Repùblica Ceca

Artìculu in LSC

Sa Repùblica Ceca (in cecu Česká republika), narada fintzas Cèchia (in cecu Česko), est unu istadu de s'Europa tzentrale, chi faghet parte de s'Unione Europea. Sa capitale e tzitade prus manna est Praga.

Bandera de sa Repùblica Ceca

Geografia

S'istadu tenet istèrrida de 78 866 km² e populatzione de prus de 10.600.000 bividores. Allàcanat in su norti-uestu e sud-uestu cun sa Germània, in su norti cun sa Polonia, in s'estu e sud-estu cun s'Islovàchia, in su sud cun s'Àustria. Non tenet bessida a mare.

Istoricamente contat tres regiones: Boèmia (uestu), Moràvia (estu) e Islèsia (partzida cun sa Polònia).

Su territòriu est mescamente montosu e montigrosu. Totu sa làcana chi partzit sa Boèmia cun sa Germània est dada dae sos montes Sudetos, mentras sa làcana de s'Islèsia cun sa Polònia dae sos montes de sos Gigantes. Sa Moràvia tenet intames aèrgiu sustotus montosu.

Istòria

S'istadu Cecu fiat formadu a s'acabu de su de 9 sèculos comente Ducadu de Boèmia, suta su Impèriu Moravu Mannu. A fatu de sa ruta de s'impèriu in su 907, su tzentru de su pòdere fiat tramudadu a Boèmia, suta sos Premislidos.

In su 1004 su ducadu fiat reconnotu formalmente che parte de su Sacru Romanu Impèriu in ue diat tènnere unu votu in sas eletziones. Fiat fatu Rennu de Boèmia in su 1212 e aiat azuntu istèrrida massima in su de 14 sèculos. Su rennu de Boèmia non teniat domìniu isceti subra sa Boèmia, ma fintzas subra àteros territòrios chi, impare formaiant sa Corona de Boèmia.

Durante su de 15 sèculos su rennu fiat imbestidu dae su movimentu reformista religiosu, ghiadu de Jan Hus, chi si contraponiat a sa crèsia catòlica e aiat dèpidu acarare medas derrotas dae sos printzipes catòlicos de s'Impèriu Romanu Sagradu chi ddi aiant mòvidu gherras contra.

Impèriu Romanu Sagradu in su de 17 sèculos

A pustis de sa batalla de Mohács in su 1526, sa Corona de Boèmia fiat a pagu a pagu intregada in sa monarchia de sos Habsburgos, impare a Archiducadu de Àustria e a su Rennu de Ungheria. Sa rebellia boema contra sos Habsburgos catolicos, fata a s'inghitzu de su de 17 sèculos (1618-1620), aiat tentu a efetu s'iscòpiu de sa gherra de sos trint'annos, a sa fine de chi sa monarchia diat afortiare su poderiu e diat torrare a impònnere su catolitzèsimu. Fiat fintzas adotada una polìtica de germanizatzione.

Cun s'iscontzu de s'Impèriu Romanu Sagradu de su 1806, su rennu de Boèmia fiat fatu parte de s'Impèriu Austrìacu. In su de 19 sèculos, sa Cèchia fiat s'àrea prus industrializada de s'impèriu.

Sa Cèchia diat balangiare indipendèntzia cun nùmene de repùblica de Cecoslovàchia impare a s'Islovàchia a pustis de sa prima gherra mundiale, in su 1918, sende chi s'Impèriu Àustro-Ungheresu fiat istadu derrotadu e a cusseguèntzia de custu fatu fiat collassadu.

Acontèssidas sighidas a sos acòrdios de München chi ant tentu s'isocntzu de sa Cecoslovàchia a resurtu

In sos annos 30, sa Cecoslovàchia fiat su solu istadu de s'Europa tzentrale chi si poderaret cun istitutziones democràticas. Sa Cèchia fiat su primu territòriu chi sa Germània nazista diat ocupare. Fintzas a sa fine de sa segunda gherra mundiale difatis, totu s'àrea de sos montes Sudetos fiat populada dae unos 3 milliones de bividores tedescos, chi in ie fiant etnia de majoria.

Sos nazistas, segundu sos acòrdios de München si fiant in antis annessionados su territòriu de Sudetos in su 1938, a coa in su 1939, a gherra comintzada, totu sa Cèchia. Sa Cecoslovàchia diat acabare de esìstere comente istadu pro totu sa durada de sa gherra.

Sa Cecoslavàchia fiat liberada dae sas tropas sovièticas e dae sas fortzas americanas in su 1945. Sa majoria de sos bividores tedescos fiant bogados a pustis de sa gherra. In su 1946 su partidu comunista de Cecoslovàchia aiat bìnchidu sas eletziones e a fatu de unu corpu de istadu de su 1948, fiat fatu istadu comunista suta influèntzia soviètica.

Manifestada durante sa Rivolutzione de Velludu

In su 1968 su malcuntentu contra su regimene aiat betidu a unu movimentu de reformas chi punnaiat a intrare istitutziones democràticas in intro de unu istadu cun istrutura comunista, in sa chi diat pois pigare nùmene de Beranu de Praga. Su tentativu diat però èssere ismurriadu cun s'invasione soviètica de s'istadu. S'ocupatzione diat durare fintzas a su 1989, annu de sa Rivolutzione de Velludu, cando su regìmene comunista fiat collassadu e fiat formada una repùblica multipartìtica.

Su 1 de ghennàrgiu de su 1993 sa Cecoslovàchia fiat iscontzada in manera paghiosa, betende a nàschida de sos duos istados de Islovàchia de de Repùblica Ceca.

Economia

Mancari sa tramudantzia a s'economia de mercadu, sa Repùblica Ceca tenet oe istandards addelantados cun unu rèdditu peròmine a s'82% de sa mèdia europea. Est unu de sos istados prus ricos e istàbile intre sos chi post-comunistas cun crèschida cada annu superiore a su 6%. Sa manna parte de s'economia est istada privatizada.

Dae su 2004, annu cando est diventada membru de s'Unione Europea, sa Repùblica Ceca est parte de s'àrea de Schengen.

Demografia

Sa majoria de sos bividores de sa Repùblica Ceca sunt de etnia ceca (63.7%), sighint moravos (4.9%), islovacos (1.9%) islesianos, polonesos e tedescos. Unu 26% de sa populatzione no at ispetzificadu de apartènnere a una etnia in particulare.

Sos cecos sunt unu de sos pòpulos prus pagu religiosos de su mundu, cun unu perchentu de 37% de àteos. Istoricamente est unu pòpulu tollerante e fintzas indiferente subra chistiones chi pertocant sa religione. Sa religione de majoria est su catolitzèsimu, sighit su protestantèsimu cun cunfessiones bàrias.