Rivolutzione sarda de su 1794

Artìculu in LSC

Sa rivolutzione sarda de su 1794, fentomada meda in su sentidu de vespri sardi o moti rivoluzionari sardi in limba italiana, est istada una rebellia contra su podere feudale piemontesu acontèssida in Sardigna in su 1794.

Istòria

Càusas

Sa vitòria contra a sos frantzesos

In su 1793 s'esèrtzitu republicanu frantzesu aiat chircadu de invàdere sa Sardigna pro pòdere controllare su Mediterràneu otzidentale. Sa Frantza republicana fiat, in cussos tempos, bida che a una potèntzia in pesada. Sa Sardigna fiat colada a sa domo Savoja in su 1720 a pustis de sèculos de dominatzione ispagnola. Sos Savoja e su guvernu sabàudu (chi teniat sede in Torinu) non fiant istados in gradu o no aiant tentu intentzione de aprontare sas defensas de sa Sardigna pro rispòndere a custa invasione frantzesa. Sos sardos, nointames, aiant organizadu un'esèrtzitu de voluntàrios reclutados dae sas biddas e dae sas tzitades e chi teniant unu frunimentu pagadu dae donatziones voluntàrias de sas figuras prus de importu de sa sotziedade sarda (intre custos su pìscamu de Casteddu e su magistradu de s'Udièntzia Reale Giuanne Maria Angioy).

Giuanne Maria Angioy, magistradu de s'Udèntzia Reale e finantziadore, in paris cun àteros personàgios de importu de sa tzitade, de s'amparu de Casteddu

In ghennàrgiu de su 1793 una flota frantzesa fiat arribada in su Golfu de Casteddu. In antis sos frantzesos aiant conchistadu chena dificultade s'Ìsula de Santu Perdu e Carloforte, in ue ddos aiat retzidos in manera favorèvole sa populatzione locale. Fintzas a pustis de custu resurtadu de incumentzu , e ischende chi s'amministratzione piemontesa non fiat pronta a una amparada longa, sos frantzesos pensaiant de tratare una resa de Casteddu chena dèpere gherrare. Pro custa punna, arribados a curtzu de Casteddu sos frantzesos aiant imbiadu una delegatzione pro tratare sas cunditziones de resa, ma custa delegatzione l'aiant refudada deretu. Sos frantzesos tando aiant bombardadu Casteddu dae su mare (unas cantas de sas bòtzas de cannone frantzesas sunt galu in su muru de Palatzu Boyl in su bighinadu de Casteddu de susu, in Casteddu). Nointames unu bombardamentu mannu sa tzitade aiat aguantadu e s'esèrtzitu sardu aiat pigadu coràgiu. Sos frantzesos si fiant preparados, tando, a s'isbarcu e a un'invasione. S'isbarcu de sas tropas fiat acontèssidu in sa localidade de Margiani Arrubiu, chi como est parte de su litorale de Cuartu Sant'Aleni.

Su pranu de sos frantzesos fiat su de imbiare contingentes in su litorale pro pigare possessu de sas fortificatziones in su montigru de Sant'Elia, dae ue diant àere, a pustis, pòdidu bombardare sa tzitade. Unas àteras tropas diant àere dèpidu pigare possessu de sa bidda de Cuartu Sant'Aleni dae ue diant àere incumentzadu sa conchista de su restu de s'ìsula martzende in sa prana de su Campidanu. Sos sardos, però, ant derrotadu a sos frantzesos fintzas gràtzias a carchi eventu de fortuna (sas tropas frantzesas no aiant aprontadu s'ocupatzione a sa minuda e non connoschiant sos logos comente si tocat: in sa note de su 13 de freàrgiu custa pagu preparatzione at determinadu chi carchi plotone frantzesu aperresset su fogu subra a plotones amigos iscambiende·los pro s'esèrtzitu inimigu). Su 14 de freàrgiu de su 1794 sos frantzesos ant imbarcadu sas tropas e ant abbandonadu s'idea de conchistare Casteddu. In su nord de sa Sardigna, tropas bènnidas dae sa Còrsica, chi teniant tra sos cumponentes fintzas a Napoleone Bonaparte, tando galu giòvanu, diant àere dèpidu incumentzare sa conchista de su nord de s'ìsula, ma fintzas custas las aiant derrotadas. Sa vitòria de s'esèrtzitu aprontadu dae sos sardos in cara a una de sas potèntzias europeas prus timoriosas est istadu unu de sos fatzilitadores de sas rivendicatziones de sa classe dirigente sarda e de sos populanos chi ant partetzipadu a s'amparu de sa Sardigna.

Su re Vittorio Amedeo III de Savoja aiat chèrfidu premiare sos sùdditos chi aiant derrotadu su perìgulu de invasione. In sos acumpensos, però, aiat favoridu sos piemontesos e non sos sardos chi imbetzes aiant aprontadu un'esèrtzitu e aiant gherradu. Sos acumpensos pro sos sardos fiant istados:

• 24 dotes de 60 iscudos de ispartzire cada annu a sas bajanas pòberas
• Sa fundatzione de 4 postos de badas pro su Collègiu de sos Nòbiles de Casteddu
• Sa cuntzessione de 2 postos de su Collègiu de sos Nòbiles de Torinu
• Sa cuntzessione de 1000 iscudos a s'annu pro s'Ispidale tzivile de Casteddu
• S'amnistia pro totu sos crìmines commitidos in antis de sa gherra

In particulare, sos voluntàrios chi aiant pigadu parte a s'amparu de sa Sardigna no aiant retzidu sos cumpensos isperados, e custu est istadu un'àtera resone de malumore in sas biddas dae ue sos voluntàrios fiant bènnidos.

Sas chimbe dimandas

Aende dadu proa de balentia e fidelidade a sa corona, e fintzas de capatzidade de organizatzione, sas classes dirigentes sardas aiant cunvocadu issas matessi sos Istamentos pro negotziare sas rivendicatziones issoro a su guvernu piemontesu. Sos Istamentos fiant òrganos de rapresentàntzia de su Regnu de Sardigna. Sos Istamentos fiant tres: su militare, chi riuniat a sos nòbiles possidentes e a sos militares de gradu artu , su eclesiàsticu, chi reuniat eclesiàsticos de rangu artu, e su reale, chi riuniat sos sìndigos e sos funtzionàrios artos de sas tzitades règias de Sardigna. Paris a sos Istamentos, un'àteru òrganu chi faghiat de esecutivu fiat s'Udièntzia Reale, de sa cale faghiant parte giùighes e magistrados.

Acabados sos traballos, sos Istamentos ant cunsertadu una prataforma chi teniat sa punna de ammìtere sas classes dirigentes sardas a s'amministratzione de sa Sardigna. Difatis sos Savoja aiant ispoderadu a sos sardos de cale si siat rolu in s'amministratzione de su territòriu: dae s'incumintzu de sa dominatzione sabàuda s'ala manna de sas càrrigas las aiant riservadas a piemontesos e a funtzionàrios bènnidos dae foras e sos re sabàudos no aiant cunvocadu mai sas assembleas sardas (cortes generales) chi teniant su rolu de tratare chistiones de importu pro sa Sardigna. In prus, un'àtera resone de malumore fiat fintzas su fatu chi su guvernu piemontesu aeret istituidu una Segreteria de Istadu chi fiat manigiada deretu dae su visurè de Sardigna. Custu òrganu istitutzionale, in prus a no èssere tentu in contu dae sa costitutzione de su Regnu, fiat fintzas manigiadu in manera non trasparente. Una de sas chèscias de sos Istamentos fiat su fatu chi sa Segreteria de Istadu pigaret issèberos in manera arbitrària, acordende pragheres, esentziones e amnistias sighende critèrios misteriosos chi a s'ispissu induiant reselos de pràticas clientelares.

Sas dimandas chi sos Istamentos ant cunsertadu a s'acabu de sas tratativas intre sas diferentes positziones rapresentadas fiant chimbe:

• Cunvocada de sas cortes generales pro tratare totu sos argumentos de interesse pùblicu.
• Sa cunfirma de totu sas leges, avesos e privilègios de su Regnu de Sardigna.
• Sa privativa de sos impreos pro sos sardos (sarvu pro sas càrrigas istitutzionales prus artas).
• S'istitutzione de unu Cussìgiu de Istadu chi depiat èssere consultadu in totu sos afares chi in antis dipendiant de s'arbìtriu de unu segretàriu ebbia.
• Unu ministru distintu in Torinu pro sos Afares de sa Sardigna.

Sos Istamentos ant isseberadu de imbiare sas chimbe dimandas non pro mèdiu de su visurè in Sardigna ma deretu a su re, aprontende una delegatzione chi fiat partida su 17 de austu de su 1793. Sa delegatzione fiat formada dae ses persones bènnidas dae cadaunu Istamentu: pro s'Istamentu eclesiàsticu munsennore Aymerich e su canònicu Perdu Maria Sisternes, pro s'Istamentu militare sos abogados Girolamo Pitzolo e Domenico Simon e pro s'Istamentu reale sos abogados Maria Ramasso e Antonio Sircana.

Sos delegados sunt arribbados a Torinu in sos primos de cabudanni, ma sunt istados pretzèdidos dae sos messàgios de su Visurè Vincenzo Balbiano in ue issu cussigiaiat a su re de refudare sas dimandas de sos sardos e de chircare de corrùmpere sos membros de sa delegatzione. Sa delegatzione fiat istadu fata isetare tres meses in antis de èssere retzida dae su re, chi in tantu aiat ordinadu chi in Casteddu sessarent sas riuniones de sos Istamentos.

Sas chimbe dimandas punnaiant a frunire unu ruolu amministrativu a sa nobilia sarda e a sa burghesia professionale noedda sarda, chi fiat crèschida gràtzias a sa re-fundatzione de sas duas universidades sardas aviada dae su ministru de su Regnu pro sos afares de Sardigna Giovanni Batista Lorenzo Bogino in sa metade de su de XVIII sèculos. Comente si podet bìdere, sas dimandas non punnaiant a una reforma istitutzionale sustantziale ma a un'acontzada chi daret un'autonomia mìnima a sa Sardigna. Nointames, in sa chirca istoriogràfica reghente s'anàlisi de documentos de s'època (pro esempru, sas memòrias de unos cantos de sos protagonistas de sos motos) at postu in evidèntzia chi sa punna de calicunu de sos esponentes de sas classes dirigentes sardas fiat de torrare a istabilire unu rolu paritàriu pro sa Sardigna in s'àmbitu de su Regnu a su cale daiat su nùmene: in sas memòrias de s'època unos faeddant de sa Sardigna che a unu "cun-istadu" cun dignidade uguale a s'Istadu piemontesu, sos duos istados unidos a suta de sa matessi corona ma cun sas matessi cumpetèntzias e poderes.

Su guvernu sabàudu, difidente in manera estrema cara a cale si siat forma de detzentramentu polìticu o amministrativu, persighiat una polìtica reatzionària de atzentrada de su podere in manos de sa corona e in sos rapresentantes diretos suos in Sardigna, cun sa punna de afortiare su podere e su prestìgiu de su Piemonte, nùcleu beru, pro issos, de su regnu. Su guvernu piemontesu, fidele a custa polìtica, aiat impostu, durante sa permanèntzia a Torinu de sos rapresentantes de su parlamentu, s'isorvimentu de sas assembleas de sos Istamentos (non chene tènnere resistèntzias). A pustis, su re sabàudu aiat refudadu de acunsentire a sas chimbe dimandas. A fàghere crèschere galu de prus s'arrennegu de sos sardos fiat istadu fintzas sa manera impreada pro comunicare su refudu: sa delegatzione imbiada dae sos Istamentos no aiat retzidu difatis peruna comunicatzione, chi fiat istada imbetzes colada deretu a su visurè in Sardigna cun sa tarea de la comunicare a sos sardos. Custu atu non faghiat si nono cunfirmare chi su guvernu piemontesu non reconnoschiat peruna autoridade legìtima a sos rapresentantes de sos Istamentos e a sos Istamentos matessi, est a nàrrere chi non reconnoschiat peruna legitimidade a sas rechestas de autonomia e autoguvernu de sas classes dirigentes sardas.

S'istòricu filo-sabàudu Giuseppe Manno at sustentadu in s'òpera sua "Storia Moderna della Sardegna" chi a pustis de custos eventos sos nòbiles e sa burghesia sardas aerent preparadu un'abbolotu. Cando chi siat dàbile chi b'esserent istados a banda pranos contingentes pro un'eventuale rebellia fatos dae carchi nòbile e burghesu sardu, s'istoriografia moderna at postu in duda su balore de sa ricostrutzione de unu disinnu insurretzionale pretzisu.

Sa rebellia

Giuseppe Manno naraiat chi sa data de incomintzu de sa rebellia detzìdida dae sos congiurados fiat sa de su 4 de maju, die de sa torrada de sa Festa de Sant'Efis in sa tzitade de Casteddu e pro cussu die de gente meda. Semper a parre suo, s'iscoberta dae parte de su Visurè de sos pranos de sa rebellia aiat fatu però antitzipare sos atos a sa note tra su 28 e su 29 de abrile. Ma a pustis de una àtera fua de informatziones fiat istadu fatu aumentare su nùmeru de sos militzianos postos in sos bighinados de Casteddu e de sa Marina. Comente giai naradu, però, s'ipòtesi de Manno de una rebellia programmada no at otentu iscumprou in s'istoriografia de custos annos.

Su chi est atzertadu est chi, a curtzu a sa una de su 28 de abrile de su 1794, unu grupu de sordados, bènnidu dae sas casermas de su bighinadu de Casteddu, si fiat aviadu in su bighinadu de Stampaxi cara a sa domo de s'abogadu Vissente Cabras pro l'arrestare cun s'imputu de seditzione contra s'Istadu. Cun issu, pro errore, aiant arrestadu arrestadu a Bernardu Pintor, iscambiadu pro su frade Efis. In su mentres chi los giughiant cara a Casteddu, Efis Pintor e Vissente Crabas ispuntzonaiant a su pòpulu a sa rebellia. Rispondende a sa mutida issoro unu grupu de populanos armadu aiat chircadu de nde isciusciare una de sas ghennas de Casteddu, e unos àteros, in su mentres, aiant postu fogu a sa ghenna de Santu Agostinu. Inoghe, gràtzias a un'aghedu, fiant resèssidos a intrare in Casteddu e aiant disarmadu a sos sordados postos a amparare sa ghenna. In tantu sas campanas de sos bighinados de Stampaxi, de Marina e de Villanova aiant sonadu e ispuntzonadu a su restu de sos abitantes a si rebellare.

Unos àteros rebelles fiant arribbados a su bighinadu de Casteddu e agatende sa ghenna cungiada li aiant postu fogu. Sos militares aiant chircadu de tirare cun sos cannones cara a sos rebelles ma cuddos aiant resèssidu a nde li leare sas armas e a puntare sos cannones cara a su bighinadu matessi. Unos àteros populanos in tantu ant pigadu sas ghennas de sa Turre de s'Elefante e de sa Turre de su Leone cun s'intentu de arrestare su Visurè, Vincenzo Balbiano.

Sos sordados piemontesos, bidende·si inghiriados dae sa gente, si sunt resos, e ant chircadu amparu in intro de su Palatzu Règiu. In Casteddu fiat de aposentu fintzas una guarnisone de sordados isvìtzeros ghiados dae unu generale chi teniat a nùmene Schmid: a custos los disarmant in manera fàtzile, cun probabilidade ca, comente narant fontes de s'època, custos sordados sustentaiant sa càusa de sos rebelles e aiant ligadu cun sa populatzione. Sos rebelles sunt resèssidos in fines a intrare in su Palatzu ma non ant agatadu a su Visurè, chi si fiat amparadu in su palatzu de s'obispu. Pro custa resone sunt intrados fintzas in cussu palatzu, in ue ant tentu a su Visurè e sas autoridades màssimas piemontesas. Su 7 de maju imbeniente a su Visurè e sos àteros funtzionàrios los aiant torrados a imbiare in Piemonte.

In paris a su fele pro sa mancada retzida de sas chimbe dimandas e sa befe pro sa manera in sa chi aiant seberadu, sas càusas de sa rebellia sunt de chircare fintzas in unos àteros fatores. S'arrennegu populare naschiat fintzas dae sos cumpensos mancados chi sos voluntàrios chi aiant partetzipadu a s'amparu contra sos frantzesos s'arreaiant. A custu est de annanghere su discuntentu pesadu dae unos àteros fatores econòmicos, sos prus mannos de cussos fiant s'isvalutatzione de sa carta-moneda, su regìmene fiscale postu in atu dae su guvernu piemontesu e sa corrutzione de sos funtzionàrios piemontesos. S'agataiant, pro esempru, tassas artas pro sas sacas de sa Sardigna, ma custas fiant transidas chena problemas dae cummertziantes chi teniant ligàmenes cun sos funtzionàrios piemontesos, e in carchi casu si suspetaiat fintzas de sa partetzipatzione de su visurè a custas pràticas clientelares. De su restu carchi casu clamorosu de corrutzione fiat giai istadu evidentziadu in su breve perìodu de dominatzione sabàuda (pro esempru, a su guvernadore de Tàtari, Tondut, l'aiant esaminadu sas autoridades sabàudas pro rebuseria, corrutzione e abusu de ufìtziu) e unas àteras rebellias causadas dae su discuntentu pro sa amministratzione mala sabàuda fiant giai nàschidas in su tempus coladu (pro esempru, in Tàtari in su 1780).

S'autoguvernu

A pustis de sa rivolutzione de su 28 de abrile, sos Istamentos, chi si fiant auto-cunvocados, aiant pigadu su controllu e s'initziativa. Bogados a foras totu sos funtzionàrios piemontesos dae sa Sardigna, sos Istamentos e s'àteru òrganu istitutzionale sardu, s'Udièntzia Reale (formada dae magistrados e giùighes), ant punnadu a torrare a istabilire s'òrdine. Sos Istamentos ant imbiadu difatis unu decraru a su re pro giustificare sa rebellia e l'assegurare chi aiant torradu a batire sos motos in intro de sa legalidade. In sa giustificatzione, sos Istamentos torraiant a afirmare sas chimbe dimandas agiunghende sa pedida de un'amnistia generale pro sos partetzipantes a sos motos de su 28 de abrile. In su cursu de sos traballos sos Istamentos ant aviadu fintzas carchi reforma istitutzionale. Pro esempru,aiant detzìdidu de fàghere pigare parte a sos traballos de sos Istamentos fintzas rapresentantes de su pòpulu casteddaju chi aiat tentu rolu mannu in s'amparu de sa Sardigna e in sos motos: a òmines onestos elègidos in rapresentàntzia de sos bighinados de sa tzitade los aiant ammìtidos a sos traballos de sos Istamentos. Difatis, comente mustrant sos verbales de sas riuniones istamentàrias, su pòpulu aiat pigadu parte in manera ativa a s'istèrrida de initziativas e leges, instaurende una casta de regìmene democràticu.In prus sos Istamentos aiant aviadu fintzas sa formatzione de milìtzias tzitadinas reclutadas tra su pòpulu casteddaju, chi diant àere rispostu deretu a sos Istamentos. In fines, sos Istamentos e s'Udièntzia Reale aiant promòvidu fintzas prus trasparèntzia, aberende sas assembleas a su pùblicu e publichende, imprentende·los, sos atos de custas assembleas, una reforma chi sos Istamentos aiant formalizadu, a pustis, cun sa publicatzione periòdica de su Giornale de Sardigna, chi sinnalaiat sos relatos de sas reuniones istamentàrias.

A pustis de tratativas meda tra sos Istamentos e su guvernu piemontesu, in cabudanni de su 1794 aiant numenadu unu visurè nou, Filippo Vivalda de Castellino. Issu fiat arribbadu paris a su Generale de sas Armas de nòmina noa, Gavino Paliaccio Marchesu de sa Planàrgia. A pustis, fintzas unos cantos de sos delegados chi aiant fatu parte de sa delegatzione chi aiat presentadu sas chimbe dimandas a su re fiant torrados a Casteddu. Tra custos, aiat tentu rolu de annotu in sos eventos imbenientes Girolamo Pitzolo. Essende·si postu in manera favorèvole in lughe durante s'amparu de sa tzitade contra a sos frantzesos, sos casteddajos l'aiant saludadu che a unu babbu de sa pàtria.

A pustis de sa torrada de su Pitzolo e de sos àteros delegados a Torinu, su re sabàudu, Vitòriu Amedeu III, aiat detzìdidu de atzetare unas cantas de sas chimbe rechertas e aiat numenadu, pro càrrigas istitutzionales de importu, a personàgios de orìgines sardas. Tra custos, Pitzolo aiat otentu sa càrriga de Intendente Generale, e Gavino Paliaccio, marchesu de sa Planàrgia, aiat mantentu sa càrriga de Generale de sas Armas.

Nointames sa nòmena de sardos a càrrigas arta esseret istada una cuntzessione partziale de su re sabàudu a sas rechestas de sos Istamentos, sa manera isseberada pro lu fàghere est istada càusa de brigas allutas in intro de sos Istamentos e at determinadu una truncadura ladina intre duos partidos. Difatis, sos nòbiles e burghesos riformadores cuntestaiant su fatu chi, sighende su detadu de sa costitutzione de su Regnu, su re diat àere dèpidu esecutare custas nòminas a pustis de àere pigadu in cunsideru sas "ternas", est a nàrrere sos indicos a pitzu de sos candidados possìbiles fatas dae sos Istamentos. Su re imbetzes no aiat consultadu sos Istamentos e prus pagu puru aiat respetadu sa protzedura de bisionare sas ternas. Si fintzas sa nòmina de funtzionàrios sardos sighiat una de sas rechertas, sa protzedura de sas nòminas arracadaiat torra sos intentos de sos Istamentos de èssere reconnotos che a un'òrganu de guvernu de sa Sardigna dae su re e, in prus, fiat in cuntrastu cun sas leges e protzeduras de su Regnu matessi.

In sos Istamentos unos cantos aiant intentadu de invalidare sas nòminas reales pro chircare de istabilire s'autoridade de sos Istamentos matessi: custos personàgios los ant reconnotos che a ala de unu partidu de sos "novadores", est a nàrrere de sos riformadores. Intre cusss s'aiat distintu Giuanne Maria Angioy. In cuntrastu a sos novadores, carchi nòbile e burghesu cunservadore fiat favorèvole a atzetare sas nòminas reales.Tra custos cunservadores sos prus autorèvoles fiant Pitzolo e su Marchesu de sa Planàrgia. Gràtzias fintzas a sa popularidade sua, Pitzolo at aconcadu su pòpulu a validare sas nòminas de sos funtzionàrios seberados dae su re, atu chi sos Istamentos aiant dèpidu atzetare a suta de sa pressione populare ocasionende sa derrota de su partidu de sos novadores.

Nointames, in su cursu de su tempus Pitzolo e su partidu suo (connotu comente su partidu de sos "normalizadores") s'aiant riveladu contràrios in mala manera a cale si siat polìtica chi cuntzederet a sa burghesia e a sas massas populares unu rolu in su guvernu e in s'amministratzione de sa natzione sarda. Sa fine de sos motos rivolutzionàrios, pro Pitzolo e su partidu de sos normalizadores, si depiat limitare a otennere de unu reconnoschimentu e unu rolu pro sos aristocràticos e sos possidentes sardos, lassende però chene mudòngios sos sestos istitutzionales e sotzio-econòmicos chi s'agataiant. Prenu de cultura polìtica de s'Ancien Régime, Pitzolo fiat contràriu a cale si siat cuntzessione democràtica o riformadora. In prus, tra s'atòngiu de su 1794 e s'istiu de su 1795, Pitzolo e su Marchesu de sa Planàrgia aiant traballadu meda a unu progetu reatzionàriu pro instaurare unu istadu de politzia. Custos personàgios difatis non bidiant àtera solutzione pro derrotare s'ala democràtica de sos Istamentos e sas reformas chi sos Istamentos fiant ponende in atu in s'amministratzione de sa Sardigna. Su determinu de Pitzolo e de Paliaccio de imperare mètodos repressivos s'aiat ismanniadu fintzas ca su visurè nou, Vivalda, aiat chircadu in ogni modu de agiudare sas rechestas riformadoras de sos novadores. A ogros de su partidu de sos "normalizadores" su visurè faghende gasi, fiat ponende in perìgulu s'autoridade reale matessi.

Su determinu de Pitzolo e de Paliaccio fiat fintzas induidu dae su pensamentu issoro pro su fatu chi sos Istamentos esserent istituidu milìtzias tzitadinas chi rispondiant deretu a sa voluntade de sos Istamentos, chi pro cussu teniant un'àteru trastu de atzione. Paliaccio, in calidade de Generale de sas Armas, aiat intentadu de formare corpos provintziales de militzianos chi diant àere dèpidu rispòndere deretu a su Generale de sas Armas, includende persones de rangu artu bènnidas dae sas biddas de sas provìntzias sardas. Contra custu pranu aiant gherradu sos Istamentos, firmende·lu; nointames su Generale de sas Armas disponiat de carchi regimentu regulare de piemontesos e de sardos, e aiat organizadu cun Pitzolo unu regimentu chi colliat persones de rangu nòbile. Mentras Pitzolo e Paliaccio sestaiant custas fortzas militares, aiant fintzas relatadu listas de proscritzione chi colliant sos nùmenes de nòbiles, burghesos e populanos chi, a parre issoro, fiant tropu serentes a positziones democràticas e "giacobinas", e pro custa resone inimigos perigulosos de s'òrdine costituidu.

Sa polìtica reatzionària de Pitzolo at contribuidu a li fàghere pèrdere in manera lestra cunsensos intre sa massa de populanos chi a s'incumintzu l'aiant cunsideradu che a unu babbu de sa pàtria. Su partidu de sos normalizadores fiat fintzas contràriu a cale si siat rechesta de mudare o abolire su funtzionamentu de su sistema feudale in Sardigna: cussu sistema sighiat a s'agatare nointames s'arrennegu semper prus mannu de sa populatzione de sos bidditzolos infeudados e de pagos burghesos illuminados, chi imputaiant a custu sistema - in paris cun unas àteras càusas - s'arretradesa de sa Sardigna.

Sa segunda rebellia

Sa gherra tra su partidu de sos novadores (riformadores) e su de sos normalizadores (cunservadores) si fiat fata prus manna a pustis de su càmbiu de su ministru Avogadro cun su ministru Galli della Loggia a su guvernu in Torinu. Su ministru Galli della Loggia aiat mustradu de èssere de s'ala de su partidu de sos normalizadores, segundende·nde sas atziones polìticas. A fàghere ispentumare sos eventos est istada sa nòmina reale de tres funtzionàrios tataresos in s'Udièntzia Reale, personàgios ischierados totus in manera aberta cun su partidu de sos normalizadores. Sa nòmina l'aiat fata torra su re chene respetare sos indicos pro sas nòminas fatos dae sas istitutziones sardas matessi. Argumentende chi non fiat istadu respetadu su detadu costitutzionale, su partidu de sos novadores cussa borta aiat aconcadu a su visurè de Sardigna de annullare sas nòminas de cussos tres funtzionàrios.

Su ministru Galli della Loggia, informadu de s'annullamentu, at fatu arribbare una litera a su visuré chi imponiat su respetu de sas nòminas. Su ministru annotamala ordinaiat a su visurè de dare autoridade a su Generale de sas Armas pro s'assegurare chi custos disponimentos esserent respetadas e chi cale si siat eventuale opositzione a custas nòminas reales esseret neutralizada. Custu atu fiat, in sustàntzia, unu corfu de istadu, ca destituiat su rapresentante legìtimu de s'autoridade reale in Sardigna de su ruolu suo cunferinde·lu a su capu de s'esèrtzitu. Retzida custa litera su partidu de sos normalizadores si fiat preparadu a s'iscontru armadu chi oramai pariat inevitàbile. Su Generale de sas Armas, Marchese de sa Planargia, est coladu fintzas deretu a atziones beras e pròpias, armende sos regimentos suos in sa tzitade. Una riunione de sos Istamentos prevìdida pro su 2 de trìulas de su 1795 est istada annullada ca su clima de minetzas instauradu dae su Generale de sas Armas aiat fatu tìmere chi a sos delegados istamentàrios los diant àere arrestados si s'esserent presentados a sa riunione tenta in contu. Su visurè aiat intentadu de torrare a istabilire s'òrdine ordinende a su Generale de sas Armas, Gavino Paliaccio marchesu de sa Planàrgia, de nde retirare sas fortzas armadas suas, ma Paliaccio aiat replicadu cun una lìtera in ue ammitiat chi sa punna sua fiat cudda de impedire sos traballos de sos Istamentos ca timiat chi custos diant àere isseberadu de invalidare sas nòminas reales. Custu fiat un'atu soversivu, ca su Generale de sas Armas non teniat peruna autoridade pro impedire sas riuniones de sos Istamentos.

Su 6 de trìulas de su 1795 b'aiat àpidu una segunda insurretzione ghiada dae su partidu de sos novadores e dae sas milìtzias tzitadinas chi nde aiant pesadu a pustis de sa prima rebellia de su 28 abrile 1794 (milìtzias chi no agradaiant a Pitzolo chi aiat chircadu de nd'ordinare s'isorvimentu in ocasiones meda). Sas milìtzias tzitadinas aiant tentu sa mègius contra a sas tropas de su Generale de sas Armas, Marchesu de sa Planàrgia. Su pòpulu armadu fiat arribadu a sa domo de Pitzolo chi fiat amparada dae unos cantos armados. A pustis de sas tratativas, Pitzolo s'aiat resu pro si che fàghere leare a su palatzu de su visurè chi diat àere dèpidu garantire sa sarvesa de Pitzolo e s'istitutzione de unu protzessu contra de issu e sos assotziados suos. Nointames su visurè pro resones chi non ant acraridu no at chèrfidu pigare in tenta a Pitzolo chi, abarradu in manos a sa truma tzitadina, l'aiant mortu unos populanos armados cumandados dae Andrea De Lorenzo, majore de sas milìtzias urbanas. Su Generale de sas Armas, Gavino Paliaccio Marchesu de sa Planàrgia, l'aiant arrestadu e tentu in tenta. Nointames, cando sas lìteras chi siat issu chi Pitzolo aiant iscritu l'as aiant letas in pùblicu iscoviende sos pranos issoro de arrestare o eliminare sos simpatizantes de su partidu riformadore, sos matessi armados de De Lorenzo aiant pigadu a Paliaccio e l'aiant mortu lassende su corpus a sa gente.

A pustis de custu segundu atu rivolutzionàriu, sos Istamentos aiant chircadu istabilire torra s'òrdine e sa legalidade. In s'ocasione aiant aviadu unas àteras reformas chi regulamentaiant s'atzessu de sos rapresentantes de sos bighinados casteddajos a sos traballos de sos Istamentos. In prus, aiant fatu incumentzare sa publicatzione de sos atos de sos traballos in unu periòdicu mutidu Giornale de Sardigna.

Sa vitòria de sos riformadores (novadores) nointames aiat ablandadu sas tensiones finas a tando galu cuadas tra s'ala prus moderada de sos novadores e sa prus democràtica. Sos democràticos cheriant una reforma radicale de sas istitutziones sardas, dende un'atzessu prus mannu a sas istitutziones a sas classes burghesas imprendidoras noas, in parte, a sas massas tzitadinas chi finas a cussu momentu aiant pigadu parte in manera ativa a s'avolotu rivolutzionàriu. Sos democràticos, in prus, cheriant ghetare a terra su feudalèsimu, chi bidiant che a unu istorbu pro s'isvilupu econòmicu de sa Sardigna. Intre sos democràticos s'aiant isvilupadu fintzas ideas prus radicales e republicanas ladinas che a sas de Frantziscu Cillocco, ma, a su nessi a s'incumintzu, sas reformas chi sos democràticos proponiant diant èssere dèpidas acontèssere in intro de sa monarchia. Sos riformadores moderados fiant imbetzes favorèvoles a reformas chi oferrerent unu rolu efetivu a sos Istamentos e a s'Udièntzia Reale in s'amministratzione de sa Sardigna, ma fiant contràrios a dare una forma democràtica a custas reformas aberende sas ghennas a una partetzipatzione de classes sotziales mannas in s'amministratzione. Sos riformadores moderados fiant fintzas favorèvoles a moderare carchi etzessu de su feudalèsimu, pro esempru cheriant abolire sos deretos feudales contierrados, cussos achiridos dae carchi nòbile ma chi fiant cuntestados dae sas "villas" (biddas o bidditzolos) infeudadas. Nointames, francu s'abolitzione de sos deretos feudales contierrados, sos riformadores moderados fiant favorèvoles a mantènnere su feudalèsimu in Sardigna. Custa positzione de cauteladu riformismu est fintzas espressada in su càntigu "Su patriotu sardu a sos feudatàrios" iscritu dae Frantziscu Ignàtziu Mannu, càntigu chi est devènnidu meda pobulare e chi rapresentat oe, dae su 28 Abrile 2018, s'Innu ufitziale de sa Sardigna. In su càntigu, nointames carchi cantu de denùntzia forte meda, s'autore pedit in manera firma sa fine de s'abusu de pòdere de sos feudatàrios, chene però propònnere s'ispèrdida de unu sistema - su feudale - oramai isparidu dae belle totu su restu de s'Europa.

Intrada in Tàtari de Giuanne Maria Angioy

Sa vitòria de sos novadores aiat determinadu fintzas su cuntrastu intre su Cabu de Subra (Tàtari e su Logudoro) ghiadu dae sa nobilia tataresa e su Capu de Giosso ghiadu dae sos novadores binchidores in Casteddu. Sos nòbiles de su Cabu de Subra, ispuntzonados e segundados dae su ministru piemontesu Galli della Loggia, ant decraradu difatis una setzessione dae su Cabu de Giosso. In s'intentu de torrare a istabilire s'òrdine su visurè aiat nominadu a Giuanne Maria Angioy Alternos, càrriga chi cunferiat a Angioy sas funtziones de supridore de su visurè. Derrotados sos reatzionàrios, Angioy aiat dadu incumentzu a una sèrie de reformas chi tiraiant a rinnovare in manera meda prus radicale sa sotziedade sarda e teniant sa punna de abolire su feudalèsimu. Su mètodu isseberadu pro abolire su feudalèsimu fiat sa còmpora de sos deretos feudales fata dae sas "villas" (biddas e bidditzolos): difatis, sos deretos feudales fiant tzèdidos in càmbiu de unu cumpensu giudicadu ecuànime. Nointames Angioy teniat in contu fintzas s'impreu de sa fortza contra sos feudatàrios chi refudaiant de bèndere sos diritos feudales issoro. Custas reformas fiant cunsideradas tropu radicales dae sos novadores prus moderados in Casteddu, e Angioy si fiat agatadu cuntrastadu e in fines derrotadu dae s'esèrtzitu de sos Istamentos in su 1796. Nointames Angioy fiat resèssidu a fuire sa tenta e sa morte, amparende·si in Gènova e a pustis in Frantza, in ue aiat sighidu a progetare chene fortuna una rivolutzione in Sardigna chi poderet leare a tèrmine sos pranos suos de reforma polìtica e sotziale.

A pustis de custu perìodu rivolutzionàriu, sos Istamentos aiant torradu a propònnere sas chimbe rechertas cun una delegatzione de su pìscamu de Casteddu, una prataforma chi a pustis de su perìodu riformisticu de sos motos fiat pagu inditada pro sos bisòngios de rinnovamentu de sa Sardigna. Custa prataforma manteniat in manera sustantziale su "status quo", dende nointames unu rolu limitadu a sa classe nòbile e de funtzionàrios sardos limitada e isseberada. Funtzionàrios, burghesos e populanos meda aiant sighidu, fintzas a pustis de su 1796 e de sa derrota de Angioy, a persighire pranos de rivolutziones chi learent a reformas democràticas e anti-feudales, si non pròpiu a sa formatzione de una repùblica sarda: bi fiant istados intentos de rivolutzione in su 1799, in su 1802 e in su 1807. In su 1812 b'aiat àpidu fintzas un'intentu de burghesos, sa de Palabanda, dae su nùmene de su logu in Casteddu in ue sos rivolutzionàrios s'atobiaiant. Àteras duas rebellias minores b'aiant àpidu, in fines, in su 1816 e 1821.

Bibliografia

• (IT) Raimondo Carta Raspi, Storia della Sardegna, Milanu, Mursia, 1971, ISBN 9788842506850, OCLC 462998915, SBN IT\ICCU\TO0\0752056.
• (IT) Girolamo Sotgiu. Storia della Sardegna sabauda, Roma-Bari, Laterza, 1984.
• (IT) Dionigi Scano. La vita e i tempi di Giommaria Angioy, Casteddu, La Torre, 1985.
• (IT) Federico Francioni (a cura di), 1793: i franco-corsi sbarcano in Sardegna, Tàtari, Condaghes, 1993.
• (IT) Luciano Carta. La Sarda Rivoluzione: Studi e ricerche sulla crisi politica in Sardegna tra Settecento e Ottocento, Casteddu, Condaghes, 2001.
• (IT) Federico Francioni. Vespro sardo: dagli esordi della dominazione piemontese all'insurrezione del 28 aprile 1794, Casteddu, Condaghes, 2001.
• (IT) Manlio Brigaglia, Attilio Mastino, Gian Giacomo Ortu (a cura di). Storia della Sardegna. 2. Dal Settecento a oggi, Roma-Bari, Laterza, 2002.
• (IT) Alberto Loni e Giuliano Carta. Sa die de sa Sardigna - Storia di una giornata gloriosa, Tàtari, Isola editrice, 2003.
• (IT) Massimo Pistis. Rivoluzionari in sottana. Ales sotto il vescovado di mons. Michele Aymerich, Roma, Albatros Il Filo, 2009.
• (IT) Adriano Bomboi, L'indipendentismo sardo. Le ragioni, la storia, i protagonisti, Casteddu, Condaghes, 2014.
• (IT, SC) Giovanni Maria Angioy, Memoriale sulla Sardegna (1799), a incuru de Omar Onnis, Casteddu, Condaghes, 2015 [1799], ISBN 978-88-7356-256-6, OCLC 1045959048.
• (IT) Omar Onnis, La Sardegna e i sardi nel tempo, Casteddu, Arkadia, 2015.
• (IT) Francesco Casula, Carlo Felice e i tiranni sabaudi, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2016, ISBN 978-88-6791-124-0, OCLC 980297209.
• (IT) Omar Onnis e Manuelle Mureddu, Illustres. Vita, morte e miracoli di quaranta personalità sarde, Sestu, Domus de Janas, 2019, ISBN 978-88-97084-90-7, OCLC 1124656644. URL consultadu su 6 nadale 2019.
• (IT) Omar Onnis (a incuru de), Storia di Sardegna. I grandi personaggi. Giovanni Maria Angioy, Tàtari, La Nuova Sardegna, 2019.

Artìculos ligados

• Sa die de sa Sardigna
• Giuanne Maria Angioy
• Vissente Sulis
• Sa die de s'atacu

Ligàmenes esternos

• Sa die de sa Sardigna, in sardegnacultura.it. URL consultadu su 30 martzu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 24 cabudanni 2020).
• Su giaco-binismu si isparghet in su Regnu de Sardigna, in sardignaemediterraneu.alfaeditrice.it. URL consultadu s'8 abrile 2020.
• Sos vàrios tentativos de congiuras pro sighire su disignu rivolutzionàriu de s’Angioy, in sardignaemediterraneu.alfaeditrice.it. URL consultadu s'8 abrile 2020.
• (IT) Chirca "Sos Fatos de Francesco Sanna Corda e s'assaltu a sa Turre de Longonsardo" (Lungone) (PDF), in Archìviu Istòricu Cumonale de Lungone (archiviadu dae s'url originale su 2 freàrgiu 2017).