Mohandas Karamchand Gandhi

(Reindiritzadu dae Mahatma Gandhi)
Custu artìculu est iscritu in sa grafia campidanesa. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

logudoresu · LSC · nugoresu

« Sias su cambiamentu chi bolis biri acontèssiri in su mundu »
(Mahatma Gandhi)

Mohandas Karamchand Gandhi in devanagaresu मोहनदास करमचन्द गांधी, (Porbandar, 2 de santugaine 1869 – Delhi Noa, 30 de ghennàrgiu 1948) est istadu unu polìtigu e ghia spirituali indianu. Est istadu su capu de su Motu indipendentista indianu. Prus chi àteru fiat connotu cun su nòmini de Mahatma Gandhi ([महात्मा], "àmina manna" in sanscritu) allomìngiu donau po primu dae su poeta Rabindranath Tagore. In Ìndia ddu tzèrriant Bapu (in devanagaresu: બાપુ bāpu, "Babbu"). Gandhi est istadu unu de is primus a teorizari e pònniri in pratica sa satyagraha, sa resistèntzia a s'opressioni disubidiendi a modu civili totu su pòbulu impari sighendi su printzìpiu de sa non-violèntzia. Proprio custu at portau s'Ìndia a s'indipendèntzia e at inspirau medas àterus movimentus pro is deretus civilis in totu su mundu e medas àterus polìticus in totue. Est onorau ufitzialmenti in Ìndia comente Babbu de sa Natzioni tantis chi ant detzìdiu chi sa die sua de nàscita siat festa natzionali (Gandhi Jayanti) e in totu su mundu est sa Die Internatzionali de sa non-violèntzia.

Gandhi allirgu in is annus trinta

Biografia

modìfica

Mohandas Karamchand Gandhi nàscit su 2 de santuaine a Porbandar, una bidda de piscadoris in s'istadu de Gujarat, in Ìndia. Sa famìlia sua apartenet a sa comunidade modh, grupu de traditzioni cumerciali. Istudiat a sa Alfred High School a Rajkot, incuni su babbu est su Primu Ministru de su printzipadu locale.

In su 1881, a s'etadi de trexi annus Gandhi si còiat, cun d-una coia combinada comenti narat sa traditzioni indù, cun Kasturba Gandhi fedali sua. Ant a tènniri cuatru fillus totus mascus.

 
Gandhi a su tempu de s'universidadi

Disterru in Europa

modìfica

A dixaset'annus partit po istudiari de abbogau in sa University College de Londra innui si cuncordada e si bestit comenti unu gentleman ingresu. Po mori de custu benit bogau dae sa casta sua.

Recuida a domu

modìfica

At a torrari in Ìndia su 12 de làmpadas de su 1891, duas dis a pustis de àiri passau is esamis de giurisprudèntzia: apena chi arribat ddi nanta ca sa mama est morta. Cun s'agiudu de su fradi torrat a intru de sa casta e incumentat a traballari comenti abbogau ma tenit meda problemas poita non portat isperièntzia non connoscit beni is legis indianas e timit a fueddari in pùbricu. Prova a si cuncordari in Bombay (imoi tzerriada Mumbai) ma lassat pèrdiri po problemas de dinai.

Movimentus po is deretus civilis in Sudàfrica (1893-1915)

modìfica

Su ratzismu in Sudàfrica

modìfica

Tandus Gandhi torrat a Rajkot po traballari anchè su fradi (issu puru abbogau). A pustis de dus annus s'impresa Dada Abdulla & C, ca cumèrciat in su Natal, ddu incarrigada de difèndiri una càusa in Sudàfrica. Fintzas a custu momentu Gandhi est istadu unu tipu druci, timorosu e proddincu candu depit fueddari in tribunali.

In Sudàfrica connoscit s'apartheid (segregatzioni de is nieddus), mescamenti su ratzismu de sa genti pro is 150 milla indianus chi biviant innia. At biu ca is cunnatzionalis suos fiant comenti isciabus e custu ddi fait fàiri una evolutzione a intru de su sentidu ispantosa. Issu etotu est su testimongiu in prima persona de fatus de ratzismu, intolleràntzia e ingiustìtzia in Sudàfrica. Nomenau est su fatu candu fiat in d-unu trenu cun su billettu de prima classi e ddu boliant fàiri andari in segunda classi ma issu protestendi s'est fatu bogari. Fintzas in su tribunali ci dd'ant bogau poita s'est arrefudau de si ndi tirari su turbante dae sa conca.

Custus e àterus fatus cunbincint Gandhi a pigari alientu po pigari parti ativa in su çertu contras custas ingiustìtzias ca beniant fatas a is indianus in su Natal. Tandus iscridit missadas de protesta a is giornalis e fait unu atòbiu in Pretoria cun totus is cunnatzionalis suos innui fait su primu discursu pùbricu e una petitzioni de protesta. Medas funt is atzionis de Gandhi in su Natal, issu est giai unu capu, difatis in su 1893 fundat su Natal Indian Congress e diventat su segretàriu.

S'intrada in polìtiga

modìfica

In su 1901 Gandhi torrat in Ìndia e partecipat po sa prima borta a su Cungressu Indianu e otenit unu detèrminu po sa situatzioni de is indianus in Sudàfrica. Girat po un annu totu s'Ìndia in trenu bestiu comenti unu pòberu pedditzoni e pustis torrat in Sudàfrica.

 
Gandhi cun pobidda sua Kasturba (1902)

Contribuiscit in su 1903 a sa fundatzioni de su giornali Indian opinion e s'interessat de induismu. Còmporat una portzioni de terra a Phoenix (Durban) pro imprentari su giornali e po coltivari impari a famìlia e collaboradoris. Su dominàriu de Phoenix est su primu modellu de ashram poita si praticat sa pregadoria e su traballu e totus funt retribuius cun su matessi tantu chentza diferèntzia de natzionalidadi o colori de peddi.

Gandi fait su voto de castidadi, cumintzat sa preparatzioni spirituali e sa pràtica de su digiunu, non bufat prus su lati. Si ndi segat is pilus e sciàcuat bassas e fognas.

Partecipat a sa protesta de su Congressu Indianu contras a s'Imperu britànnicu, e a cussa sempri non-violenta contras sa lei ratzista in Sudàfrica innui benit arrestau impari a àterus indianus e cinesus (unas cantas de custus ant a èssiri bocìus). Sa protesta s'ammàniat e su Generali Jan Christiaan Smuts est costrintu a negotziari cun Gandhi e is leis ratzialis benint burradas.

Cuntienda po s'indipendèntzia de s'Ìndia (1915-1945)

modìfica

Primus beni fatus

modìfica

Gandhi si nd'andat dae su Sudàfrica in su 1914 po andari in Inghilterra. Po mori de unu dolori chi dd'increscit depit torrari in Ìndia. Isbarcat in su portu de Bombay su 9 de gennaxu de su 1915 innui ddi faint is festas de eroe natzionali. Cuss'annu etotu girat totu s'Ìndia in trenu ne is biddas de sa natzioni.

A pustis de dus annus in su Champaran, unu distretu de su Bihar, organizada sa disobedièntzia civile de millas massàius chentza de terra opressius dae is impresàrius ingresus, mali pagaus e pòburus meda ca funt cunstrintus a coltivari indiosfare (ca serbit po fàiri s'indaco) a su postu de cosa de papari. In su mentris cun àterus volontarius fàbricat iscolas e uspidalis.

S'autoridade ddu bolit impresonari po turbamentu de s'òrdini pùbricu ma gratzias a is massaius ca protestant a su processu suo e gratzias a s'atzioni de Gandhi etotu ca provat a creari unu cumpromissu cun is impresarius s'acusa benit arritirada. Assafinis s'autoridade creat una Comisioni, cun Gandhi a intru, chi detzidit ca sa situatzioni de is massàius depit acabari.

Giai in su matessi tempu Gandhi intendit ca is massaius de su Kheda non ci dda faiant a pagari is tassas po mori de una carestia, tandus organizat is massius, ddis imparat su satyagraha e a pustis de unu sciòperu de 21 dis arribat a un acòrdiu ca donat fama e notidadi a Gandhi in totu s'Ìndia. Dae custu momentu benit batiau dae su pòbulu Bapu (babu).

Sa non-cooperatzioni

modìfica

A pustis de sa prima gherra mundiali su Rennu Auniadu aprovat una lei po allonghiari is restritzionis de gherra in tempu de paxi. Gandhi s'oponit cun d-unu movimentu de disubidièntzia civili incumentzadu su 6 de abrili de su 1919 cun d-unu hartal, unu sciòperu generali no andendi a traballari ma preghendi e digiunendi. Gandhi benit impresonau. Iscopiant trumbullus in totu s'Ìndia, unu de-i custus est su massacru de Amritsar innui is sordaus ingresus bocint unas centus civilis e ndi ferint unas millas. Custu fatu fait inchietari meda su pòbulu e custu igenerat àteras violèntzias criticadas medas dae Gandhi.

 
Gandhi fibendi sa lana

In su matessi annu Gandhi intrat in su partidu de su Cungressu Natzionali Indianu mirendi a sa Swaraj ca est s'indipendèntzia cumpleta: individuali, spirituali e polìtica (auto-guvernu). Segundu Gandhi custa mira podit èssiri cumpletada isceti ponendi unu lìmitis precisus a sa cuntienda e sighendi is princìpius de sa satyagraha, sa non-violèntzia. In paghu tempu issu divenit su leader de su movimentu anti-coloniale indianu e in su 1921 benit fatu presidenti de su Partidu de su Cungressu. Suta de su cumandu suu benit aprovada una carta noa innui si fueddat de Swaraj comenti iscopu de mirari. S'iscritzioni a su partidu est oberta a totus suta pagamentu de unu tanti simbòlicu. Gandhi aconciat s'organizadura de su partidu, sa disciplina e sa gerarchia e ddu fait diventari unu partidu de truma ispaniau in totu sa natzioni.

Partit su boicotàgiu de totu is produtus istrangius mescamenti cussus ingresus. Gandhi narat a sa genti de si bestiri cun roba indiana e no ingresa, de lassari is traballus po su guvernu e de nci fuliari is tìtulus e is ònerus britànnicus.

Su massacru de Chauri Chaura

modìfica

Sa non-cooperatzioni otenit bona sorti meda e totu sa pobulatzioni, onnia casta indiana, partecipat prexada. Fintzas a freàxiu de su 1922 candu sa pobulatzioni intzitziada dae sa politzia s'arribellat massacrendi e abruxendi bintidus politziotus. Gandhi abarrat deludiu meda dae su balossimini de su pòbulu tandus arrepianat sa disubidièntzia civili e digiunat po cincu dis. Su dexi de martzu 1922 benit impresonau e processau po sovversioni. Gandhi narat de èssiri faltosu e pedit su màssimu de sa pena. Benit cundannau a ses annus de presoni ma est lassau a pustis de dus annus. S'arritirat dae is protestas, s'ocupat de su partidu e incumintzat a iscriri s'autobiografia.

Su Purna Swaraj

modìfica

Torrat in fortzas in su 1928. S'annu in antis su guvernu britànnicu aiat nomenau una cumissioni noa cun a intru unu indianu isceti. Sa cumissioni benit boicotada dae totus is partidus indianus. Gandhi suportat su detèrminu de su Cungressu de Calcutta de su nadale 1928 ca pedit a su vice-rei Lord Irwing de scioberari tra concèdiri a s'Ìndia s'istatudu de protetorau (Dominion) o de s'abetari una protesta manna non-violenta po otènniri s'indipendèntzia.

« S'indipendèntzia chi sònniu deu diat èssiri un indipendèntzia polìtica, econòmica e morali. Indipendèntzia polìtica bolit narri sa burradura de su cuntrollu de s'esèrtzitu britànnicu. Econòmica bolit narri s'emancipatzioni totali dae su capitale e dae is capitalistas britànnicus e dae is currespundentis indianus. Morali bolit narri sa libertadi dae is fortzas de defesa armadas. »
 
Gandhi in sa caminada de su sali

Su guvernu britànnicu, presièdiu dae su laburista Ramsay MacDonald, non concedit s'istatudu tandus su Cungressu Indianu, dirìgiu dae Jawaharlal Nehru, aprovat unu documentu ca dichiarat su Purna Swaraj, s'indipendèntzia cumpleta. Su 31 nadale 1929 benit artziada a Lahore sa bandera indiana. Su 26 gennaxu 1930 benit celebrau dae su partidu de su cungressu indianu e dae sa magioria de s'organizaduras indianas comente Die de s'indipendentzia de s'Ìndia.

Sa caminada de su sali

modìfica

Gandhi fait isciri ca sa satyagraha torrat a incumentzari. In su martzu 1930 si fùrriat contras sa tassa de su sali. Incumentzat aici sa nòtida caminada de su sali chi partit cun sessantotu satyagrahis dae s'ashram de Ahmedabad su 12 martzu e acabat a Dandi su 6 abrili 1930 pustis 380 km de caminada. Arribaus a sa costa de s'Oceanu Indianu Gandhi e is suos estraint su sali frighendisindi de su monopolio Reale e benint copiaus dae migliajas de indianus ca fiant allobaus in su mentris de sa caminada.

Custu fatu, una de is cosas prus arrenexas de s'istòria de sa non-violèntzia de s'Ìndia, benit pigada meda mali dae s'imperu britànnicu ca regiscit brutalmenti impresonendi prus de 60.000 personas. Fintzas Gandhi e àterus elementus de su Cungressu benint iprisonaus. Unas cantas de satyagrahis in prus benint arropaus in sa chirca de pigari in modu non-violentu su sali dae is salinas.

 
Sa caminada de su sali

Su viàgiu in Europa e s'arritiru dae sa polìtiga

modìfica

Candu in su 1931 bessit de presoni, su guvernu britànnicu, impersonau dae su vice-rei Lord Edward Irwin, detzidit de negotziari cun Gandhi. A pustis de otu longus cunfrontus, is duus, firmant su Patu Gandhi-Irwing (Patu de Delhi): is britànicus depint liberari is prisoneris polìticus, legitimari s'arregollidura de sali po cuxina a su pòbulu e depint arriconnosciri su deretu de is indianus a boicotari sa roba ingresa. Gandhi depit in càmbiu fàiri acabari su movimentu de disubidièntzia civili.

In prus Gandhi benit cumbidau a una mesa tunda in Londra, comenti ùnica persona de su partidu de su Cungressu, po chistionari de una noa carta costitutzionali indiana. Si tratenit in Europa tres mesis innui atòbiat fintzas Benito Mussolini. Su Papa Pio XI non ddu bolit atobiari poita narat ca Gandhi no est bestiu beni.

Gandhi torrat in Ìndia pustis sa faddina de sa Cunferentzia. Is ingresus ant fueddau isceti de pricìpius indianus e de minorias ma no ant fueddau de trasladari is poteris dae s'imperu britannicu a s'autoridadi indiana. In su matessi tempu su marchesi Freeman-Thomas, ca at pigau su postu de Lord Irwing, incumitzat a cumbàtiri is natzionalistas indianus e Gandhi benit impresonau torra. In su 1932 candu est ancora in sa presoni de Yeravda Gandhi arrenescit cun d-unu digiunu de ses dis a fàiri arritirari e revocari su provedimentu de su guvernu MacDonnald ca faiat votari is intocabilis in d-unu logu diversu de is àterus.

In su 1934 Gandhi s'arritirat dae sa vida polìtiga, dedichendisia de prus a sa riforma spirituali de s'Ìndia e non prus a s'indipendèntzia.

S'iscòpiu de sa segunda gherra mundiali

modìfica

In s'istadi de su 1934 ant a tentari tres bortas de bociri Gandhi ca, peri in mesu a is annus Trinta, sighit a èssiri cunsiderau dae su guvernu de Londra s'allegadori principali cun su cali negotziari su passagiu de s'Ìndia a su regime polìtigu nou.

Is raportus cun s'autoridadi britànnica torrant a èssiri tèndius meda intre sa Segunda Gherra Mundiali. A s'iscòpiu de su certu (1939) Gandhi, chentza de chistionari cun is dirigidoris de su Cungressu, oferit un acotzu morali non-violentu a s'isforzu de gherra britànnicu.

Is cumpunentis de su Cungressu non consultaus s'ofendint e donant is dimissionis in truma. Gandhi, pustis cuntierras longas, càmbiat pensamentu e narat ca s'Ìndia non podit partecipari a sa gherra po sa libertadi de sa democazia chi custa non benit arreconotta mancu a s'Ìndia etotu. Mancari fiant solidarius cun is vìtimas de is Nazistas, Gandhi e su partidu de su Cungressu difati narant ca s'Ìndia diat contribuiu a sa ghera isceti chi is ingresus diant arreconnosciu a is indianus sa libertadi chi ddis fiat denegada.

Su detèrminu Quit India

modìfica
 
Gandhi iscriendi in su 1942

Su guvenu non amollat a pitzu de s'indipendèntzia prus a prestu cicat de creari un'iscorriu tra induistas e munsulmanus intre su movimentu polìtigu indipendentista indianu. In càmbiu Gandhi infòrtiat is preguntas de indipendèntzia iscriendi su 13 abrili 1942 unu detèrminu ca pedit a is britànnicus de lassari s'Ìndia: Quit India. Cun custu su Mahatma cumbidat a sa furriada non-violenta totali. Benint organizadas amostaduras mannas de protesta.

Segundu Gandhi e su Partidu de su Cungressu custa est sa furriada prus radicali mai fata. Is ingresus s'oponint cun d-una truma de impresonaduras, violèntzias, oprissionis mai bias. Migliajas de indipendentistas benint bocius o fertus dae sa politzia, àteras centenas de migliajas benint ingabiaus. Gandhi e totus is dirigidoris funt impresonaus a Bombay su 2 austu 1942. Gandhi abarrat impresonau po dus annus in su palatzu de Aga Khan a Pune. Innoi acontessint duas malafatas ca dd'increscint meda: in antis su consilleri suo Mahadev Desai morit a pustis de ses dis de presoni de infartu. In fatu sa pobidda Kasturba morit a pustis de 18 mesis de presoni po mori de una polmonite.

In su 1943 Gandhi, ancora in presoni, digiunat po 21 dis po fàiri penitèntzia po totus is violèntzias acuntèssias in su mentris de s'insurretzioni pobulari indiana. Su movimentu Quit India s'iscòviat comenti una disgràtzia.

Gandhi benit spresonau su 6 maju 1944 po èssiri operau: fiat malàidu meda de malària e dissenteria e is britànnicus timiant chi potzat mòrriri in presoni e timiant sa protesta pobulari in fatu.

Cun totu chi sa violenta oprissioni, assafini in su 1943 su movimentu Quit India arrennescit a otènniri arresurtaus. Difati, acabada sa gherra, su Primu Ministru britànnicu nou Clement Attlee (su in fatu a Churchill) fait isciri ca su podere at a èssiri trasladau a is indianus. Tandus Gandhi fait acabari su certu e 100.000 impresonaus polìtigus benint liberaus. A pustis de pagu tempu su vice-rei Wavell incarrigat Jawarhallal Nerhu de formari unu guvernu de s'Ìndia indipendenti.

Sa liberatzioni e sa partzidura de s'Ìndia (1945-1947)

modìfica

Su Rennu Auniadu, gratzias a is pressionis de su motu anti-coloniali, detzidit de donari s'indipendèntzia prena a sa colonia sua e su 24 martzu 1947 nòmenat vice-rei e guvernadori generali de is indias Lord Mountbatten, cun su còmpitu dificoltosu de preparari s'indipendèntzia.

 
Sa partzidura de s'Ìndia (1947)

Sa Lega Munsulmana, su segundu partidu indianu, fiat in cussu tempu ghiau dae Mohammad Ali Jinnah: Jinnah fiat unu natzionalista islamicu e est istadu su primu chi, in su 1940, at fatu isciri su pensamentu suo de una natzioni indiana islamica, su Pakistan. Sa lìnia polìtiga de sa Lega Munsulmana mirada a una divisioni de is duas prus mannas comunidais religiosas.

A-i custu puntu tantu sa Lega Munsulmana chi su partidu de su Cungressu funt cunvintus chi àteras solutzioni non ddu est chi non cussa de su piano Mountbatten (partzidura Pakistan e Ìndia) po istransiri una gherra civile intre munsulmanus e indùs.

Sa gherra indo-pakistana

modìfica

A pustis de s'indipendèntzia tensione meda ddu est intre Pakistan e Ìndia po mori de chistonis de territotius e violèntzias avennias in fatu a sa separatzioni. Sa tensioni prus manna est cussa de su Kashmir. Su maharaja indù de su Kashmir, candu depiat detzìdiri chi s'uniri cun s'Ìndia o cun su Pakistan at arretudau e in cussu momentu s'istadu suo dd'ant invàdiu is islamicus cun d-unu carraxu de tribùs. Assafini su maharaja detzidit de s'uniri cun s'Ìndia mancari sa magioria de sa pobulatzioni siat munsulmana e custu amanniat sa tensioni in sa regioni. S'arribat aici a sa gherra indo-pakistana de su 1947.

Su 13 de gennaxu 1948, a s'edadi de 78 annus, Gandhi s'ùrtimu digiunu cosa sua a Delhi. Preguntat de fàiri acabari sa violèntzia sùbitu, pedit chi siat su Pakistan siat s'Ìndia donant garantzias de paridadi po is praticantis de totu is religionis, e chi s'Ìndia torrit su dinari (550 milionis de rupias) chi depit a su Pakistan. Gandhi timit ca s'instabilidadi e s'insiguresa si potzat amanniari creendi una gherra civili in Ìndia.

« Sa morti dia èssiri una liberatzioni manna po mei, prus a prestu chi abarrari testimòngiu impotenti de su sciùsciu de s'Ìndia, de s'Induismu, de su sikhismu e de s'Islam. »

Mancari ddu fueddint meda po ddu fàiri papari issu non acabat su digiunu. Su guvernu indianu est custrintu tandus a pagari is 550 milionis a su Pakistan. Fintzas is dirigentis de is àteras comunidadis dd'assicurant ca ant a acabari sa violèntzia. A-i custu puntu Gandhi acabat su digiunu buffendi·sì suci de aràngiu.

Sa morti

modìfica
« Bivi comenti chi no depis mòrriri cras. Impara comenti chi depis bivi po sèmpiri. »

Su 30 gennaxu 1948 anchè sa Birla House, in Delhi Noa, in su mentris chi fiat andendi in su giardinu po sa sòlita pregadoria de is 5 de merí, acumpangiau dae is netas Abha e Manu, Gandhi benit bocidu cun tres cropus de arrivortella dae Nathuram Godse, unu fanàticu indù radicale. Godse pensaiat ca Gandhi fiat s'arresponsabili de is cedimentus de s'istadu indianu a favori de su Pakistan. Prima de sparai Godse s'incrubat po reverèntzia a su fronti de Gandhi, poi provat a si fuiri ma gratzias a sa genti ca ddu bolia arropari si cunsegnat a sa politzia. S'otu de santandria Godse benit cundannau a morti e giustissiau sa chida in fatu.

Sa formatzioni culturali

modìfica

In Ìndia, po mori de is teosoficus, Gandhi iscoberrit su libru Bhagavad Gita ca dd'at a mudari meda su pensamentu e su sentidu, mescamenti s'idea ca su disìgiu est portadori de patimentu e tribulia. Dae custu momentu s'at a interessari de religioni, non prus isceti de Induismu ma peri de Buddismu, Islam e Cristianèsimu.

Fintzas a cuddu momentu issu si fiat formau isceti cun librus sagraus de sa religioni induista. Candu andat a Londra cumintzat a connosciri sa cultura otzidentali ligendi librus a pitzu de socialismu libertàriu de William Morris, de anarchismu cristianu e pacifista de Lev Tolstoj, de sa teoria non-violenta de s'iscritori americanu Henry David Thoreau e de vegetarianismu de H.S.Salt. Intre sa vida sua Gandhi sighit a lìgiri testus sagraus indù, cun s'aciunta de àterus comente Tolstoj e Ruskin.

De importu meda po sa vida de Gandhi est istadu s'atòbiu cun su poeta mannu Rabindranath Tagore in su 1916 in su mentris de su viàgiu in trenu po totu s'Ìndia.

Àterus progetus

modìfica

Bibliografia

modìfica

Sa chi sighit est sa bibliografia in limba italiana:

Acàpius de foras

modìfica

 
Wikimedaglia
Custu est unu de sos artìculos de su mese, est a nàrrere unu de sos mègius artìculos creados e postos in sa pàgina printzipale dae sa comunidade, chi l'at isseberadu pro su mese de làmpadas de su 2009

Candidados pro sos meses benidores

Totu sos artìculos de su mese