Juanne Maria Angioy

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

« S'ischit chi sa Sardigna no est mai istada indipendente e chi est semper istada oprimida o turmentada o impoverida in sas gherras pùnicas intre Cartaginesos e Romanos, posca dae Gotos, Visigotos, Vàndalos, Saratzenos, Pisanos, Genovesos, Aragonesos e Piemontesos, aende sufertu puru tres pestes pro su discòidu de su guvernu. [...] Cun totu s'amministratzione mala, sa paga populatzione e totu sos archilasòrgios chi arreent sa massaria, su cummèrtziu e s'indùstria, sa Sardigna bundat de totu su chi serbit pro su nutrimentu e su sustentu de sos abitantes suos. [...] Si sa Sardigna in un'istadu de afinu, sena guvernu, sena indùstria, a pustis de paritzos sèculos de disacatos, tenet tantas risorsas, bisòngiat de concruire chi, amministrada comente si tocat, diat a èssere unu de sos prus istados ricos de Europa, e chi sos antigos no ant tentu tortu de nos la presentare che a unu logu famadu pro sa mannesa sua, pro sa populatzione sua, e pro sa bundàntzia de sas produtziones suas. »

(Memoriale, 1799)

Juanne Maria Angioy o Giovanni Maria Angioy, (Bono 21 ledàmine 1751 - Parigi 23 freàrgiu 1808) , est istadu unu polìticu, rivolutzionàriu, indipendentista e patriota sardu.

Juanne Maria Angioy
Pintura de Giuanne Maria Angioy
Àteros nùmenes	Giuanne Maria Angioy Zuanne Maria Angioy Giovanni Maria Angioy
Nàschida	21 ledàmine 1751 Bono
Morte	23 freàrgiu 1808 Parigi
Natzionalidade	sarda
Genitores	Mama: Margherita Arras Babbu: Pedru Nicolò Angioy
Alma mater	Universidade de Tàtari
Traballu	polìticu, rivolutzionàriu, giùighe de s'Udièntzia Reale
Contributos de importu	ghia de sos motos rivolutzionàrios sardos contra a su feudalèsimu

At ghiadu sos motos rivolutzionàrios sardos contra a su feudalèsimu, e a pustis de su degòlliu de su movimentu est istadu custrintu a s'esìliu, in Frantza in ue est mortu, in sa tzitade de Parigi, in su 1808.

Sa vida

Giuanne Maria Angioy est nàschidu in Bono. Is babbos (Don Pedru Nicolò Angioy e Margherita Arras) fiant de is printzipales de sa bidda. Issos si nche moriant cando Giuanne fiat minoreddu, ma is parentes de Giuanne aiant asseguradu una educatzione pro Giuanne Maria. Aiat istudiadu in Tàtari e a pustis de s'universidade fiat divènnidu professore in sa facultade de lege in Casteddu cando fiat giòvanu meda. A pustis, Angioy fiat divènnidu un'abogadu e a sighire Giùighe de s'Audièntzia Reale. S'Audièntzia Reale (Reale Udienza in italianu) fiat una istitutzione chi teniat su podere de sa giustìtzia in su Regnu de Sardigna.

Angioy fiat unu bonu imprendidore puru. Aiat criadu una fàbbrica de berritas e aiat isperimentadu tzertos coltivos de cotone. In sa vida sua aiat ammuntonadu unu patrimòniu mannu chi issu curat cun giudìtziu. Angioy leat dinare a imprèstidu, ma fiat generosu puru: aiat donadu una arrenda a calicunu chi teniat bisòngiu.

Is ideas de sa rivolutzione frantzesa

In sa fatzada de su Munitzìpiu de Bono si leghet:

«A Giovanni Maria Angioy, che ispirandosi ai valori dell'89 bandì la Sarda crociata contro la Tirannide Feudale.»

In Sardigna puru fiant arribbadas is ideas chi aiant animadu sa rivolutzione. A seguru Angioy aiat lèghidu is ideas de is grandu entziclopedistas Voltaire, Montesquieu e de Rousseau. In sa burghesia sarda chi si fiat fraighende in cussos annos tzirculaiant ideas (a manera clandestina), opùsculos e pamphlet polìticos frantzesos o de ispiratzione rivolutzionària. Is ideas de sa Rivolutzione frantzesa aiant influentzadu meda su pensamentu de Angioy ca fiat cumbintu de dèpere gherrare contra a sa tirannia, in cussu tempus in Sardigna nche fiat sa tirannia de is Savoja a dannu de is sardos.

Is males de su feudalèsimu

Vitòriu Amedeu II de Savoja aiat retzidu sa Sardigna in càmbiu de sa Sitzìlia, cun su Tratadu de s'Aia (20 freàrgiu de su 1720), divenende su de deghessete re de Sardigna. A inaugurare su Regnu nou aiat imbiadu su logutenente suo, a pustis vitze-re Filippo-Guglielmo Pallavicini, barone de Saint Remy.

Pròpiu su feudalèsimu fiat su grandu male pro sa Sardigna. Fiat unu sistema ca si basaiat a pitzus de s'isfrutamentu de is sùdditos, penalizaiat s'ùnica fonte de rèdditu de sa Sardigna: sa massaria. In cussu perìodu s'ìsula fiat partzida in fèudos, a parte is Tzitades regias (Casteddu sardu, Tàtari, S'Alighera, Bosa, Aristanis, Igrèsias e Casteddu ca fiant esentadas fintzas de su perìodu ispagnolu a pagare is dàtzios feudales) e artas meda fiant is rènditas dèpidas a is archipìscamos de Casteddu e de Aristanis, comente puru is feudatàrios printzipales comente Alagin di Villasor, is marchesos Alagon de Biddesorris, is marchesos Manca de Biddaramosa, de Tiesi e de Mores, su barone de Ossi, su barone de Sossu e meda àteros

Is tzitades in cussu perìodu fiant abitadas meda, mentres sa majoria de sa populatzione biviat in su sartu, in ue depiat istare suta a sa grae impositzione fiscale feudale: a is massajos beniat pigadu unu unu cuintu de su chi semenaiant (diritu de giogu), mentras pro is pastores su tributu cunsistiat in unu pegus ogni deghe animales (deghinu). Pro is vassallos is tassas fiant medas: ogni mere de famìlia depiat pagare no is tributos ebbia, ma unu reale (feu) e versare a su feudatàriu una parte de is animales de corte (puddas de corte).

Sa sarda rivolutzione

Sa Sarda Rivolutzione est su perìodu rivolutzionàriu sardu de s'annu 1793 a s'annu 1796. In custu perìodu is sardos incomintzaiant a gherrare contra a su feudalèsimu impostu de is potèntzias istrangias in Sardigna, e pro su deretu de si guvernare issos etotu in sa pàtria issoro. Angioy fiat un'òmine de grandu importu in custu perìodu.

In antis de sa Rivolutzione nche fiat istadu un'arrumpellamentu in Tàtari in su 1780. Mancari una de is allegas de custu arrumpellamentu fiat sa mancàntzia de trigu in sa bidda, s'arrumpellamentu teniat allegas polìticas puru e fiat causadu pro s'iscuntentu cun sa corrutzione e su malu guvernu de is piemontesos.

Carchi annu a in antis de su 1780, is Tataresos aiant iscritu a su Re pro denuntziare sa corrutzione e su dispotismu de su guvernadore piemontesu Tondut e de pobidda sua, e su Re aiat mandadu calicunu funtzionàriu a fàghere unu porrogu. Is funtzionàrios de su Re aiant cunfirmadu sa corrutzione e dispotismu de is Tondut, ma aiat carrigadu sa neghe a sa mugere de Tondut pro no donare barrancu a sa càrriga istitutzionale de su guvernadore.

Sa Rivolutzione fiat incumintzada, imbetzes, a pustis de s'invasione de is Frantzesos in su 1793. Is frantzesos boliant conchistare sa Sardigna ca s'ìsula fiat importante pro su controllu de su Mediterràneu. Carchi bastimentu frantzesu aiat bombardadu Casteddu e trumas de sordados frantzesos aiant isbarcadu in su Poetu de Cuartu. In su matessi tempus, Napoleone Bonaparte aiat leadu voluntàrios corsicanos pro atacare s'ìsula de Santu Istèvene.

Is piemontesos no fiant bonos a defensare sa Sardigna e mancu nde dd'importaiat.,ca fiant impitzados cun sa defensa de su Piemonte. Insandus, sa nobilesa e sa burghesia de Sardigna si fiant ordingiadas pro aparitzare un'esèrtzitu pro sa defensa de sa Sardigna. Nòbiles e burghesos meda aiant donadu meda dinare pro aparitzare is trupas, fintzas Angioy etotu aiat donadu dinare, mancari no meda cunsiderende sa richesa de issu.

Is frantzesos fiant reusados de is sardos. A pustis de custa bìnchida, sa nobilesa, su cleru e is militares aiant cunvocadu is Istamentos, su parlamentu sardu e aiant iscritu 5 preguntas a su Re de Sardigna. Is 5 preguntas fiant:

1. sa cunvocatzione de unu parlamentu cada 10 annos (is Rees piemontesos no aiant mai cunvocadu su parlamentu sardu).
2. sa ratìfica de is leges e is privilègios de is sardos.
3. che is incàrrigos ufitziales de su guvernu de sa Sardigna fiant donados a gente de Sardigna.
4. unu ministeru de Sardigna a Torinu pro resonare de chistiones de importu pro sa Sardigna cun su guvernu e su parlamentu de su Regnu.
5. unu Cussìgiu de s'Istadu pro cussigiare su Re in chistiones sardas.

Is 5 preguntas no fiant preguntas rivolutzionàrias: sa nobilesa e is funtzionàrios preguntaiant isceti de tènnere prus importu in s'amministratzione de sa Sardigna. Mancari is preguntas no fiant rivolutzionàrias e no cuntrastaiant s'autoridade de su Re e de su guvernu piemontesu, su Re aiat naradu no a totu is 5 preguntas.

Custu che nde at pesadu una tale discuntentesa chi una die, connota in Casteddu comente "sa dì de s'aciapa" (oe comente sa die de sa Sardigna), su pòpulu nche at bogadu totu is funtzionàrios sabàudos, vitze-rei cumpresu, catza·nde-nche-ddos a foras de sa Sardigna.

Sa càrriga de "Alternos"

Ingressu trionfale a Tàtari de Gianne Maria Angioy

A sa fine de custos disòrdines, su 13 freàrgiu de su 1796 su vitze-re Filippo Vivalda e is rapresentantes de is Istamentos aiant detzìdidu de imbiare Giuanne Maria Angioy, chi fiat magistradu de s'Udièntzia reale in su cabu de subra. A issu beniant donados is poteres de Alternos: podiat pro custu esertzitare is poteres de vitze-re (a issu ispetaiat su plurale maiestatis "nos").

Cun pagu iscorta issu mentres si moviat de Casteddu a Tàtari passaiat in is biddas de Sardigna in ue fiat bene collidu e in ue ascurtaiat is disàgios de is populatziones rurales.

Issu pariat a totus unu liberadore e aiat allutu isperàntzias de cambiamentu. Issu podiat bìdere cun is ogros sa cunditzione arretrada de s'ìsula, cun una massaria pagu moderna e oprimida de s'opressione feudale, e misèria funguda de is biddas.

Ogni Paisu ddi aiat donadu una iscorta de òmines e cando issu fiat a arribbadu a Tàtari s'iscorta sua fiat manna beru. S'acasàgiu est istadu triunfale e medas canonicos de sa capitale de su cabu de susu aiant intonadu su "Te Deum" In s'afrescu mannu chi Giuseppe Sciuti aiat pintadu in a sa fine de su XIX sèculu in su su salone de is assembleas de sa provìntzia si bidet Giuanne Maria Angioy ca imbucat triunfante. Pro sa gente issu no fiat ebbia unu "alternos" o unu magistradu ma unu liberadore.

Cun is massajos e is pastores in rebellia

Sa situatzione fiat bulugiada a beru: su pòpulu in sa campagna non cheriat pagare imposta nen dètzima peruna e atacaiant is domos aristocràticas e is sedes de su guvernu piemontesu. Tando chi in Casteddu si mandat in su capu de susu s'Angioy, pro apaghiare sa populatzione. Ma s'Angioy, cando Napoleone Bonaparte invadiat s'Italia, traballaiat cun emissàrios frantzesos pro liberare sa Sardigna dae su giogu piemontesu. Cun sa Paghe de Cherasco e cussa de Parigi in su 1796, in cada manera, est bènnidu a mancare s'apògiu e s'Angioy, partende dae Tàtari, promovet una martza rivolutzionària andende cara a Casteddu, chi si at fatu inimigu nobiltade, crèsia e burghesia; s'Angioy fiat custrintu a si nche firmare in Aristanis in s'oto de làmpadas, cando medas chi lu apogiaiant lu aiant lassadu, ca su re aiat retzidu sas chimbe preguntas de is Istamentos. Angioy aiat tando dèpidu disterrare anda·nde·si·nche a Parigi, in ue si nde fiat mortu in povertade in su 1808. In su mentras, is piemontesos aiant atacadu is biddas chi galu resistiant, cundennende a sa furca totus is chi faghiant parte de su movimentu antifeudale rivolutzionàriu.

Su fallimentu de sa rebellia

Is cumpàngios suos de ideas e de partidu, però ddu fiant abbandonende e sa rebellia populare chi creiat de artziare a Casteddu fiat acabbada in su nudda.

In cussos meses su Piemonte beniat invasu de is trupas de Napoleone Bonaparte e issu aiat tentu cuntatos cun agentes frantzesos pro preparare unu pranu eversivu e nche bogare sa monarchia. Ma is eventos sunt andados de un'àtera banda. Vitòriu Amedeu III fiat istadu custrintu a firmare su Tratadu de Cherascu e a pustis a Parigi, su 15 de maju de su 1796, sa paghe cun is frantzesos. S'est agatadu aici chene de sustegnu de a foras a capu de sa rebellia.

Su vitze-re dd'aiat pesadu su ruolu de Alternos e si fiat preparende a ddu cumbatere. A pitzus de sa conca sua fiat istada posta una tàllia de 3.000 Francos sardos mentras is sordados de su re chircaiant in ogni manera de ddu impresonare.

Su 2 de làmpadas fiat partidu cun un'esèrtzitu antifeudale deretu a Casteddu; S'8 de lampadas est arribbadu a Aristanis, ma in cue aiat pèrdidu sa batalla e is fideles suos dd'ant abbandonadu.

Aiat agatadu reparu de s'amigu suo Michele Obino in Santu Lussùrgiu e in sa note intra su 13 e su 14 de làmpadas de su 1796, sighidu in su ladu de manca de sa cavalleria de su cavalleri Marcello de Cùglieri e in su costadu deretu de àteros 500 òmines de su nòbile macumeresu don Giusepe Passino e dae unu regimentu de mìlites a caddu ca nde beniant de Pàdria, Angioy fiat renèssidu a fuire de is sighidores, gràtzias a is diversivos atuados de is frades Miguel e Andrea De Lorenzo, cun populanos rèdutzes de s'iscontru de Aristanis. Oramai abbandonadu de is partigianos suos, l'ant agiuadu de is cavalleris iscanesos, ca ddu acostumaiant de populanu e mancari sa tàllia a pitzus de sa conca sua e sa minoria numèrica ddu iscortaiant intra is baddes de su Monteferru in diretzione de Tiesi. Su sero de su 16 de Làmpadas s'est diretu abbia Portu Turre, de in ue si fiat imbarcadu a manera clandestina pro Gènova. Isperaiat de andare a Torinu pro otènnere s'abolitzione de su feudalèsimu. Un'ispera ca est acabbada in fuida in sa Frantza.

S'esìliu

In s'esìliu longu frantzesu aiat imprassadu de su totu s'ideologia libertària e republicana nàschida de sa rivolutzione de su 1789. In nòmine de sa libertade polìtica de sa Sardigna, galu oprimida de su dispotismu, aiat chircadu de cumbinchere su Primu console Napoleone Bonaparte unu pranu militare pro sa conchista de s'ìsula e pro nde fàghere una repùblica indipendente a suta de sa protetzione de sa Frantza. Cun grandu probabilidade ci diat èssere renèssidu chi su corpus de esèrtzitu de sa Còrsica in su 1800 no est istadu impreadu a s'ùrtimu momentu de s'ispeditzione in Sardigna pro sedare una rebellia reatzionària in Còrsica. In cumpensu sa Frantza podiat tènnere is produtos de sa Sardigna: pegus, casu, peddàmene, trigu, metallos; e in prus podiat tènnere unu controllu istratègicu megiore de su mediterràneu otzidentale cun sa base navale de Sa Madalena (tando presidiada de sa flota inglesa) e e de is aprodos de is ìsulas de Santu Pedru e Santu Antiogu, punto obligados de trànsitu intra sa Proventza e s'Àfrica de su Norte. G.M. Angioy aiat pensadu galu pro calicunu tempus de sensibilizare is frantzesos pro is sortes de s'ìsula. In su 1799 aiat iscritu su sas Mémoires sur la Sardaigne, in ue contaiat is cunditziones econòmicas de s'ìsula, pedende su sustegnu militare frantzesu e sa liberatzione sua comente repùblica indipendente.

Oramai chene apògios polìticos mannos siat in Sardigna in Frantza, Giuanne Maria Angioy si nche moriat a Parigi pòberu e a solu su 23 de freàrgiu de su 1808, assistidu e sustènnidu de sa viuda Catherine Dupont. Non si connoschet su logu de interrada.

Bibliografia

• (IT, SC) Giovanni Maria Angioy, Memoriale sulla Sardegna (1799), a incuru de Omar Onnis, Casteddu, Condaghes, 2015, ISBN 978-88-7356-256-6, OCLC 1045959048.
• (IT) Dionigi Scano. La vita e i tempi di Giommaria Angioy. Introduzione di Federico Francioni., Casteddu, 1985
• (IT) Girolamo Sotgiu, Storia della Sardegna sabauda, Roma-Bari, Laterza, 1984.
• (IT) Girolamo Sotgiu, Storia della Sardegna sabauda, Roma-Bari, Laterza, 1984.
• (IT) Federico Francioni, Vespro sardo: dagli esordi della dominazione piemontese all'insurrezione del 28 aprile 1794, Casteddu, Condaghes, 2001.
• Frantziscu Casula e Zuanna Cottu, Zuanne Maria Angioy, Alfa Editrice, Cuartu Sant'Aleni, 2007
• (IT) Francesco Casula, Carlo Felice e i tiranni sabaudi, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2016, ISBN 978-88-6791-124-0, OCLC 980297209.
• (IT) Omar Onnis e Manuelle Mureddu, Illustres. Vita, morte e miracoli di quaranta personalità sarde, Sestu, Domus de Janas, 2019, ISBN 978-88-97084-90-7, OCLC 1124656644. URL consultadu su 6 nadale 2019.
• (IT) Omar Onnis (a incuru de), Storia di Sardegna. I grandi personaggi. Giovanni Maria Angioy, Tàtari, La Nuova Sardegna, 2019.

Ligàmenes esternos

• Manuela Ennas, Juanne Maria Angioy, sìmbolu de s’indipendèntzia, in Sardiniapost, 23 freàrgiu 2020.
• Enrico Putzolu, LOGOS DE LOGU 2020 3PUNTATA, in YouTube, TCS - Tele Costa Smeralda, a 20 min 07 s. (in s'ùrtima parte de sa puntada Frantziscu Casula chistionat de Juanne Maria Angioy)