Colòmbia

Artìculu in LSC

Sa Colòmbia (pronùntzia ispagnola [ko'lɔmbja]), ufitzialmente Repùblica de Colòmbia, est unu istadu chi s'agatat in sa zona nord-otzidentale de s'Amèrica de su Sud. Sa capitale est Bogotá.

Bandera de Colòmbia

Posidura de sa Colòmbia in su mundu

Geografia

Sa Colòmbia tenet isterrida de 1.141.748 km² (o 2.070.408 km² chi sunt azuntos is 928.000 km² de isterrida marìtima), chi nde faghent s'istadu de bator prus isterridu de su sub-continente sudamericanu. Est intames su de tres in populatzione, cun unos 46.300.000 de bividores.

Allàcanat in s'estu cun Venezuela e Brasile, in su sud cun su Perù e Ecuador, in s'ovest si ghetat in s'ocèanu Patzìficu, in su norte in su mare de is Caràibes e in su nord-ovest allàcanat cun Panamá. Tenet fintzas perricas territoriales cun Venezuela e Nicaràgua pro su chi pertocat is làcanas maritimas. A sa Colòmbia apartenent unas cantas ìsulas: s'artzipèlagu de San Andrés, Providencia e Santa Catalina.

Est su solu istadu de su Sudamèrica chi tengiat bessida siat in su Patzìficu, siat in su mare de is Caràibes.

Istòria

Su territòriu de sa Colòmbia, in antis de s'arribu de is cunchistadores ispagnolos fiat bìvidu de tribùs amerindas chi bi fiant lòmpidas de s'Amèrica Tzentrale e de is Caràibes. Is tribùs printzipales fiant is muisca, quimbaya, tayrona, e zenù, chi chistionaiant limbas de fammìllia arawakana, chibcha, caribe. Su sud fiat in parte ocupadu de is Incas.

In su sèculu XV, is conquistadores ispagnolos aiant ocupadu e colonizadu su territòriu, chi diat pois pigare nùmene de Visurènniu de Noa Granada.

In su 1819, cun is campagnas de Simón Bolivár, sa Colòmbia aiat otentu s'indipendèntzia de s'Ispagna impare is atuales Panamá, Venezuela e Ecuador, chi a su tempus s'agataiant unidas in una repùblica narada Colòmbia Manna. Giai in su 1830, a causa de gherra internas sa Colòmbia Manna si fiat noantames ischirriadas Venezuela e Ecuador.

Is chi oe sunt Colòmbia e Panamá diant formare sa Repùblica de Noa Granada, chi in tempus afatante si diant federare cun sa Cunfederatzione Granadina in su 1858, e a pustis diant formare is Istados Unidos de Colòmbia. S'istrutura de s'atuale istadu tzentralista andat torra a su 1886. Afines, in su 1903, sa Gherra de is Milli Dies at betidu a sa setzessione de Panamá.

Sa Colombia est istada a pustis in gherra cun su Perù in su 1932, pro su cuntrollu de unu territòriu chi pigat nùmene de trapètziu amazònicu. Sa gherra at agatadu determinu gràtzias a s'inteventu de sa Sotzidade de is Natziones.

In su 1948 at tentu inghitzu un'època de violèntzias, chi at tentu bessida in sa gherra tzivile, chi at betidu s'atuale gherra de guvernu contra òrganos para-militares de traficantes de droga de unu cantone e guerrilla communista de un'àteru cantone. Su cunflitu est causa de mortos, ingotos, pessones iscumpassidas, e milliones de isfollados, chi ponent sa Colòmbia intre de is paisos prus violentos in su mundu e nde faghent unu de is prus mannos esportadores de droga.

Cuntantu custu s'istadu at tentu istitutziones relativamente istàbiles, foras pro is annos intre su 1953 e su 1957, cando a pustis de unu corpu de istadu su generale Rojas Pinilla fiat artziadu a su guvernu.

Atualmente sa Colòmbia est una repùblica unitària de tipu presidentziale; su pòdere legislativu est in manu a su Cungressu, cumpostu de Càmbara (102 deputados) e Senadu (166 senatores).

Economia

A s'inghitzu de su sèculu XXI sa Colòmbia est una potèntzia de mannària mèdia, cun richesa produida a su de bator postos intre de is natziones de su Sudamèrica, in ue s'economia s'apoderat mescamente in sa produtzione de café, esportatzione de frores, carbone e petròliu.

Su bilantzu de s'istadu est in manna parte agrabiadu de is ispesas militares, chi dependent de su sustentamentu de s'esèrtzitu prus mannu de s'Amèrica Meridionale in cumaprantzia a su nùmeru de bividores.