Valàchia

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Sa Valàchia (in romenu: Țara Românească o Valahia; in tedescu: Walachei, in inglesu: Wallachia, in frantzesu: Valachie) est una regione istòrica e geogràfica in su sud de s'atuale Romania. Su faeddu est s'esònimu essidu dae sa denuminatzione antiga de is romanòfonos, chi est «valacos». Is territòrios in ue custos biviant fiant narados «valacos» (in forma plurale), de chi sa regione de Valàchia est sa sola chi at mantentu custu nùmene fintzas a oe in die. S'or'gine de sa paràula benit de su protogermànicu «Walhaz» chi cheret nàrrere: «istràngiu» o «non germànicu»; aici ddis naraiant is invasores germànicos a is biddas romanizadas o de allega tzèltica. Paris orìgine si creet chi tàngiant is denumenatziones de is pòpulos gallesu e vallone.

In s'antighidade, sa regione fiat pobulada dae tribùs tràtzias de Dàcia. Su territòriu de sa Valàchia fiat integradu (106 p.C.), pro sa majoria, in sa provìntzia romana de Dàcia. In fatu a sos atacos de is carpos (dacios lìberos) e de is sàrmates de sos annos 230 p.C., e de is gotos partende de is annos 250 p.C., s'Impèriu Romanu aiat abbandonadu a bellu a bellu sa Dacia, e totu sos àteros territòrios in su norte de su Danùbiu, intre su 256 e su 275 p.C.: a is bividores romanizados ddi fiat istadu permìtidu de s'aposentare in Moesia intre is tràtziu-romanos, mentras chi is carpos e gotos aiant pigadu possessu de su totale de su terrìtoriu de Valàchia.

A pustis de èssere rugradu dae pòpulos medas durante sas invasiones barbàricas, in ie si fiant aposentados is bùlgaros, chi aiant formadu in 681 un'Istadu poderosu chi s'iscampiaiat dae una banda a s'àtera de su Danùbiu: in su sud de su Danùbiu, s'Impèriu Bizantinu aiat torradu a pigare is deretos suos, mentras chi in su norte si fiant aposentados is patzinak e a pustis is cumanos.

Durante sa criatzione de su Segundu Impèriu Bùlgaru, sa Valàcha aiat fatu parte torra, de custu regnu, a chi is crònacas de s'època ddi naraiant «Regnum Bulgarorum ti Blachorum» ("Regnu de is bùlgaros e valacos"). Segundu is mitzas bizantinas, ungheresas, bùlgaras e frantziscanas (Guillaume de Rubrouck), sa regione fiat istada perricada in fatu intre custu regnu e su regnu de Ungheria; fiat istada guvernada dae prìntzipes (kniaz) o guvernadores militares (voivoda). In su 1224, fiat istada devastada dae is tàtaros, e a pustis de custu, is voivodas rumenos aiant passadu a èssere suta de soberania ungheresa (banat de Severin in Oltenia, voivodadu de Seneslau in Muntenia ), mentras chi is valacos de su sud de su Danùbiu (dinastias de Deleanu, Caloian e Asen) aiant lassadu su passu a tzares bùlgaros (tzaratos de Vidin e Tarnovo).

Printzipadu de Valaquia

Partende dae su 1330, sa Valàchia, giai unida, si fiat divènnida unu printzipadu indipendente. Ma chentu annos a pustis, aiat dèpidu atzetare e si fàghere istadu vassallu de s'Impèriu Otomanu (chentza de arribare mai a èssere una provìntzia otomana, comente pro isbàlliu si bidet in sa majoria de sos atlantes istòricos otzidentales). Aiat cunservadu s'autonomia sua, is leges suas, s'esèrtzitu suo, sa flota sua, sos ambasciadores suos e is prìntzipes suos. A bortas aiat pesadu gherra contra de su soberanu suo, su sultanu turcu: su prìntzipe Mihai Viteazul aiat unidu pro una iscuta curtza de tempus in su 1600 is printzipados de Valàchia, Transilvània e Moldàvia.

Dae su 1716 is sultanos turcos aiant comintzadu a numenare issos matessi is prìntzipes (in antis isseberados dae sa nobilesa rumena) intre is gregos otomanos «phanariotes», atzitzende su discuntentu de sa populatzione autòctona. Su guvernu de is fanariotes fiat arribadu a sa fine in su 1821, a pustis de sa rivolutzione ghiada dae Tudor Vladimirescu. In su 1831 fiat aprovadu unu "regulamentu orgànicu" pro sa Valàchia, chi diat formare in 1859, paris cun sa Moldàvia, is Printzipados Unidos dae Moldàvia e Valaquia suta de Alexandru Ioan Cuza. Isse aiat decraradu s'indipendèntzia de s'istadu nou de Romania su 24 de nadale de su 1861, ma custa indipendèntzia de facto no diat èssere reconnota dae iure fintzas a sa fine de sa gherra russu-turca (1877-1878) e is tratados de San Stefano e de Berlinu.

Limba

Segundu unos cantos etnòlogos is bividores de sa Valàchia tenent un'orìgine romanu-islava e sa limba issoro un'orìgine dacio-romana (dae s'antiga Dacia). Is dacios e is getas faeddaiant unu dialetu frìgiu-tràtziu, ma is colonos romanos de su sèculu II imbiados dae Traianus aiant intradu in Valàchia sa limba cosa sua, chi si fiat fùndida cun sa de is indìgenos e arribbende a èssere unu brancu de is limbas neolatinas o romanzas. In sa limba vulgare de custos territòrios dòminat unu latinu cun raighinas islavas medas (pro neghe de s'invasione a pustis de sos islavos chi si fiant fùndidos cun sa populatzione antiga daciu-romana) impare a is latinas e raighinas gòticas, gregas e turcas.