Andorra

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

S'Andorra est un'Istadu natzione de s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Sa Vella. Est a làcana a setentrione cun sa Frantza e a meridione cun s'Ispagna e s'estendit totalmente in sa cadena de is Pirenèos. Tenet istèrrida de 467,63 km2.

Printzipadu de Andorra
(detàllios) (detàllios) (LA)Virtus unita fortior (SC)Sa virtude unida est prus forte
Printzipadu de Andorra - Localizzazione
Datos amministrativos
Nùmene intreu	Printzipadu de Andorra
Nùmene ufitziale	Principat d'Andorra
Limbas ufitziales	catalanu
Àteras limbas	ispagnolu, frantzesu
Capitale	Sa Vella  (22.886 ab. / 2015)
Polìtica
Forma de guvernu	Diarchia parlamentare (printzipadu)
Coprìntzipes	Emmanuel Macron (rapresentadu dae Patrick Strzoda) Joan Enric Vives i Sicília (rapresentadu dae Josep Maria Mauri)
Intrada in s'ONU	28 trìulas 1993
Mannària
Totale	468 km² (178º)
% de sas abbas	0,27%
Populatzione
Totale	85.458 ab. (2014) (184º)
Densidade	182 ab./km²
Nùmene de sos abitantes	Template:AggNaz
Geografia
Continente	Europa
Làcanas	Frantza, Ispagna
Fusu oràriu	UTC+1 (Ora legale: UTC+2)
Economia
Valuta	Euro
PIB (numenale)	4,800 milliones de $
PIB pro capite (nominale)	51,300 $
PIB (PPC)	3,163 milliones de $
Fecundidade	1,2 (2010)
Vàrias
Còdighes ISO 3166	AD, AND, 020
TLD	.ad
Prefissu tel.	+376
Sigla autom.	AND
Innu natzionale	El gran Carlemany
Festa natzionale	8 de cabudanni
Evolutzione istòrica
Istadu antepostu	Corona de Aragona

S'Andorra, mancari siat meda pitica, est su microistàdu prus mannu de is 6 europeos (Santu Marinu, Liechtenstein, Malta, Tzitade de su Vaticanu, Printzipàdu de Monaco).

Mancari s'indipendèntzia sua est istada decrarada in su 1278, est intradu a fàghere parte de s'ONU isceti in su 1993: prima fiat un'ispètzie de protetoradu de s'Ispagna e de sa Frantza. Est puru unu de is istàdos prus àrtos de su mundu, cun un'artària mìnima de 870 m. e una màssima de 2409 m. Su clima est de montagna.

Sa populatzione andorresa est, ironicamente, una minorantza in s'istadu: su 33% isceti de is andorresos tenet sa tzitadinàntzia: su restu est cumpostu pro sa prus parte dae ispannolus, portughesus e frantzesus. Sa limba prus faeddada est su catalanu, perou sunt faeddadas su ispannolu, su portughesu e su frantzesu aici e totu.

S'economia est meda fròrida e si basat printzipalmente in su turismu. Sa religione prus sighida est su catolicèsimu.

Istòria

De su mesuevu a s'etade moderna

Is primas orìgines de un'entidade polìticu territoriale andorrana si cunfundent is evolutziones istòricas frantzesas: sa traditzione narat ca Carlo Magno apat cuntzessu s'autonomia a su pòpulu Andorranu in cambiu de de un'alleantzia contra a is moros. Sa signoria diat essere passada a su conte Urgell e a pustis a s'episcopu de sa diotzesi locale. Est istadu s'aparadu eclesiasticu etotu a donare sa suprematzia de su printzipadu a is Sennores Caboet, ca a pustis si sunt imparentados cun sa dinastia de is Contes Foix ; su conte aiat eredadu tèrritorios atressu is Pireneos, inclùdida Andorra.

De su IX sèculu fintzas a su XIII sèculu est istadu una dipendentzia de s'episcopu catalanu de s' Urgell . In s'XI sèculu fiat nàschida una contienda a pitzus de Andorra intra s'episcopu e su bighinu suo Otzitanu. In sul 1278, su conflitu intra s'episcopu de Urgell e is contes Urgell est istadu risoltu de sa firma de un acordiu (paréage), ca istabiliat ca sa soberania de Andorra diat dèpere èssere opratzida intra is Contes Foix (su tìtulu de custos Contes est istadu a pustis trasferidu a su capu de istadu frantzesustabiliva come la sovranità di Andorra sarebbe stata divisa tra il conte di Foix (il cui titolo sarebbe in seguito stato trasferito a su Capu de istadu Frantzesu) e s'episcopu insediadu a La Seu d'Urgell, in Catalugna. Su paréage, un'istitutzione feudale che reconnoschiat su printzìpiu de uguagliantzia de diritos cumpartzidos de duos regnantes, at donadu a su printzipadu sa forma territoriale e polìtica ca est abbarrada firma in su tempus fintzas a oe.

Atressu is annos su tìtulu de is Contes de Foix est passadu a su re de Navarra, ma cando Enrico III de Navarra est diventadu Enricu IV de Frantza, aiat emanadu un decretu de su 1607 ca trasmetiat su tìtulu, de origine franca, a su capu de istadu frantzesu, mantenende is privilegios de s'episcopu Urgell: beniant aici nomenados duos coprintzipes pro dda guvernar

Edade cuntemporanea

In su 1806 est istada fraigada de Napoleone Bonaparte sa Repubblica indipendente de Andorra, ghiada de unu cunsìgiu eletivu, chi de su 1812 a su 1814 aiat fatu parte de su Primu imperu frantzesu, e a pustis aiat cunchistadu sa Catalugna, pratzende-dda in 4 départements. Andorra fiat istada annessa a custu urtimu territòriu, in paris a sa bighina Puigcerdà nel Département de Sègre.

In su 1866, in su Principadu de Andorra fiat cumintzadu unu protzessu de riforma istitutzionale connotu cun su tèrmine de Nova Reforma, promulgada su 22 Abrile 1866.

Atressu sa Prima gherra mundiale Andorra aiat decraradu gherra a s'Impèriu tedescu, ma no aiat pigadu efetivamente parte a su cunflitu pro sa poberesa de is resursas suas. Però est abbarrada unu istadu formalmente in gherra cun sa Germania fintzas a su 1939 no essende istada invitada a sa Cunferentzia de Parigi e duncas no aende firmadu su Tratadu de Versailles.

In su 1933 sa Frantza aiat ocupadu Andorra pro neghe de su scuntentesa sotziale a pustis sa tornata eletorale. Su 12 de argilas de su 1934 unu avventurieru, ca ddu narainat Boris Skossyreff, aiat fatu una proclamatzione solenne a La Seu d'Urgell, autodecrarende-sì Boris I, printzipe soberanu de Andorra, e decrarende a su propriu tempus gherra a s'episcopu de Urgell. Est istadu arrestadu oto dies a pustis, su 20 de triulas, de is autoridades ispagnolas e definitivamete espulsu de s'Ispagna.

De su mese de triulas de su 1936 fintzas a su mese de argiolas de su 1940 unu distacamentu de fortzas armadas frantzaesas est istadu postu in su printzipadu pro evitare is efetos negativos de sa Gherra tzivile ispagnola in su printzipadu.

Is trupas franchistas, ainat retzidu is confines de s'Andorra a sa fne de su cunflitu. Andorra est istada pagu coinvolta in is gherras mundiales, abbarrende acapiada a manera istrinta a sa Frantza e a s'Ispagna. Intra dognassantu 1942 e austu 1944 in andorra ci fiat unu distacamentu de sa Wehrmacht.

In su 1993 Andorra at varadu una costitutzione democràtica a suta de sa ghia de Francesc Areny Casale su sistema polìticu est istadu ammodernadu a manera funguda. De su 1993 su printzipadu istat a prenu deretu in s'ONU e in su Cunsigiu de Europa.

Sa positzione sua isulada at postu Andorra a foras de su cursu printzipale de s'istòria europea, cun pagu legàmines cun natziones a foras de s'Ispagna e de sa Frantza. In tempos retzentes, s'industria turistica e s'isvilupu de via de comunicatzione, at postu fine a s'isulamentu de su printzipadu

Geografia.

Su terrìtoriu de s'Istadu est su prus estesu (468 $Km^{2}$) intra is ses microistados d'Europa (is àteros sunt Santu Marinu, Liechtenstein, Tzitade de su Vaticanu, Printzipadu de Mònaco e Malta). Andorra confinat a nord-est , nord e nord-ovest e a est cun sa Frantza, mentre a ovest,sud-ovest,sud e sud-est cun s' Ispagna. Est unu istadu chentza de làcana cun su mare.

Orografia

Panorama andorranu tìpicu con montes de 2,800 metros prus o mancu a Grau Roig, in sa parte orientale de su Paisu

Comente est sa carateristica de sa catena meridionale de is Pireneos, Andorra cunsistit printzipalmente in montagnas bichedadas cun un'artaria media de 1996 metros a pitzus de su livellu de su mare, e su puntu suo prus artu est Coma Pedrosaa 2942 metros. Custas sunt pratzidas de baddes istrintas a forma de Y ca si cumbinant in una in su puntu in ue s'errie Valira lassat s'istadu pro intrare in Ispagna ( in su puntu prus pagu artu de Andorra a 870 metros. Sa làcana cun sa Frantza s'agatat a su costadu de su moguru D'Envalira a 2409 metros.

Idrografia

Andorra est totalmete inghiriados de montes duncas no tenet costas. Is bacinos idricos internos imbetzes bitu ca ci sunt meda astrados sunt numerosas. S'erriu printzipale est sa Valira ca passat in sa capitale de Andorra La Vella e acabbat su tratu suo in Andorra a Fortaneda passende de s'Ispagna propriu acantu a sa làcana. Ateru riu de importu est s'Ariège, ca singialat sa làcana de una parte pitica de sa làcana orientale cun sa Frantza.

Is lagos sunt totus de origine montana e glaciale e benint mutidos estany. Su prus importante e mannu mancari sa mannaria de is lagos sunt casi uguales est s'Estany de Juciar.

• Nord: Basers de Font Blanca (42°39′17″N 1°33′04″E )
• Sud: Conangle - Riu Runer (42°25′43″N 1°31′02″E)
• Ovest: Coll de l'Aquell (42°29′11″N 1°24′32″E)
• Est: Riu de la Palomera - Riu Arièja (42°26′N 1°29′E)

Artària

• Màssima: Coma Pedrosa, (2.942 m) (42°35′N 1°27′E)
• Mìnima: Conflent del riu Runer, (840 m) (42°26′N 1°29′E)

Tzentru

• Tzenrtu geogràficu: a su costadu de Encamp, 42°32′30″N 1°35′51″E

Tzentros abitados

• Nord: El Serrat
• Sud: Mas d'Alins
• Ovest: Bixessarri
• Est: Pas de la Casa

Clima

Su clima de Andorra secundu sa Classificatzione de is climas de Köppen est de tipu alpinu in is zonas de arta montagna e continentale in in zonas prius bascias de is montes e de sa badde Valira e de is afluentes suos minores. Su clima andorranu est caraterizadiu de niadas in s'ierru, cun ierros meda fritos e friscura in istadi; is niadas podent èssere abundantes in is muntagnas artas e sa nei podet abbarrare fintzas a Maju.

Populatzione

Is Andorranos costituint una minorantzia a s'intèrnu de s'istadu etotu: isceti su 40% tenet sa citadinantzia andorrana. Su secundu grupu est cussu de is Ispagnolos (32%), cun portughesos (10%) e Frantzesos (10%) ca rapresentant is àteros grupos printzipales. S' 8% chi abbarrat apartenit a àteras natzionalidades. A como bivent 90 000 abitantes (2019); sa densidade de populatzione est de 167 ab./km².