Sardu arborense (variedade de su sardu)

Artìculu in LSC

Su sardu arborense est una variedade de sa limba sarda, faeddada in sa zona tzentru-setentrionale de sa provìntzia de Aristanise in sa tzentru-otzidentale de sa de Nùgoro. Is caraterìsticas de custu grupu de dialetos resurtant pagu omogèneas e allindàbiles, ma su chi ddu seberat dae is àteras variedades est sa cumpresèntzia de fenòmenos tìpicos intermèdios intre sas duas macro-variedades logudoresa e campidanesa de sa limba, chi si manifestat in manera mudangiosa dae una bidda a s'àtera. Si podet nàrrere ca, in manera bastante prebidida, is aspetos intermèdios de prus difìtzile incuadramentu intre sas duas macro-variedades current a costadu de sas antigas làcanas setentrionales de su giuigadu de Arbaree e, in piessignu in is sub-regiones de su Barigadu e de su Mandrolisai, s'insertamentu de una allega in su macro-grupu logudoresu o campidanesu resurtat fatu·fatu meda dificultosu de discriminare.

Mapa de sa partzidura de sa limba sarda. Is dialetos aristanesos tocant a sa parte setentrionale de sa variedade campidanesa e bi benint a èssere iscerados dae lìnias.

Custa variedade fiat proposta pro sa prima borta Vittorio Angius e a fatu in sos annos setanta dae Antonio Sanna, chi dda individuaiat prus che comente ammesturu de sas caraterìsticas linguisticas de su norte e de su sud de s'ìsula, comente "produtu dinàmicu de s'istòria linguistica de Sardigna e de sas tensiones suas".

Pro su chi pertocat s'istòria sua, si podent agatare trassas de custu tipu de variante in is atos e ducumentos produidos in su giuigadu de Arbaree in època medievale. Siat dae unos cantos Condaghes siat, in mesura prus manna, dae sas primas trascriiduras de sa Carta de Logu, resurtat evidente s'autonomia de una bariedade de sa limba chi cunserbat carateres, mantentos fintzas a oe in die.

Su grupu arborense incluet totu sa zona allindada intro de is làcanas inditadas a sighireː

• sud-ovestː Crabas
• sudː Samugheo
• ovestː Santu Lussurzu
• norteː Otzana
• estː Ovodda

In lìnia prus generale su sardu arborense est insertàbile in su grupu de is variedades de mesania, un'àrea linguìstica murra e cun trèmenes pagu pretzìsos, a mesu intre campidanesu e logudoresu, in ue aguantant impare fenòmenos de cumpromissu, chi in s'impare formant sa de tres variedades (o de bator cunsiderende su nugoresu che unu grupu autònomu) de su sardu. In sentidu ladu, nd'est inclùdida in intro totu s'àrea tzentrale de s'ìsula, tochende dae su Campidanu de Aristanis setentrionale e su Montiferru, fintzas a s'Ogiastra, passende a traessu Guilcer, Barigadu, Mandrolisai, Sarcidanu e Barbàgia de Seulu.

A sa lughe de sos caràteres peculiares "ìbridos" chi ddu contradistìnghent, oe in die rapresentat una de sas àreas ogetu de istùdios prus atentziosos pro sa chirca de unu istandard universalmente atzetadu de sa limba sarda.

Caraterìsticas

Sa variedade aristanesa de su campidanesu pigat is caràteres prus definidas in is biddas chi s'agatant a penas prus a su norte de Aristanis, fintzas a is chi s'agatant a làcana cun su Montiferru (in ue franca Narabuia chi est solu tzentru de allega campidanesa, in totu is biddas est faeddada una carchi forma de logudoresu) e in totu su Barigadu, subregione chi s'agatat a s'estu e pagu prus a norte de Aristanis. Chircare de ddi trassare trèmenes pretzisos no est comente chi siat possìbile.

In s'àrea de Campidanu s'agatant in antis de totu caraterìsticas pròpias a sa zona, intre is prus innovadoras de sa variedade campidanesa, comente s'elisione de sa -l- intre cunsonantes (soli>soi, sali>sai, colori>caori) o meda prus raramente su passàgiu a sa -b- (soli>sobi, sai>sabi, colori>cabori), s'elisione de sa -n- intervocàlica (pani>pãi, manu>mãu, binu>biũ), s'elisione de sa -r- in is faeddos cun -rt- (portu>potu, ortu>otu, borta>bota/'ota) e una impunna forte a s'inversione de is cunsonantes (chircare>cricai, cabra>craba, birdi>bridi/bidri). A custos s'agiunghent fenòmenos tìpicos de su logudoresu, chi si manifèstant in manera vària dae una bidda a s'àtera. In totu s'àrea e fintzas prus a giosso, ispronghende a sa Marmidda setentrionale e a manu de Campidanu de Mesu est comunu nàrrere limba in logu de lingua, comente fintzas sambiri in logu de sanguini, o s'impitu faeddos de derivatzione logudoresa prus chi non campidanesa, comente zai/giai in logu de donai (meda raru s'impitu de cust'ùrtimu faeddu, chi pigat fatuvatu fintzas significados unu pagu diferentes).

A s'imbesse de su campidanesu, sa prima persona a su tempus passadu no tenet desinèntzia in -amu/-emu, ma -aiu/a o -iu, paris a s'àrea tzentru-setentrionale de Sardigna (esempru: non deu andamu, ma deu andaiu/a o incurtzadu deu andau).

In s'àrea de su Barigadu sa punna a s'elisione de is cunsantes s'ispèrdet, ma aguantat s'inversione de cunsonantes, in manera però prus pagu marcada.

Su seneghesu, mancari uffitzialmente insertadu in sa variedade logudoresa, tenet caraterìsticas numerosas chi nche dd'acostant a custu grupu. A costadu de trassas tipicamente logudoresas comente faeddos chi agabbant in -e/-os, artìculos deminatìvos plurales sas/sos in logu de is, bi si podent seberare fenòmenos annovadores de su campidanesu, a esempru fatuvatu s'elisione de sa -n- intervocàlica (pane>paē).

Suta-partzidura

• lìnia Crabas - Sabarussa: cust'àrea inserrat istrintamente is biddas de Arriora, Boàtiri, Crabas, Nurachi, Sabarussa, chi cunserbant totus k- e g- velares (chentu, rughi, boghi) e sa muda de GU/QU a comintzu de faeddu o intra de vocales in b- o -bb- (limba, bìndighi, abba, batru) in manera particulare Sabarussa. Si bi agatant però fintzas medas etzetziones: giai totus narant pro fàghere un esempru cuatru e cincu in logu batru e chimbi e, in manera diferente segundu sa bidda, is velares in carchi casu non sunt mantentas (centu, paxi, praxi). Is faeddos cun -sc-, comente nasci, pisci,iscì, chi in su logudoresu si faghent -sch- (nàschere, pische, ischire) abarrant tales in totu is biddas fentomadas. In Boàtiri e in Arriora, chi sunt is duas biddas chi prus s'acostant a su suta-grupu a sighire, si narat però sì in logu iscì. Fatufatu, e in Sabarussa, Boàtiri e Arriora susetotus, si podet annoditzare sa muda de -g- e -c- a comintzu de faeddu o intre vocales in -tz- o -z- (giminera>ziminera, genti>zenti, piciocheddu>pitzocheddu, cìvilli>tzivilli). Is biddas a curtzu comente Soanas (fratzione de Crabas), Donigalla Fenugheddu, Màssama, Nuraghinieddu, Sibì (chi sunt fratziones de Aristanis), Ollasta, Simaghis, Simajori, Tzrofolliu, in Aristanis etotu, custos fenòmenos s'agatant a manu a manu prus pagu regularmente presentes, fintzas a Prammas, Santa Justa, Siamanna, Siapicia, Biddobrana, in ue s'allega campidanesa pigat trassas meda prus ischetas.
• lìnia Narabuia - Milis: cust'àrea inserrat istrintamente is biddas de Milis, Narabuia e Santeru, a chi si podent azunghere fintzas Baullau, Tramatza, Tzeddiani, chi tenent caràteres intermèdios cun su grupu giai descritu. In totu custas biddas is infussos de su logudoresu sunt medas fortes. Is k- e g- velares, sa mudàntzia de GU/QU in b- o -bb-, de -sc- in -sch-, s'agatant in manera casi sistemàtica. A custu s'azunghet fintzas ca -g- e -c- a comintzu de faeddu o intre vocales sunt samper torradas in -z- e -tz- (zenti, tzitadi, anzoni) e susetotus in Narabuia, Santeru e Milis, si podet fintzas agatare e sa muda de -ll- in -z- (esempru: ozu in logu de ollu, fizu in logu de fillu, azu in logu de allu). In Tzeddiani, Tramatza e Baullau si narat però a esempru cuatru e tzincu e non batru e chimbi.
• lìnia Biddanoa Truschedu - Fordongianus: cust'àrea inserrat istrintamente is biddas de Àllai, Fordongianus comente fintzas Arruinas e Biddanoa Truschedu, chi però tenet influssos dae su logudoresu prus pagu marcados. Foras de is aspetos peculiares giai illustrados, fintzas is k- e g- velares, sa muda de GU/QU in b- o -bb-, de -sc- in -sch-, s'agatant in manera casi sistemàtica. Sa -ll- agatat imbetzes mudàntzia in -g- e duncas si narat a esempru fìgiu, ògiu, àgiu. Sa -g- e sa -c- a comintzu de faeddu o intre vocales non sunt mai torradas in -z- e -tz-. Contrasemper a is grupos cabudianos e mancari in manera incostante, in unas cantas biddas is faeddos podent fatuvatu agabbare fintzas in -e;-o/-os comente in su logudoresu. Is allegas faeddadas in is biddas a làcana, comente in Busache, Ula, Neunele e in piessignu Samugheo sunt meda prus dificultosas de insertare in su macro-grupu logudoresu o campidanesu.

Artìculos ligados

• limba sarda
• sardu campidanesu
• sardu logudoresu
• sardu nugoresu
• Limba de Mesania