nord e s'Amèrica del Sud duos continentes cumpartidos (su continente nordamèricanu e su continente sudamèricanu). Is geografos ca no sunt de acordiu cun custu, dda cunsiderant un ùnicu continente e cunsiderant s'America de su Nord e s'America de su Sud duos subcontinentes (su subcontinente nordamèricanu e su subcontinente sudamèricanu). Secundu is geografos ca dda sustenint, custa positzione scientifica est donada de sa continuidade territoriale ca esistit itra de s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica de su Sud.

Macroregiones

Is printzipales macro regiones de s'Amèrica sunt (pro positzione geogràfica) s'Amèrica Setentrionale, s'Amèrica Tzentrale (Caràibes) e s'Amèrica Meridionale. Custas tres macro regiones, cunsideradas paris, rapresentant s'intreu territàòriu de s'Amèrica. Peri s'Amèrica Latina est una de is printzipales macroregiones de s'America. Custa perou si contraddistinghit po essi istetia meda influenziada de nazionis latinas comenti Frantza, Portugallu e Ispagna. In s'Amèrica Latina pigat parti casi totu s'America Meridionali, casi totu s'Amèrica Tzentrale e su Mèssicu.

Is primos èsseresis biventis

Is parassitologus de Rio de Janeiro sunt chircande de donare s'agiudu insoru a s'iscoberta de is bias de migratziones preistoricas, crarusighias peri de is èsseres umanos. pro esempru sunt istados agatados parassitas intestinales de is èsseres umanos de chine su tziclu vitale no si diat  èssre pòdidu arreguare passandu in is fritas regiones artìcas; tando is spetzialistas ant ipotizadu ca a su mancu 7000 annos calincunu pòpulu diat aere pòdidu sceberare un'atru camminu pro si trasferire in su continente americanu. Tando in prus a cudda artica si podent acciungere comente possibiles logos de passàggiu sa sub-artica e sa transoceanica (polinesiana).[3]

.