Repùblica de Gènova
Artìculu in LSC
Sa repùblica de Gènova (in lìgure: Repúbrica de Zêna, pronuntziadu [reˈpybrika de ˈze:na]; in latinu: Res Publica Ianuensis; in italianu: Repubblica di Genova) ifat unu itadu indipendente dae su 1005 a su 1797 chi currespondiat agiomai a s'autale regione italiana de Ligùria, impare a unos cantos territòrios ispaniados in totu su Mediterràneu.
S'orìgine remontat a cando Gènova si fiat fata comunu autònomu in sinu a su rènniu de Itàlia, sa fine sua est acontessida cun sa conchista frantzesa durante sa Prima Repùblica Frantzesa, suta Napolione, cando fiat remprasasa dae sa Repùblica Lìgure. Sa Còrsiga fiat tzedida a sa Frantza in su tradadu de Versailles de su 1768. Sa repùblica lìgure fiat annessionada dae su Primu Impèriu Frantzesu in su 1805; sa restauratzione fiat acontessida pro tempus curtzu in su 1814 a fatu de sa derrota de Napolione, ma fiat a ùrtimu annessionada dae su rènniu de Sardigna in su 1815.
Istòria
modìficaIn antis de su 1100, Gènova fiat bènnida a pitzu che tzitade-istadu indipendente, una de sa numerosas tzitade-istados de Itàlia in cuss'època. Nominalmente, s'imperadore de su Sacru Romanu Impèriu fiat su sennore e su pìscamu de Gènova su presidente de sa tzitade; noantimas, su pòdere efetivu fiat in manu a unos cònsules eleghidos annualmente dae una assemblea populare. Gènova fiat una de is gasi naradas Repùblicas marineras, impare a Venètzia, Pisa, Amalfi, e sos cummèrtzios, sos cantieris navales e sas banacas suportaiant sa chi fiat una de sas majores marinas de su Mediterràneu.
Sos Adorno, Campofregoso e àteras famìllias de mercaderos minores aiant totus cumbàtidu pro su pòdere in custa repùblica, sende ca su pòdere de sos cònsules daiat manera a cada famìllia de balangiare pesu in su pòdere de sa tzitade. Sa repùblica de Gènova s'iscampiaiat in s'atuale Ligùria e Piemonte meridionale, sa Còrsiga, Nitza e in Sardigna teniat pòderes subra su giuigadu de Torres, tenende duncas cuntrollu mannu subra su mare Tirrenu. A fatu de s'intrada in sas crosadas, fiant istabilidas colònias genovesas in s'oriente mèdiu, in s'Egeu, in Sitzìlia e in s'Àfrica de su norte.
Su collassu de sos istados crusados fiat sa base de s'alliàntzia intre Gènova e s'impèriu Bizantinu. Sende chi sos relatos cun sa repùblica de Venètzia fiant istados temporaneamente iscontzados dae sa de bator corsadas e sas cussighèntzias suas, Gènova aiat addelantadu sa posidua sua. Aiat pigadu avantàgiu pro s'ispàrghere in su mare Nieddu e in Crimea.
Su màssimu pòdere polìticu de Gènova fiat azuntu cun sa vitòria conta sa repùblica de Pisa a fatu de sa batalla navale de Melòria in su 1284, e sa vitòria temporanea contra su riale suo, Venètzia, in sa batalla de Curzola in su 1298.
Sa losania però non fiat durada. Sa Morte niedda fiat importada in Europa in su 1347 dae sos cummèrtzios genovesos in Caffa (Teodòsia) in Crimea, subra su mare Nieddu. A fatu de su collassu econòmicu e domogràficu, Gènova aiat adotadu unu modellu de guvernu parìbile a su de Venètzia, chi fiat presididu dae su Doge.
In su 1390 Gènova aiat comintzadu una crosada contra sos piratas bèrberos cun s'agiudu de sa Frantza e aiat postu suta assìtiu Mahdia. Su de 15 sèculos fiat istadu meda avollotadore pro sa repùblica de Gènova. A pustis de unu perìodu de dominatzione frantzesa dae su 1394 a su 1409, Gènova fiat ruta suta su poderiu de sos Viscontis de Milanu. Sos poderios in Sardigna fiant andados pèrdidos in favore de sa Corona de Aragona, in Còrsiga ni aiant rebellias e sas colònias in s'Oriente mèdiu, Europa orientale e Àsia minore fiat surbidas in s'impèriu Otomanu.
Fiat noantimes reissida a istabilizare sa positzione sua durante su de 16 sèculos, particularmente gràtzias a sos isfortzos de Andrea Doria, chi aiat istabilidu una costitutzione noa in su 1528, faghende de Gènova istadu stèllite de s'impèriu ispagnolu. Suta recùperu econòmicu, medas famìllias aristocràticas genovesas, conte sos Balbi, Doria, Grimaldi, Pallavicini e sos Serra aiat amuntonadu fortunas medas mannas. Is praticas sivilupadas dae Gènova a traessu de su Mediterràneu fiant istadas fundamentales pro s'isploratzione e s'isfrutamentu de su Mundu Nou. Cristolu Columbu, pro esempru, fiat nadiu de Gènova e aiat donadu su de deghe unu de sos balàngios dae s'iscoberta de sas Amèricas pro s'Ispagna a sa banca de Santu Giorghi in Gènova in cambiapare de s'ammancu de tassadura subra su mandigare.
In su tempus de su màssimu lughidore de Gènova, in su de 16 sèculos, sa tzitade atiraiat medas artistas, intre chie Rubens, Caravaggio e Van Dyck.
Territòrios
modìficaIn su tempus de sa fundatzione, sos primìtzios de su de 11 sèculos, sa repùblica de Gènova cunsistiat de Gènova e de sos territòrios in intorinos. Cun sa crèschida de soso cummèrtzios aiat imcomintzadu a s'ammanniare fintzas su territòriu. Dae su 1015 totu s'atuale ligùria fiat parte de sa repùblica de Gènova. A puatis de sa crosada de su 1098 Gènova aiat balangiadu territòrios in Sìria (ddos at a pèrdere in manna parte durante sa campànnias de Saladinu de su de 12 sèculos). In su 1261 sa tzitade de Ismirna in Àsia minore fiat fata territòriu genovesu.
In su 1255 Gènova aiat istabilidu colònia in Caffa, Crimea. In sos annos a sighire sos genovesoso aiant istabilidu colònia ulteriores in Crimea: Soldaia, Cherco e Cembalo. In su 1275 s'impèriu Bizantinu aiat afiantzadu is ìsulas de Chios e Samos a Gènova.
Intre su 1316 e su 1332 Gènova aiat istabilidu in su mare Nieddu is colònias de La Tana (oe in die Azov), e Samsun in Anatòlia. In su 1355 s'imperadore bizantinu Giuanne V su Palaiologu aiat afiantzadu Lesbos a su sennore genovesu. A sa fine de su de 14 sèculos sa colònia de Samastri fiat istabilida in su mare Nieddu e Cìpru fiat afiantzadas a sa repùblica. In su màtessi tempus Gènova cuntrollaiat unu bighinadu de Costantinòpoli, capitale de s'impèriu Bizantinu e Trebisonda. S'impèriu Otomanu aiat a pustis conchistadu sa prus parte de sos territòrios genovesos in su de 15 sèculos.
Àteros territòrios foras de Itàlia