Wikipedia

Marte (praneta)

(Reindiritzadu dae Marte)

Marte (simbulu: ♂) est su de cuatru pranetas de su sistema solari e su segundu prus piticu a pustis de Mercuriu. Est unu praneta terrestri cun una atmosfera sutili de anidridi carbònica. Ddu narant su "Praneta Arrubiu" po mori de sa presèntzia de meda òssidu de ferru me in sa superfitzi, chi ddi donat su colori caraterìsticu. Me in sa superfitzi ddoi funt de crateris causadus dae su bombardamentu de meteoritis, baddis, vulcanus dormius cummenti su Olympus Mons, su monti prus artu de su Sistema Solari, e duas calotas polaris. Sa massa est su 11% de cussa de sa Terra e su volumini su 15% de su de sa Terra. Sa gravidadi me in sa superfitzi est su 38% de sa de sa Terra, agiumai sa de tres partis.

Marte


Articulu in campidanesu

Tenit un'òrbita elìtica agiumai circulari ma cun ecentritzidadi prus arta apetus de is atrus pranetas de su sistema solari, cun semiassi magiori de 227 939 200 km, e perìodu orbitali de 686.971 diis terrestris. Sa die est de 24 oras, 37 minutus e 22 secundus. A giru de issu òrbitant duus satelitis piticus, Phobos e Deimos.

Marte est cannosciu fintzas dae s'antichidadi, e est abarrau importanti in sa cultura umana po essi stetiu sa mitza de meda pantasias.


Caraterìsticas Fisicas

modìfica
 
Is Baddis Marineris fotografadas dae su Mars Odyssey orbiter

Strutura interna

modìfica

Is modelus de oi presumint unu nùcleu pranetàriu metàlicu imboddicau cun is stratus de materialis prus lebius de su manteddu e una crosta esterna[1]. Su nùcleu est fatu de de ferru, nichel e tzùrfuru, cun unu ràju de 1,794 ± 65 km[2]. Su manteddu est formau po sa majoria de cumpostus de sìliciu. Sa crosta est formada po sa majoria dae basaltu, cun cancuna parti prus arrica de sìtzia, e is analisis chìmicas ant agatau sìliciu, ossigenu, ferru, magnèsiu, alumìniu, càlciu, e potàssiu[3]. Normalmenti est spissa 50 km. Is formatzionis de sa crosta cummenti vulcanus studaus e canyons ca is baddis Marineris nosi faint cumprendi ca in su passau ddoi depit essi stetia atividadi tetonica, ma oi parit chi su manteddu siat dormiu. Su campu magnèticu est casi assenti, ma su paleomagnètismu indicat ca in su passau ddoi depiat essi unu.

Superfitzi e Geografia

modìfica
 
Mapa topografica de Marte agatada dae s'artìmetru laser de su Mars Global Surveyor. torrada ca retangolari po mèdiu de su metodu de Mercatore. Is coloris rappresentant is artàrias: is partis prus artas funt biancas e arrùbias, is prus bàscias funt blu. In artu, asulus, ddoi funt is pranus, cun si circu a destra chi coberit is regionis polaris, sa Vastitatis Borealis. Is chi parrint gulfus funt, dae manca a destra: Amazonis Planitia, Acidalia Planitia, Utopia Planitia e s'Arcadia Planitia. Sa parti in arrùbia a manca est sa giara de Tharsis, sa podda bianca prus a manca su Monti Olympus, sa podda blu in bàsciu a destra est su crateri Hellas Planitia, chi po cumprendi is dimensionis, cun agiumai 4 millionis de chilòmetrus cuadraus, est pagu prus mannu de s'India.

Sa superfitzi de Marte est dividia intra duus areas: s'emisferu Nord est cumpostu dae planus bàscius cummenti Acidalia Planitia, Utopia Planitia e Amazonis Planitia, sa parti Sud est arrica de struturas geologicas prus artas tzerriadas Terrae e crateris, su prus mannu siendi s'Hellas Planitia. Ddoi funt diferentis teorias chi spiegant custa partzidura, dividias intra duus catègorias: is teorias esogenicas[4][5] narant chi sa divisioni est causada dae unu o prus atumbadas catastròficas cun unu atru praneta e asteroidis; is teorias endogènicas[6][7] narant chi sa diferèntzia est causada dae fenomenus aintru su manteddu. Is montis prus artus si agatant me sa giara de Tharsis.

Me in sa superfitzi ddoi funt stuturas cummenti antigas foxis, calancas e canalonis chi faint pensai a sa presèntzia in su passau de àcua lìcuida e de unu ciclu idrològicu[8]. Mera de custus perou parrint essi stetius causadus de cantidadis enormis de àcua arribadas totus in una borta, e duncas unas ipòtesis funt chi su fluori beniat dae su sciolimentu de ghiaccius causadus dae atumbadas o fenòmenus vulcànicus, o diretamenti dae sa lava[9].

 
Càlota polari nord de Marte fotografada dae su Mars Global Surveyor

Calotas polaris

modìfica

Marte tenit duus calotas polaris de ghiàciu de àcua e anidridi carbonica, cun sa presèntzia prus manna de custa in s'ierru[10][11], candu a pitzu de su ghiàciu si pasat unu croxu profondu unu metru de ghiàciu sicu. Sa calota polari in su nord tenit unu diàmetru de 1000 chilòmetrus in s'istiu, cussa sud de 350 chilòmetrus. Is modelus de oi narant ca cun s'arribu de su beranu in sa calota sud sa sublimatzioni de sa CO2 càusat geyser de gas e pruini. In su 2018 scientziadus italianus ant annuntziadu sa scoberta de unu lagu de àcua lìcuida asuta de is ghiàcius de sa càlota sud[12]

Atmosfera e clima

modìfica
 
Dunas fotografadas dae su Mars Reconnaissance Orbiter

S'atmosfera de Marte est lèbia, cun una pressioni mèdia de 610 Pa, mancu su 1% de sa de sa Terra[13]. A custa pressioni s'àcua si podit agatai sceti cummenti ghiàciu o gas. Sa temperadura spàniat dae −143 °C de s'ierru polari a is 35 °C de s'istadi ecuàdoriali[14]. Sa diferèntzia de temperadura intra sa die e sa noti podit essi fintzas de 100 °C.

S'atmosfera est cumposta po su 94.9% dae anidridi carbònica, po su 2.6% dae azotu, po su 1.9% dae àrgon e si agatant tràcias de ossigenu, monòssidu de carbòniu e vapori de àcua[15][16].

Ddoi funt meda fenòmenus causaus dae su bentu, cummenti dust devils ("diaulus de pruini", bentus mui-mui) e burianas de pruini mannas mera, chi podint imboddicai su praneta intreu[17] donnia tres annus martzianus. Custas tempestas parint formadas dae sa fusioni de tempestas prus piticas, ma su mecànismu no est cumpresu ancora[18].

Mancai tenessit atmosfera diferenti meda, su clima de Marte tenit meda cosas a cumoni cun su de sa Terra. Ddoi est una varitzioni stagionali, nuis de ghiàciu. Su bentu est puru càusa de erosioni e de sa formatzioni e sa mudàntzia de is dunas. In su 2008 su lander Phoenix at fotografadu nie calendi, chi est sparèssia in antis de arribai a terra[19].

Orìgini e Storia

modìfica
 
Nuis chitzanas fotografadas dae su Viking Orbiter 1

Marte est nàsciu dae su discu protopranetàriu chi at orìginau is atrus pranetas puru, 4.5 miliardus de annus fait. Si pensat ca in cuddus tempus su bentu solari spingessit is elementus cun temperadura de ebollitzioni prus bàscia prus atesu dae issu, e custu spiegat is diferèntzias de sa compositzioni intra Marte e sa Terra. Pustis de sa crèscia, Marte at patiu de su Bombardamento Grai Tardiu, chi at lassau medas crateris in su emisferu sud iat podit essi sa càusa de sa diferèntzias intra nord e sud. Pustis de custa data, podeus partziri sa storia de Marte in tres perìodus geològicus[20]

Perìodu Noachianu (tzerriau aici dae sa Noachis Terra): dae 4.5 a 3.5 miliardus de annus a oi. Is regionis chi si funt formadas in custu periodu tenit meda crateris. In custu perìodu s'atmosfera depiat essi meda prus densa de oi, e permitiat sa presèntzia de àcua lìcuida, cun maris e rius. S'atividadi vulcanica depiat essi manna, e sa giara de Tharsis si·ndi est formada in custu periodu.

Perìodu Hesperianu(tzerriau aici dae su pranu de Hesperia): dae 3.5 a 2.9 miliardus de annus fait. Su bombardamentu torrat prus piticu, is fenòmenus geològicus prus de importu funt de orìgini vulcànica. S'àcua aparrada in custu perìodu si prenat de àcidu solfòricu po mori de is erutzionis vulcanicas. Si fòrmant su Monti Olympus, pranus de basaltu e is struturas tetonicas cummenti is Baddis Marineris. S'atmosfera inghitzat a si fai prus lebia e cumentzant a si biri tràcias de ghiàciu.

 
Su Monti Olympus fotografau dae su Viking orbiter

Periodu Amazonianu(dae Amazonia Planitia): dae s'acabu de s'Hesperianu a oi. Est su perìodu prus cumpresu. Est caraterìtzau dae unu nùmeru piticu de crateris, struturas criadas dae s'erosioni de ghiaciàjus, bentu, lava e àcua lìcuida.

Osservatzionis e Esploratzionis

modìfica

Marte est cannòsciu fintzas dae is tempus antigus ca si podit biri cun is ogus ebbia. Arregistrant su logu suu in su celu is Babilonesus. Aristòtele si fìat agatau ca Marte est prus aillargu de sa Luna poita dd'at bidu passai agoa de custa. Usendi is osservatzionis de Marte fatas dae Tycho Brahe Kepler at scritu is tres legis fentomadas suas. Su telescòpiu at agiudau is osservatzionis de sa strutura de su praneta. Su primu a disignai una mapa de Marte est stètiu s'astronomu Christiaan Huygens[21], e sa mapa permitiat de misurai sa longaria de sa die martziana. Cassini est stètiu su primu a misurai is dimensionis de s'òrbita.

 
Carta de Marte disignada dae Schiaparelli in su 1890, cun su Sud in artu

In su '700 ant inghitzau a biri is variatzionis de is dimensionis de is càlotas polaris[22] e a sa fini de su sèculu iant stètias bidas probabilmenti burianas de pruini pranetàrias[23]. Sa presèntzia de una atmosfera torrat ladina. In su 1877 s'astronomu Asaph Hall at scobertu is lunas de Marte[24].
In su 1877 Schiaparelli at disignau sa prima mapa cun meda particularis de su praneta. Issu iat pigau unu efetu òticu po struturas chi naraiat "canali", e meda genti at incumintzau a si preguntai si custus no fessint struturas artifitzalis. Francu custu errori, Schiaparelli iat inghitzau a cumprendi cummenti fìat fatu Marte, e aiat agatau unu puntu de albedo, unu puntu prus craru, Nix Olympica, ca oi scireus essi su Olympus Mons. Dae su '900 is miliorias de s'osservatzionis ant fatu cumprendi chi s'atmosfera martziana fìat tropu lèbia e frida po permiti sa vida, ma sa possibilidadi fìat ancora mitza de arrexionus.

Esploratzionis

modìfica
 
Imàgini de sa superfitzi cun cilixia fata dae su lander Viking 2

Sa prima astronai chi at subrabolau Marti est sa Mariner 4 de sa NASA in su 1965[25]. Is imaginis ca iat mandau fìant de unu mundu sicu chentza airi, e is pantasias a pitzu de vida fìant spaciadas. Dae tandu, Marte est stètia sa destinatzioni de medas missionis robotìcas, chi nosi ant donau sa prus parti de is informatzionis chi teneus a pitzu de su praneta arrubiu. Est prus difitzili a lompi a Marte de Venere, ma est meda prus fatzili arribai a sa superfitzi. Su primu orbiter est stètiu su Mariner 9 de sa NASA. Sa prima sonda a calai a sa superfitzi funtzionendi est stètia sa Viking 2 de sa NASA (su lander Mars 3 de s'URSS aiat funtzionau po 15 segundus sceti). Su primu rover est stètiu su Sojourner de sa NASA. Oi funt ativus ses orbiters, su rover Curiosity e su lander InSight.

In sa cultura

modìfica
 
Unu tripodi martzianu in una illustratzioni de s'editzioni frantzesa de su 1906 de su liburu Sa Gherra de is Mundus

Marte est stètiu cunsiderau unu deus dae meda tziviltadis e culturas. Su movimentu irregolari in su celu e su colori arrubiu fadìant cumprendi ca fìat unu isteddu diferentu dae s'atrus, duncas is ominis ddi donant caràteristicas divinas. Po is Babilonesus fìat Nergal, su deus de su fogu, sa gherra e sa destrussioni. Is Gregus ddu identificant cun Ares. Is Cinesus, Giaponesus e Coreanus ddu narant "s'isteddu de su fogu".

Candu sa natura de cosa sua est stètia scoberta ant inghitzau is ipòtesis a pitzu de sa presèntzia de vida intelligenti me in su praneta. Is trabalus de Schiaparelli iant allutu s'imaginatzioni a pitzu de su chi si podiat agatai in Marte. Intra s'acabu de s'800 e s'inghitzu de su '900 "martzianu" tòrrat ca sinònimu de "extraterrestre". Ddoi fìant siat operas chi bolìant essi scientìficas siat operas de pantasia, de fantascientzia in particulari. Intra is operas de pantasia cussa prus fentomada est Sa Gherra de is Mundus de H.G. Wells, aundi po sa prima borta si contat sa storia de s'invasioni allena de sa Terra po mèdiu de una tecnologia superiori.

Notas

modìfica
  1. ↑ (EN) Francis Nimmo e Ken Tanaka, EARLY CRUSTAL EVOLUTION OF MARS, in Annual Review of Earth and Planetary Sciences, vol. 33, nº 1, 31 maju 2005, pp. 133–161, DOI:10.1146/annurev.earth.33.092203.122637. URL consultadu su 21 austu 2019 (archiviadu dae s'url originale su 29 làmpadas 2019).
  2. ↑ (EN) A. Rivoldini, T. Van Hoolst e O. Verhoeven, Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars, in Icarus, vol. 213, nº 2, 2011-6, pp. 451–472, DOI:10.1016/j.icarus.2011.03.024. URL consultadu su 21 austu 2019.
  3. ↑ H. Y. McSween, G. J. Taylor e M. B. Wyatt, Elemental Composition of the Martian Crust, in Science, vol. 324, nº 5928, 7 maju 2009, pp. 736–739, DOI:10.1126/science.1165871. URL consultadu su 21 austu 2019.
  4. ↑ (EN) Don E. Wilhelms e Steven W. Squyres, The martian hemispheric dichotomy may be due to a giant impact, in Nature, vol. 309, nº 5964, 1984-5, pp. 138–140, DOI:10.1038/309138a0. URL consultadu su 21 austu 2019.
  5. ↑ (EN) Herbert Frey e Richard A. Schultz, Large impact basins and the mega-impact origin for the crustal dichotomy on Mars, in Geophysical Research Letters, vol. 15, nº 3, 1988-3, pp. 229–232, DOI:10.1029/GL015i003p00229. URL consultadu su 21 austu 2019.
  6. ↑ (EN) Donald U. Wise, Matthew P. Golombek e George E. McGill, Tectonic evolution of Mars, in Journal of Geophysical Research, vol. 84, B14, 1979, pp. 7934, DOI:10.1029/JB084iB14p07934. URL consultadu su 21 austu 2019.
  7. ↑ (EN) Linda T. Elkins-Tanton, Possible formation of ancient crust on Mars through magma ocean processes, in Journal of Geophysical Research, vol. 110, E12, 2005, DOI:10.1029/2005JE002480. URL consultadu su 21 austu 2019.
  8. ↑ Easton, Mark Richard Erskine, (born 12 March 1959), Home Editor, BBC News, since 2004, in Who's Who, Oxford University Press, 1º nadale 2007. URL consultadu su 21 austu 2019.
  9. ↑ David W. Leverington, Volcanic rilles, streamlined islands, and the origin of outflow channels on Mars, in Journal of Geophysical Research, vol. 109, E10, 2004, DOI:10.1029/2004je002311. URL consultadu su 21 austu 2019.
  10. ↑ (EN) Michael T. Mellon, William C. Feldman e Thomas H. Prettyman, The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars, in Icarus, vol. 169, nº 2, 2004-6, pp. 324–340, DOI:10.1016/j.icarus.2003.10.022. URL consultadu su 21 austu 2019.
  11. ↑ (EN) Seymour L. Hess, Robert M. Henry e James E. Tillman, The seasonal variation of atmospheric pressure on Mars as affected by the south polar cap, in Journal of Geophysical Research, vol. 84, B6, 1979, pp. 2923, DOI:10.1029/JB084iB06p02923. URL consultadu su 21 austu 2019.
  12. ↑ (EN) R. Orosei, S. E. Lauro e E. Pettinelli, Radar evidence of subglacial liquid water on Mars, in Science, 25 trìulas 2018, pp. eaar7268, DOI:10.1126/science.aar7268. URL consultadu su 21 austu 2019.
  13. ↑ R.M. Haberle, Encyclopedia of Atmospheric Sciences, Elsevier, 2015, pp. 168–177, ISBN 9780123822253. URL consultadu su 21 austu 2019.
  14. ↑ Jet Propulsion Laboratory (JPL), Mars Exploration Rover Mission (Spirit and Opportunity), in Van Nostrand's Scientific Encyclopedia, John Wiley & Sons, Inc., 15 austu 2007. URL consultadu su 21 austu 2019.
  15. ↑ Heather B. Franz, Melissa G. Trainer e Charles A. Malespin, Initial SAM calibration gas experiments on Mars: Quadrupole mass spectrometer results and implications, in Planetary and Space Science, vol. 138, 2017-04, pp. 44–54, DOI:10.1016/j.pss.2017.01.014. URL consultadu su 21 austu 2019.
  16. ↑ Catling, David (David Charles),, Atmospheric evolution on inhabited and lifeless worlds, ISBN 9780521844123, OCLC 956434982. URL consultadu su 21 austu 2019.
  17. ↑ P L Read, S R Lewis e D P Mulholland, The physics of Martian weather and climate: a review, in Reports on Progress in Physics, vol. 78, nº 12, 1º nadale 2015, pp. 125901, DOI:10.1088/0034-4885/78/12/125901. URL consultadu su 21 austu 2019.
  18. ↑ (EN) Anthony D. Toigo, Mark I. Richardson e Huiqun Wang, The cascade from local to global dust storms on Mars: Temporal and spatial thresholds on thermal and dynamical feedback, in Icarus, vol. 302, 2018-3, pp. 514–536, DOI:10.1016/j.icarus.2017.11.032. URL consultadu su 21 austu 2019.
  19. ↑ Phoenix Detects Falling Snow [From NASA release, 29 September 2008], in Space Research Today, vol. 173, 2008-12, pp. 104–105, DOI:10.1016/j.srt.2008.12.118. URL consultadu su 21 austu 2019.
  20. ↑ William K. Hartmann e Gerhard Neukum, Space Sciences Series of ISSI, Springer Netherlands, 2001, pp. 165–194, ISBN 9789048157259. URL consultadu su 21 austu 2019.
  21. ↑ David Strauss, The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. William Sheehan, in Isis, vol. 88, nº 2, 1997-06, pp. 324–325, DOI:10.1086/383703. URL consultadu su 21 austu 2019.
  22. ↑ Harland, David M. (David Michael), 1955-, Water and the search for life on Mars, Springer, 2005, ISBN 9780387260204, OCLC 61477753. URL consultadu su 21 austu 2019.
  23. ↑ David Strauss, The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. William Sheehan, in Isis, vol. 88, nº 2, 1997-06, pp. 324–325, DOI:10.1086/383703. URL consultadu su 21 austu 2019.
  24. ↑ (EN) Owen Gingerich, The Satellites of Mars: Prediction and Discovery, in Journal for the History of Astronomy, vol. 1, nº 2, 1970-8, pp. 109–115, DOI:10.1177/002182867000100202. URL consultadu su 21 austu 2019.
  25. ↑ Thomas C. Duxbury, Alexander V. Zakharov e Harald Hoffmann, Spacecraft exploration of Phobos and Deimos, in Planetary and Space Science, vol. 102, 2014-11, pp. 9–17, DOI:10.1016/j.pss.2013.12.008. URL consultadu su 22 austu 2019.
Bogadu dae "https://sc.wikipedia.org/w/index.php?title=Marte_(praneta)&oldid=182920"