Articulu in campidanesu

« Su braminu Dona castiendi su Buddha setziu a suta de una mata si nd'abarrat aici spantau de s'ària conscia, serena e de su luxentori ca de issu pariat bessiri, ca ddi pregontat:
– Acasu ses unu Déus?
– No, brāhmana, no seu unu Déus.
– Insandus ses unu àngelu?
– No de a berus, brāhmana.
– Insandus ses un'ispiritu?
– No, no seu un'ispiritu.
– E insandus, ita ses?
– Deu seu scidu.  »
(Anguttara Nikāya)


Su Buddhismu, iscritu puru buddismu, est sa disciprina ispirituali nascia de s'esperièntzia mìstica bivia de su personagiu istoricu Siddhārtha Gautama, ca si podit cumprendiri me is letzionis suas, fundadas a susu de is «Cuatru Nobilis Beridaris». Cun Buddismu s'indicat puru totugantas is tradusiduras, sistemas de pentzamentu, praticas e tecnicas spiritualis, individualis e devotzionalis chi tenint in comunu su chi at cicau de imparai Siddhārtha Gautama, Buddha, a s'umanidadi intrea; s'istoria de su buddhismu chistionat de s'isvilupu suu cumintzendi de su séculu VI a.C., in Asia orientali in manera printzipali, (India, Tibet, Tzina, Corea, Giaponi, Indotzina), e, de su séculu XX in Europa e me is Istadus Unius de America puru.

Gautama Buddha in meditazione

Siddhārtha Gautama, nominau Shakyamuni (su sabiu de sa tribù Shakya), at biviu me s'India de su Nord a intru de su 563 a.C. e su 483 a.C. (is urtimus istudius, a pustis de is annus noranta, proponint commenti datas de nascimentu e mòrti de su Buddha is annus 480 a.C. e 400 a.C.). Buddha, est a nai «su chi est scidu», est nasciu duranti su biagiu ca depiat potai s'arreina Maya, pobidda de su nobili gherradori Suddhodana, a iscendiai su primu fillu in sa dommu de su babbu. Ma sa traditzioni narat ca sa giovana no arrannescendi a lompiri in sa dommu aiat depiu iscendiai in unu boschixeddu (a Lumbini in su sud de su Nepal), ponendi a su mundu su chi at a bessiri su Buddha. A innantis de cummintzai sa cica sua spirituali, issu biviat in s'arrichesa e in sa comodidadi, in su palatziu de su babbu. Candu fiat acanta de fai trint'annus bessit de su palatziu e in cuatru ocasionis diferentis bit unu pipieddu, unu mobadiu, unu omini beciu, e un'interru. Custas esperièntzias ca po issu fiant noas dd'ant a fai arraxonai a susu de sa vida cummintzendi a elaborai su chi at a essìri su fundamentu de su pentzamentu buddista: arrisolviri is cuatru "sunfrimentus" fondamentalis de sa vida: nascimentu, mobadia, beciesa, mòrti.


Is fundamentus de su Buddhismu modìfica

 
Unu grupu de padres buddistas arrejonende

A s'orìgini e a fundamentu de su Buddhismu agataus is Cuatru Nobilis Beridadis (ariya-sacca). Narant ca su Buddha, meditendi a suta de sa ficus religiosa, ddas cumprendit in su momentu de sa scidada spirituali sua. Issas funt nominadas in su "Dhammacakkappavattana Sutta" (in limba pāli o "Dharmacakrapravartana Sutra" in sanscritu) est a nai in s'"Allegàda de su ponniri in motu s'arroda de su Dhamma" (Dharma in sanscritu).

Est sa prima allegàda pùbbrica de su Buddha, fata in su parcu de is gazellas no atesu meda de Sarnath acanta de Benares in su 528 a.C. a s'edadi de 35 annus, a pustis de essìri lompiu a sa "scidada spirituali" in sa bidda de Bodhgaya de s'istadu de su Bihar (unu de s'istadus prus pagu arricus de India), connosciu commenti "satori" in su Buddhismu Zen. Custa allegàda est connota puru commenti "Allegàda de Benares", fundamentali po su Buddhismu; de custa prima allegàda pùbbrica nascit sa prima comunidadi buddhista (sangha) formada propriu de cussus cincus eremitanus ca a pustis de ddu aì sighiu po tempus meda dd'aiant abbandonau po sa pagu fidùcia chi teniant.

In custa allegàda si identificat su Buddhismu commenti "Su Caminu de Mesu" (majjhimā patipadā) innui si cunsiderat ca sa manera prus giusta de si cumportai s'agatat in sa linea de mesania de sa cunduta de vida, evitendi is ecessus e is assolutismus, cantu su lassismu e s'abbandonu.

In s'ocasioni de custu sermoni su Buddha afirmat is "Cuatru Nobilis Beridadis", frutu de sa "scidada spirituali" scrufia.

Is cuatru nobilis beridadis modìfica

  1. Dukkha: "esistit su sunfrimentu esistentziali".
    In sa vida de s'omini ddui est unu sunfrimentu de tipu esistentziali de candu nascit: custu est depiu a s' impossibilidadi de permanèntzia de sa situatzioni esistentziali chi acumpangiat s'Omini de su nascimentu e po efetu de su nascimentu suu chi est aciufau in su "saṃsāra".
    Custu sunfrimentu esistentziali si scoviat i no est sceti avértiu candu si bit s'inevitàbilidadi de sa mobadia, de sa beciesa e de sa mòrti, ma puru candu seus custrintus a su cuntatu cun su chi no amaus commenti, po esempiu, connessionis, relatzionis, connoscèntzias cun personas, cosas o fatus ca si dispraxint.
    Ma no est sceti in custas circustàntzias ca s'intendit: su sunfrimentu esistentziali si scoviat i est avèrtiu puru candu custrintus seus a sa separatzioni de su chi amaus, commenti candu seus privaus de bisionis, sonus, fragus, saboris o sensatzionis de aprapuddu disigiosas, praxerosas, ca s'allucant; opuru commenti candu unu no arranescit a scrufiri cuntatus, relatzionis, connoscèntzias cun personas, cosas o fatus ca produsint su beni suu, su benessìri suu, sa comodidadi sua, sa libertadi sua de sa scravidadi, o candu unu si depit separai a marolla de sa mamma, de su babbu, de is fradis, de is sorris, de is amigus e de is cumpangius, de is parentis amaus. Sa repressioni de is disigius est una de is prus abitualis percetzionis de su "dukkha", de su chi narant "sunfrimentu esistentziali".
    Prus in generali, su ca si cumprendit in sa "Prima Nobili Beridadi" est ca esistit in sa vida de s'Omini unu sunfrimentu esistentziali assotziau a s'impermanèntzia de totu is cosas, a su fatu ca su destinu de onnia cosa est su de agabbai.
  2. Samudaya: "esistit un'origini de su sunfrimentu esistentziali"
    Su sunfrimentu esistentziali no est nexi de su mundu, nimmancu de su destinu o de una divinidadi; nimmancu sutzedit acasu. S'origini sua est a intru de nosu, de su cicai nostu sa felicidadi in su chi est transitòriu, spintus de su disigiu (trsna, in pāli: «taṇhā» o «brama») po su chi no est satisfadori. Si manifestat me is tres formas kamatrsna o «disigiu de ogetus sensualis»; bhavatrsna o «disigiu de essiri»; vibhavatrsna o «disigiu de no essìri».
  3. Nirodha: "esistit s'emancipatzioni de su sunfrimentu esistentziali"
    Po sperimentai s'emancipatzioni de su sunfrimentu esistentziali, tocat lassai fuiri de nosu s'incuru po trsna, s'atacadura a is cosas e a is personas, e cumprendiri ca sa scaba de valoris ca si fait incurai de issu est ingannosa poita si fait crei ca su chi est provisoriu est prus disigiabili.
  4. Magga (pāli) o Marga (sanscritu): "esistit unu caminu praticu de sighiri po s'emantzipai de su sunfrimentu esistentziali".
    Est su caminu spirituali de pigai po s'acostai a su nirvana. Issu est connotu commenti su «Nobili Caminu de Otu partis».

Su Nobili Caminu de Otu partis modìfica

Sa "Cuarta Nobili Beridadi" cunsìstit in su "Nobili Caminu de Otu partis" (ariyo atthangiko maggo) ca condusit a sa prena e cumpleta realizatzioni spirituali buddhista gratzias a su lassai a pabas cussu conditzionamentu costituiu de su sunfrimentu esistentziali ca acumpangiat sa vida de s'omini de candu nascit.

Is elementus de su "Nobili Caminu de Otu partis"
Podint essìri cracullaus sigundu tres tipologias. Perou custu ordinamentu no bolit nai ca esistit una mata gerarchica a intru de is otu elementus, e nimmancu ca esistit unu ordini de sucessioni e de importàntzia a intru de issus atotu. Sa pratica buddhista dona cura a is otu elementus totu paris e issus movendi•si paribari giaint vida a una realizatzioni sinergica.

  • Sa "prima tipologia" interessat a sa «sabiesa» (paññā).
    1. Intendimentu giustu (sammā diṭṭhi) est a nai su individuai is "Cuatru Nobilis Beridadis" gratzias a sa pretzisa connoscèntzia insoru e a sa pretzisa bisioni insoru ca sighit.
    2. Resolutzioni giusta (sammā sankappa) est a nai s'impignu giustu agiudau de sa intentzioni giusta in su dominai su trsna (s'atacadura a su disigiu de biviri, a sa brama e a sa gullosia de esistiri, de cambiai o de si liberai, a su disigiu de afirmai su «sei esistenti» propiu) in manera de aguantai sa aspiratzioni giusta ca sighit a sa motivatzioni giusta, po no si lassai conditzionai de sa «sidi de esistiri», càusa de su Samsāra.
  • Sa "sigunda tipologia" interessat sa «moralidadi» (sīla).
    1. Fueddu giustu (sammā vācā) est a nai s'assuntzioni de sa responsabilidadi de is fueddus chi naraus, gendi attentzioni a commenti ddus sceraus e valutendi•ddus in manera chi no fetzant abarrai mali a is atrus e de cunsighèntzia a nosu puru; custu bolit nai ca sa manera nosta de si cumportai depit tenniri contu e depit currespondiri a sa manera nosta de fueddai.
    2. Atzioni giusta (sammā kammanta) est a nai s'atzioni ca no si incurat de is benefitzius individualis, fata chentza de atacadura po is frutus ca de issa s'iant podiri boddiri. Est puru "s'atzioni ca si cunformat commenti depit essiri a sa situatzioni", in su sentidu ca no ddui est prus diferèntzia a intru de s'atzioni individuali e s'atzioni de su karma cosmicu in relatzioni a sa situatzioni innui su fai individuali si determinat. In custa circustàntzia su fai giustu individuali fait andai aici de acòrdiu su karma specificu produsiu de s'atzioni individuali a su karma cosmicu, de no fai distinghiri prus su karma individuali de cussu universali e duncas fendi bessiri sa prima una cumponenti ìntima e indivisibili de sa sigunda. Po custu motivu s'"atzioni giusta" est puru craculat commenti unu "fai chentz'e fai".
    3. Cunduta giusta de vida (sammā ājiva) est a nai biviri in manera echilibrada evitendi is abusus, procurendi•si unu sostentamentu cun bonas trassas ca no faint dannu a is atrus. Custu comportat puru sa dominadura giusta de is intentzionis propias, in manera chi siant sempri orientadas faci a sa linea de mesania de cunduta de vida (majjhama patipada) gratzias a una atzioni giusta (sammā kammanta).
  • Sa "tertza tipologia" interessat sa specificidadi de sa «meditatzioni buddhista» (samadhi).
    1. Isfortzu giustu (sammā vāyāma) est a nai lassai andai s'istadus chi no si faint beni a sa saludi e s'incurai sceti de is chi si faint beni. Bolit nai puru cunfidai in sa bonesa de sa pratica buddhista propia insìstendi e impegnendi•si in unu giustu i echilibrau isfortzu, motivau de sa fiducia (saddhā) ca ndi benit de s'arresultaus scrùfius in s'avantzadura fata in su caminu personali de sa realizatzioni spirituali propia e in s'avantzadura faci de una sempri prus manna capatzidadi de esercitai una atzioni giusta (sammā kammanta) in sa pratica buddhista propia.
    2. Cussèntzia giusta (sammā sati) est a nai sa capatzidadi de tenniri sa conca priva de confusionis, chentz'essiri conditzionada de sa brama e de s'atacadura (trsna)
    3. Pratica giusta de sa meditatzioni (sammā samādhi) est a nai sa capatzidadi de tenniri su cumportamentu intimu giustu chi potat a su dominiu giustu de sei atotu duranti sa pratica de sa meditatzioni (dhyāna).
      In su Buddhismu Zen si usat su fueddu giapponesu "zanmai" intamas de su fueddu sanscritu "samadhi", cun su significau de conchista de su livellu prus elevau de "unioni", identificatzioni de su sei individuali cun sa realidadi esistenti. Est consillau meda in sa circustàntzia de s'otavu elementu de su caminu de otu partis su de usai su fueddu "zanmai", poita issu implicat unu istadu de a intru innui sa menti est assolutamenti libera de strubbus i est suspia de sa concentratzioni, ca si est apricada commenti si depit, est una carateristica spetzifica pedia in sa "pratica giusta de sa meditatzioni"


Ddui funt cuatru dhyāna (sanscritu) o jhāna (pāli).

  1. Su primu dhyāna est una conditzioni de satisfatzioni depia a s'arraxonamentu e a sa spricuadura.
  2. Su sigundu istadu est sa tranchillidadi chentza de arraxonamentu in sa spricuadura.
  3. Su tertzu potat a sa mancàntzia de onnia conditzionamentu ca benit de su trsna ca istat a sa basi de su sunfrimentu, indispensabili cosa de sciri po arribai a s'istadu ca sighit.
  4. Su cuartu cunsistit in su nirvana (sanscritu) o nibbāna (pāli), est a nai in su superamentu de su sunfrimentu esistentziali gratzias de su "pentzamentu-chentz'e-pentzamentu" e su «fai-chentz'e-fai» cunsighèntzia s'unu e s'atru de sa realizatzioni de sa perfeta «scidada spirituali buddhista», sa nominada "buddhidadi", est a nai sa «callidadi de Buddha» presenti in onnia Omini.

Su fueddu dhyāna est a s'origini de su fueddu sinogiapponesu zen: candu su Buddhismu est arribau in Cina, fut istetiu adatau a sa limba cinesa (chan). In seghida su Buddhismu fiat lompiu in Giapponi i una iscolla de importu mannu tenit custu nomini.

Diversas maneras de s'acostai a sa definitzioni de Buddhismu modìfica

Po cantu spetat a sa definitzioni de su Buddhismu ddui funt opinionis diferentis. Su Dalai Lama at definiu su Buddhismu «una scèntzia de sa menti». Sigundu cancu atru s'iat podiri puru definiri religioni, o a onnia modu iat tenniri carateristicas de tipu religiosu; sigundu atrus, s'iat podiri puru definiri una filosofia de vida, o a onnia modu iat tenniri carateristicas de tipu filosoficu; sigundu atrus ancora in su Buddhismu ddui funt totu e is duas carateristicas; e po urtimu atrus negant ca su Buddhismu fetzat parti de custas categorias specificas, de su momentu ca su Buddha atotu, candu s'agatataiat, a chini ddi pregontaiat si is cosas ca naraiat fiant «teistas», «ateas», o costituiant una «filosofia de vida», no arrispondiat mai e si nd'abarraiat sempri citiu. Propiu custa assèntzia de indìtzius e informatzionis at permitiu ca su buddhismu in prus de milli annus de istoria e de isvilupu in onnia parti de su mundu, fessit tolleranti de una manna variedadi de praticas a intru suu, fintzas a ndi bessiri cussa complessidadi de manifestatzionis e de facis oi presentis e ca funt puru causa de custa diversidadi de orientamentus e de opinionis a susu de sa definitzioni sua.


Buddhismu e religioni modìfica

In s'origini sua su Buddhismu si nd'abarraiat efetivamenti atesu de calisisiat pentzamentu religiosu. Buddha, in sa cica sua spirituali e in sa predica sua, s'arrefudat de afrontai chistionis de tipu religiosu chi interessant s'esistèntzia de un printzipiu divinu assolutu, o s'ipotetica natura de una anima separada de su corpu: chistionis de custa arratza no benint ni negadas ni afermadas, ma simplementi lassadas in su mudori. Castiendi•ddu aici su Buddhismu, a su printzipiu, si ndi stesiat meda de s'induismu de insandus, ca teniat commenti nùcleu s'identidadi intre su deu individuali e s'Assolutu divinu. Puru po cantu spetat a su Nirvana, ca puru est s'obietivu urtimu de sa pratica Buddhista, su Buddha e sa literadura Buddhista ca sighint preferint ddu definiri in negativu, chentz'e nd'afirmai nudda de su chi a issu pertocada. Custu no bolit nai ca su Nirvana cunsistada in su nudda: bolit nai simplementi ca limbagiu e pentzamentu no si podint acostai, ca no s'arranescit a contai cun is categorias concetualis poita sa sustàntzia sua est sa sbudiesa.

Onnia modu, pagu tempus a pustis de sa moti de su Buddha, si cummintzat a biri unu protzessu de «deificatzioni» de su maistu, contzepiu sempri prus pagu commenti omini ugualli a is atrus e sempri prus commenti creadura dotada de facultadis ispantosas e subrumanas. A custu protzessu de deificatzioni si nd'acostat unu cultu populari relativu a su Buddha e a is arrelìchias suas. In su sèculus a pustis, duncas, benit isvilupada a intru de su Buddhismu una fenomenologia devotzionali, fata de témpius, oratzionis e mitologia ca si cunfigurat a intru de is lacanas commenti una religioni de a berus. Castiendi•ddu aici ddui est chi afirmat, po cantu spetat a su Buddhismu Mahāyāna, ca issu siat una religioni.

Ddui est de nai ca puru si is diversas iscollas de su Buddhismu funt de acordiu in su de s'arrefudai de definiri in sensu positivu unu eventuali printzipiu divinu Assolutu, no benit a onnia modu negada s'esistèntzia de entidadis superioris a s'omini, est a nai is numerosas divinidadis de su politeismu. Su Buddhismu, no at mai negau s'esistèntzia de is deva in s'induismu aici commenti no at mai negau cussa de is kami giapponesus i antzis ddui est de nai ca nd'at acciuntu atrus: sceti in sa manera de biri Buddhista puru custas divinidadis (no contzepias commenti eternas o incorrutìbilis) faint pati, impari a s'omini e a totugantas is criaduras biventis, de su ciclu de su diveniri e de su sunfrimentu. Su Buddhismu at imbentau duncas meda contus innui una, o unu niaxi de divinidadis, cabat de su celu po ascutai cun arrispetu su fueddu de su Buddha o po ddi fai cancua praxeri, «incluendi•ddus a intru de is laicus», fendi•ddus devotus de pigai a esempiu e protetoris de su Buddhismu.

Ddui est de notai a sa fini ca, in dì de oi, me is biddas innui sa pati prus manna de sa populatzioni est buddhista o innui su Buddhismu at tentu una influèntzia culturali manna (Giaponi e Indotzina po esempiu), in sa percetzioni populari su Buddhismu est biu e cunsiderau commenti una religioni.

Buddhismu i ateismu modìfica

Cancunu pentzat ca sigomenti su Buddha at sempri bòfiu evitai de fai afermatzionis a susu de s'Assolutu, s'imparamentu suu est de siguru «ateu». Atrus creint ca su Buddhismu est ateu poita is divinidadis de su Brahmanesimu (ca a sa fini at a diventai Induismu), no podint fai evitai a s'omini su sunfrimentu de sa vida, e duncas ddui creiri o no ddui creiri no at a cambiai is cosas e s'Omini. Sigundu su Buddha s'omini depit agatai su camminu ca condusit a sa «scidada interiori» propia i a sa personali realizatzioni spirituali, gratzias a sa pratica individuali e a s'esamini criticu de s'esperièntzia personali (su dhamma-vicaya) sighendi su métodu introspetivu indicau de su Buddha atotu (su Bodhipakkhika Dhamma).

Puru papa Giuanni Paulu II, at biu in su Buddhismu unu fundamentu de ateismu, fendi cresciri aici sa tesi e is argomentatzionis de chi cicat de cumprovai in su Buddhismu unu sistema essentzialmenti ateu; issu afirmat in su libru-intervista Varcare la soglia della speranza de Giovanni Paolo II., ca «su Buddhismu est po su prus unu sistema ateu» de su momentu ca dd'ammancat s'acostamentu cun Deus: «Sa prenesa de su stesiamentu buddhista no est s'unioni cun Deus, ma su chi narant nirvana, est a nai unu istadu de indiferèntzia perfeta po su chi pertocat su mundu» e sighit narendi ca «su Buddhismu est, commenti su Cristianesimu, una religioni de salvesa, ma is dotrinas de salvesa de s'unu e de s'atru funt a intru de issas "cuntrarias"». S'evidentziat duncas s'ammancàntzia de riferimentus a is fueddus de «Deus» e/o «Divinidadi», fendi notai ca si riferit sceti in una manera generica a unu «agiudu superiori» ca no est agiudu «divinu». Custas opinionis naradas de su rapresentanti prus importanti e mannu de sa cresia catolica a susu de su Buddhismu, funt fundamentalmenti de acordiu cun unu documentu pretzedenti de su "Conciliu Vaticanu II (Nostra Aetate - 28 de Santuaini 1965)", puru si innoi si usant fueddus prus cuntziliantis poita sa politica interreligiosa ca ddui fut istetia innantis fiat prus moderada: «In su Buddhismu, sigundu is varias iscolas suas, benit connota sa insuficièntzia radicali de custu mundu mudangiosu e si imparat unu caminu innui is ominis, cun coru devotu e fiduciosu, arranescint a acuistai s'istadu de liberatzioni perfeta o de imbàtiri a s'istadu de alluidura suprema gratzias a is isfortzus fatus e a s'agiudu begnu de su celu»,

Custas funt is printzipalis arraxonis de chi iat bolliri identificai su Buddhismu commenti una genia de ateismu.

Negada est custa interpretatzioni atea de su Buddhismu de chi narat ca s'ateismu, essendi sa negatzioni massima de Déus, costituiscit issu atotu unu assolutismu, e duncas si depit cracullai commenti istrangiu a su Buddhismu ca si fundat in s'echilibrau "Caminu de mesu" (su Nobili Caminu de Otu Patis) ca, bogat po natura sua atotu caisisiat forma de assolutismu, si ndi stesiat duncas de s'unu e de s'atru, de su teismu e de s'ateimu puru. Duncas is iscrùpulus ca su Buddha sempri s'est postu in sa chistioni de s'Assolutu fiant po evitai de arruiri in una de is duas positzionis.

Stesiendi•si duncas de onnia forma de assolutismu, su Buddhismu essendi espressioni de su «Caminu de mesu» indicau de su Buddha in su famosu e fundamentali «discorsu suu de Benares», no podit a onnia modu no cunsiderai is chistionis esistentzialis propostas de s'ideologia teista e de cussa ateista, puru si ancòra no funt stetias risolvias.

Custas funt is printzipalis arraxonis de chi creit ca no esistit sa possibilidadi de identificai su Buddhismu commenti una genia de ateismu e duncas de ddu biri commenti negatzioni assoluta de Divinidadis (deismu) e/o de unu Deus specificu (teismu).

Si s'ateismu si bolit cunsiderai commenti s'abilidadi de afrontai «in manera critica» is dificultadis chentza de fai riferimentu a su chi superat sa realidadi, insandus si depit amitiri ca chentza de custa abilidadi est impossibili «imprassai» su Buddhismu, est a nai si ndi scidai. Su «Buddhismu nudda negat», mancai a onnia modu «est una religioni chentza Deus», chentz'anima (e chentza sei), chentza credèntzia e chentza misteru, basat a susu de sa cumprensioni de is ideas ca dda fundant e no in sa fidi. Ddui est istetia «una seta sceti», sa mahāsāmghika de is lokottaravādin ca cunsiderada Buddha unu omini trascendenti (lokottara, est a nai commenti de Deus) e su Buddha istoricu commenti unu fantasma (nirmānakāya) derivau de issu. Funt istetius issus a scurpiri is monumentus mannus de su Buddha me is rocas de su Bamiyan, is propius ca funt istetius bombardaus de is talebanus; essendi musulmanus iconoclastas is talebanus, est a nai destruidoris de immàginis, ant fatu s'errori de cunsiderai is scurturas commenti paganas. Puru si me is intentzionis de sa seta «ddui fiat idolatria», is istatuas rapresentaiant unu omini e no unu Deus, e is talebanus ant sciasciau una rapresentatzioni umana e po nudda divina poita Buddha est a donnia modu sceti unu omini.

Buddhismu e filosofia modìfica

Po cantu spetat a is arraportus a intru de Buddhismu e filosofia, sa chistioni est rendia prus complicada de sa definitzioni difitzili de su cuncetu de filosofia.

In su pentzamentu modernu, ca sighit a su sigulu XVI e a sa rivolutzioni scentifica, comunementi po filosofia s'intendit su «studiu de su significau e de sa giustificatzioni de sa connoscèntzia de s'aspetu prus universali de is cosas». Sa filosofia est duncas una forma de spricuadura de su sciri, ca bolit descriri sa natura prus profunda de sa realidadi. In custu sentidu est possibili rilevai aspetus filosoficus a intru de su Buddhismu. Sa presèntzia de chistionis bias commenti incongruentis in sa dotrina de su Buddhismu prus antigu (po esempiu sa negatzioni de s'esistèntzia de unu deu individuali) iat generau, me is séculus a pustis, speculatzionis teoricas mannas meda in sa tenta de ddas arrisolviri. Speculatzionis teoricas meda botas estremamenti complicadas, basadas assusu de sistemas de logica sofisticaus, ca discutint chistionis commenti cuddas de s'esistèntzia de su deu, o de unu printzipiu de causalidadi, ca podint agatai de is analogias a intru de sa filosofia de origini europea. Custas speculatzionis s'agatant po esempiu in s'iscola de su Madhyamaka o de su Vijnanavada.

Ddui est chi fait notai ca in su Buddhismu custas speculatzionis teoricas no funt diretas a definiri una descritzioni definitiva de sa realidadi (ambitzioni, custa, tipica de sa filosofia europea moderna), ma prus chi atru funtis strumentus momentaneus po permitiri a su praticanti Buddhista de fai svanèssiri is pregiudìtzius ratzionalis chi tenit arrispetu a sa realidadi in vista de s'ampuàda a su Nirvana.

A onnia modu, ddui est puru chi arrispondit ca in sa filosofia europea prus antiga, est a nai in cussa greca, su sciri ratzionali no fiat fini a sei atotu ma teniat una funtzioni strumentali in vista de un'ampuada spirituali. Aici sa dialetica platonica srebiat po podiri ampuai a su mundu puru de is ideas, i a sa propia manera is iscolas ellenisticas usaiant sa cica speculativa po scrufiri unu istadu mentali a s'aprigu de is strumbulladuras emotivas (commenti in su Stoicismu o in s'Epicureismu) o, po ampuai a una realidadi noa no definibili a fueddus (commenti in su Neoplatonismu). De notai ddui est ca, po cantu spetat a sa filosofia greca, s'ampuada filosofica non fiat sempri sceti mentali, ma si codrimingiaiat puru cun esercitzius fisicus, commenti po esempiu su cuntrollu de s'arrespiru, meda simbillantis ai cuddus buddhistas (susténnia est custa teoria de Pierre Hadot, istudiosu de su pentzamentu grecu antigu).

A sa fini ddui est de nai ca, po chi afirmat sa possibilidadi de fai analogias a intru de sa filosofia europea e su Buddhismu, no funt de lassai is assimbilàntzias cun sa teologia negativa, ca afundat is arrexinas suas in su Neoplatonismu e, gratzias a su Pseudu-Dionigi e Meister Heckart arribat cun Nicola Cusano fintzas a su printzipiu de sa modernidadi.

Sigundu sa manera de pentzai de su Buddhismu, s'origini e sa fini de s'universu no podint essiri avertias o cumprendias de s'omini, commenti puru totugantas is callidadis chi interessant a sa menti atotu. S'universu tenit in su fundu suu sa sensatzioni, s'intendimentu, sa connoscèntzia e is efetus mentalis relativus. Connosciri custu spàtziu po su chi est e in onnia cosa e lompiri a ddu superai est lompiri a sa prena alluidura. Meda botas sballiendi benit interpretau commenti unu nudda, una ammancàntzia o unu stampu nieddu, in beridadi issu acapiat onnia cosa. A custu spàtziu su Buddha ddu definit commenti sbudiesa ca cumprendit e connoscit totu is tempus e totugantas is diretziònis.

Ni teismu e religioni, ni ateismu, ni filosofia de vida modìfica

Is positzionis de cuddus ca funt favorevolis a definiri su Buddhismu unu «Caminu spirituali (magga) de pratica e disciprina (dhamma vinaya) individuali» ca lassat de una pati is concetus de teismu, ateismu e filosofia de vida e duncas no ddu incluint a intru de is religionis, ni a intru de is ideologias e filosofias, s'arrimant a susu de diversas genias de motivus.

  • Is concetus de religioni e filosofia funt nascius e si funt isvilupaus me Otzidenti, est a nai in sa traditzioni europea, e prus chi atru in s'istoria longa de su Cristianesimu e de sa influèntzia sua a susu de sa cultura europea; istoria ca pagu assimbillat a sa manera de biri su mundu ca tenit s'Asia Orientali. In custu sentidu iat essiri un'assurdidadi de printzipiu aplicai concetus commenti cuddus de religioni e filosofia a cancuacosa commenti su Buddhismu, nasciu e pesau in culturas ca, fintzas a cancua séculu fait, no connosciant custus concetus. Po esempiu s'istudiosu italianu Mario Piantelli afirmat ca ponniri a cantepàri is diversus tipus de Buddhismu «sic et simpliciter a is atrus "ogetus-religioni" costruius in manera prus o mancu arbitraria afibiendince•ddus a intru de su cuntestu ispantosamenti cumplicau de su mundu indianu podit arrisurtai, po sa prima temporada de s'istoria insoru, detzisamenti sballiau e desvianti». Sempri Piantelli, fait notai commenti su Buddhismu, in s'origini sua, cumportat «una preferèntzia soteriologica bastanti «anti-religiosa», assumancus sigundu sa manera traditzionali de definiri sa religioni».
  • Su Buddha paragonaiat sei atotu a su dotori ca, agatendi•si de ananti a unu omini ingotu de una frècia, a innantis de totu si donat de fai curendi•ddi sa ferida, moviu de sa prioridadi de ddi salvai sa vida, intamas de si preocupai po prima cosa de cicai s'arceri chi aiat tirau sa frècia lassendi morriri in s'ìnteris s'ingotu. Po su Buddha, duncas, pigai positzioni a susu de chistionis commenti su teismu, ateismu, filosofia di vida, currispondit a s'angustiai in sa cica de s'arceri, commenti faint is religionis, is ateus e is filosofias; custas pigadas de positzioni funt istrangias cumpletamenti a is imparamentus de su Buddha ca no si nd'incurat de issas e de cunsighèntzia su Buddhismu puru, craramenti, pigat s'arraxoni propia de essiri in manera cumpletamenti indipendenti de custas chistionis esistentzialis, proponendi•si sceti de curai su sunfrimentu postu a su centru de is Cuatru Nobilis Beridadis ogetu de s'alluidura de su Buddha e de su messagiu suu, intamas de chistionai de commenti o po nexi de chi si ndi originat su sunfrimentu atotu e poita s'Omini ndi siat corpiu.
  • Su Buddha atotu, candu s'agataiat, a chini ddi pregontaiat si is imparamentus suus fessint teistas, ateus, o costituessint una filosofia de vida, issu no arrispondiat mai, abarrendi•si sempri citiu. Custa manera de si esprimiri de su Buddha de ananti a sa crara dimanda de pigai positzioni a intru de teismu, ateismu e filosofia di vida, arrisurtat determinanti in sa chistioni de commenti benint cunsideradas custas rispetivas positzionis esistentzialis in su Buddhismu, e de commenti issu s'est svilupau a pustis sa moti de su Buddha. Su de s'abarrai citiu potat a pentzai ca su Buddha atotu bolliat a posta lassai de una pati custas chistionis me is imparamentus suus, no si podit interpretai custu cumportamentu commenti tostorrudesa de su momentu chi pagu a innantis de morriri su Buddha atotu fiat stetiu craru meda in su nai «ca issu aiat oramai arrispostu a onnia possibili pregonta de imparamentu fata de sa comunidadi de is paras». Su chi at nau, fait pentzai a una voluntadi crara de pati de su Buddha in su no bolliri acciungiri nudda de prus e in su no bolliri modificai nimmancus candu dd'abarraiat pagu de vida sa positzioni sua de «lassai de una pati is temas de teismu, ateismu e de filosofia di vida».
Si ligit in su Mahāparinibbānasuttanta («s'allegàda manna de su nibbāna definitivu»), sigunda setzioni, versu 32
« [...omissis...] ... Su biau arrispundit: "Ma, Ānanda, Ita atra cosa mi podit
preguntai sa comunidadi de is paras? Deu, Ānanda, ddis apu
imparau su Dhamma evitendi de creài una
dotrina esoterica i una essoterica [31]: su Tathāgata
est atesu meda de su essiri unu maistu
"cidriu" (ācariyamuṭṭhi) po cantu
spetat is imparamentus!" ...
[...omissis...] ... "Duncas, Ānanda, sieas una isula (dīpa) [35]
po bosatrus atotu, pigai aprigu a intru de bosatrus atotu e no in atru!
Chi sa isula bosta siat su Dhamma, chi s'aprigu bostu
siat su Dhamma e no atru!
31) Ligeus in su commentu: «No apu mai fatu de custu Dhamma ni una chistioni de a intru miu, privada, pentzendi "No ap a imparai custu Dhamma a is atrus", ni una chistioni de foras, pùbbrica, pentzendi "Ap a imparai custu Dhamma a is atrus"».
35) Su fueddu dīpa podit significai «làmpada» (sanscrito dīpa) o «isula» (sanscrito dvīpa). In su commentu, dīpa est interpretau cun "paṭiṭṭhā", basi, acotzu, agiudu, pasadroxu: si est, duncas, scioberau po «isula» ca est, a intru de is atras cosas, puru sa tradusidura acetada de costuma. »
Po custa ammancantzia de craras indicatzionis de pati de su Buddha atotu a susu de calissasiat sa categoria prus apropriada, a intru de is diversas positzionis esistentzialis, po collocai is imparamentus suus, est possibili puru definiri su Buddhismu unu «Caminu spirituali de disciprina e pratica individuali» in manera de podiri lassai de una pati gratzias a custa definitzioni is concetus de «teismu», «ateismu» e «filosofia de vida», aici commenti aiat fatu su Buddha atotu candu s'agataiat in vida e in manera de incluiri in s'ìnteris a intru de tali definitzioni puru s'indicatzioni de su Buddha, cuntennia in s'«allegàda de su nibbāna definitivu», ca spronada a sighiri in su camminu individuali propiu (essiri "dīpa") de atziada e realizatzioni spirituali, pighendi aprigu in sei atotus gratzias a s'esperièntzia personali propia de spricuadura de su dhamma (su dhamma-vicaya), sigundu su metodu introspetivu (Bodhipakkhika Dhamma) de issu imparau, ca condusit a sa prena realizatzioni buddhista gratzias a sa chi si narat «scidada spirituali buddhista».
  • A susu de s'inclassifibilidadi de su Buddhismu commenti forma de ateismu, ddui est unu cummentu de su venerabili Sri Dhammananda: "Est ateu su Buddhismu?(Da: “What Buddhists Believe” di K. Sri Dhammananda, pati sigunda, capitulu 6, pagg. 128-9.)

« Su Buddha cundannau aiat sa dotrina de s’assèntzia de Deus intendia commenti sa negatzioni de sa pregadoria e de sa renùntzia, sa negatzioni de is obbligus moralis e sotzialis e sa negatzioni de sa vida religiosa. Arraconnotu aiat cun particulari énfasi s’esistèntzia de valoris moralis e spiritualis. Proclamau aiat sa supremàtzia de sa lei morali. Sceti in unu sentidu su Buddhismu podit essiri definiu ateu, est a nai candu negat s’esistèntzia de unu Deus eternu onnipotenti o de unu sannori creadori e ordinadori de su mundu. Su fueddu “ateismu”, a onnia modu, est in generali carrigau de una cantidadi de varius sentidus o implicàntzias ca no funt in nisciuna manera assotziabilis a s’imparamentu de su Buddha. Chini usat su fueddu “ateismu” de costuma dd’assotziat a una dotrina ca no connoscit nudda de prus elevau de su mundu sensibili e de sa felicidadi strinta ca custu podit giai. Su Buddhismu no sustenit nudda chi assimbillit a custa dotrina. No ddui at giustificatzioni po etichetai is buddhistas commenti ateus, nichilistas, paganus, miscredentis o comunistas sceti poita no creint in unu Deus creadori. Su cuntzetu buddhista de Deus est diversu de cussu de is atras religionis.

Is diferentzias in su creiri no giustificant s’atributzioni de paranominis o de istevingius desviantis. Su Buddhismu cuncordat cun is atras religionis ca una felicidadi auténtica ca durat no si podit agatai in su mundu materiali. Su Buddha acciungit perou ca sa felicidadi auténtica ca durat no si podit agatai [nimmancus] me is istadus de s’esistèntzia elevaus o subranaturalis a is calis si giait su nomini de mundu celesti o divinu. Puru chi is valoris spiritualis proponnius de su Buddhismu funt orientaus a unu istadu chi superat su mundu medianti su logru de su nirvana, issus no operant una separadura a intru de su ”prus a inguddeni” e su “innoi e immoi”. Tenint arrexinas firmas in su mundu atotu, chi abbramant a sa prus elevada realizatzioni in custa esistèntzia atotu. »

Bibliografia modìfica

De sighida una bibliografia arraxonada de is testus 'de su' e 'a susu de' su Buddhismu in limba italiana.

Testus generalis a susu de su buddhismu, totugantas is iscolas modìfica

  • Richard H. Robinson, Ubaldini, ISBN 88-340-1268-2.
  • Giangiorgio Pasqualotto, Donzelli, ISBN 88-7989-349-1.
  • Stephen Batchelor, Neri Pozza, EAN 9788873056508.
  • Alexandra David-Nèel, ECIG.
  • Bernie Glassman, Mondadori.

Testus canonicus atinentis a su Buddhismu de is Nikāya o a su Buddhismu Theravāda modìfica

Funt is testus cunsideraus canonicus de totugantas is iscolas buddhistas. Tocat arragodai ca s'iscola Theravāda cunsiderat "canonicas" sceti is operas cuntennias in su Canoni pāli.

  • Mondadori, ISBN 88-04-47898-5.
Contiene una selezione di scritti dal Canone pāli, dal Canone tibetano nonché un sūtra, lo Śālistambasūtra, scoperto agli inizi dello scorso secolo nel Gilgit.
  • Bollati Boringhieri, ISBN 88-339-1260-4.
Contiene il Dhammapada, Itivuttaka e il Suttanipata estratti dal Canone pāli.
  • Ubaldini, ISBN 88-340-1293-3.
È la pubblicazione del terza raccolta contenuta del Sutta Pitaka del Canone pāli.

Testus canonicus po su Buddhismu Mahāyāna modìfica

Funt testus cunsideraus canonicus sceti de is iscolas de su Buddhismu Mahāyāna e de su Buddhismu Vajrayāna. No funt cunsideraus canonicus de s'iscola Theravāda e de is atras is iscolas de su Buddhismu de is Nikāya, cust'urtimas funt totugantas sparessias.

  • Mondadori, ISBN 88-04-51354-3.
Cuntenit una antologia de sūtra de su Buddhismu Mahāyāna e de tantra de su Buddhismo Vajrayāna bogaus a pillu de su Canoni cinesi e de su Canoni tibetanu.
  • Peter Harvey, Le Lettere, ISBN 88-7166-390-X.
  • Christmas Humphreys, Astrolabio Ubaldini, ISBN 88-340-0681-X.
  • Klaus K. Klostermeier, Fazi, ISBN 88-8112-603-6.
  • Kulananda, Armenia, ISBN 88-344-0785-7.
  • Damien Keown, Einaudi, ISBN 88-06-14797-8.
  • Luciana Meazza, Xenia, ISBN 88-7273-300-6.
  • Lama Ole Nydahl, Mediterranee.
  • Mario Piantelli, Laterza.
  • Mauricio Y. Marassi, Marietti, ISBN 88-211-6549-3.

 
Wikimedaglia
Custu est unu de sos artìculos de su mese, est a nàrrere unu de sos mègius artìculos creados e postos in sa pàgina printzipale dae sa comunidade, chi l'at isseberadu pro su mese de maju de su 2009

Candidados pro sos meses benidores

Totu sos artìculos de su mese