Vila-real

Artìculu in LSC

Vila-real (denominatzione ufitziale, in valentzianu; Villarreal in ispagnolu) est una comuna de s'Ispagna orientale de 50.626 bividores situada in sa provìntzia de Castellón, in sa comunidade autònoma Valenciana. S'agatat in sa comarca de sa Plana Baixa, 7 km a sud de Castellón de sa Plana, cabulogu de provìntzia, e a 42 metros subra su livellu de su mare.

Vila-real

Localizatzione in sa Comunidade Valenciana

S'economia cosa sua fintzas a sa metade de su de 20 sèculos fiat s'agricultura, sa tzitade at isvilupadu un'indùstria manna ligada a sa produtzione de is caraterìsticas imbrèstias tzeràmicas chi si narant azulejos, ma est nòdida a livellu internatzionale pro s'iscuadra sua de fubalu, su Villarreal Club de Fútbol.

Toponomàstica

Su nùmene traditzionale suo est Villarreal, in castiglianu, e Vila-real in valentzianu: ambas formas sunt documentadas in medas testos de s'Archìviu Istòricu Comunale e in unos àteros archìvios. De su de 19 sèculos fintzas su 1938, sa denominatzione ufitziale fiat Villarreal; a pustis de sa gherra tzivile ispagnola, s'istadu ispagnolu aiat impreadu sa dizione farsa de Villarreal de los Infantes, pro distìnghere sa localidade de unas àteras omònimas comente Villarreal de Urrechua, Villarreal de Álava o Villarreal de Huerva. In su 1983, ddis aiant sostituidu custa forma torrende a sa denominatzione bilìngue Villarreal/Vila-real, chi aiat duradu finas freàrgiu de su 2006, cando su Comunu aiat adotadu comente ùnica forma ufitziale cussa valentziana (Vila-real).

Istòria

De sa Preistòria a s'edade moderna

Torre Motxa

Si podent agatare vàrias testimonias de sa cultura eneolitica (Villa Filomena), ibèrica, e testimonias de sa dominatzione romana. Sa longa ocupatzione àraba de sa Plana Burriana aiat lassadu unu ricu patrimòniu de topònimos chi àncora oe sighint a s'agatare fintzas in burgos piticos o biddigheddas chi bi sunt in totu su territòriu.

Vila-real est istada fundada su 20 freàrgiu 1274 de su re Giagu I de Aragona (dae chie benit su nùmene), pro afortiare sa Reconquista cristiana in sa zona, e est posta istratègicamente a longu de s'antiga Bia Augusta a 65 km de Valencia, acanta de Burriana, finas a cuddu momentu in sas manos de sos musulmanos. Fiat istada una tzitade reale a berus fintzas de sa fundatzione  cosa sua, cun sa rapresentàntzia in Parlamentu a sas Cortes y Diputación de su Reino e aiat tentu su privilègiu de impreare che bandera pròpia su Pendón de sa Conchista. Aiat fatu parte de su bratzu reale in su Parlamentu de Valencia e aiat partetzipadu in manera meda ativa a totu a sas atividades suas.

Pranta de sa tzitade de Rafael Martí de Viciana (1564).

In su momentu de sa fundatzione, sa tzitade teniat una pranta a forma ippodamea: unu retàngulu muradu, in ue passaiant duos caminos printzipales (cardu e decumano) e in s'agrujada tzentrale s'agatat àncora oe Plaza Mayor, sa pratza printzipale de sa tzitade.

Su tzentru dèmicu originale fiat inghiriadu dae muros, ammaniadu in su cursu de su de 14 sèculos pro more de s'aumentu de sa populatzione, inserrende is gai naradas zonas de Castellón e de Valencia, cambiados pustis cun su nomine de San Pascual e de Carmen in ue s'agataiat su cunventu carmelitanu e su santuàriu-monastèriu in ue s'agatant is restos de su santu patronu.

Is ischilìbrios demogràficos e econòmicos chi caraterizant su de 15 sèculos ant causadu, a su cumintzu de su de 16 sèculos, medas cuntierras cun sos bighinos Mudejar e sa rébellion des Germanías, una perrica armada isvilupada intre su 1519 su 1523.

S'edade moderna

In su XVI sèculu morit su para alcantarinu Rosario Pascual Baylon, sa tumba cosa sua fuit fraigada pro boluntade de Càrulu II de Ispannia e at a èsser logu de devotzione religiosa.

In su cursu de su de 16 sèculos, sa terra coltivada at cumintzadu a crescher e megiorare gràtzias a sa bogadura de funtanas noas pro otènnere abba e cunvertire terra àrrida in sartos irrigados e faghende torrare possìbile s'inghitzu de un' agricultura cumertziale in su de 17 sèculos.

In su 1706, durante sa gherra de sutzessione ispagnola, pro sa resistèntzia opòsta de carchi bighinu de sa bidda, is sustenidores de s'archiduca Carulu de Àustria, is tropas borbònicas de su conte de Torres de San Mateo Alcorrin, chirchende de arribbare a Valencia, ocupada dae sas tropas Basset, aiant atacadu is muros de sa tzitade e bi fiat istada una batalla cun prus de 500 mortos dae ambas sas partes e a unos edifìtzios aiant pigadu fogu.

S'assèndida de sa noa dinastia at favoridu su svilupu econòmicu de sa tzitade, cun un aumentu mannu de sa populatzione (chi aiat crèschidu in su Setighentos de belle 4 bortas). Sa segunda metade de su de 18 sèculos at bìdu sa nàschida de is primas indùstrias de mudadura tèssile, mentras sa populatzione fiat istada trisinada in vàrias cuntierras e giradas chi ant abbolotadu s'Ispagna, in piessigna durante sas Gherras carlistas.

In su de 20 sèculos, posca sa gherra tzivile ispagnola, sos profetos in custu setore aiant istadu reimbestidos in s'installatzione de fàbricas de imbrèstias de tzeràmica, a su fine de diversificare su tessutu produtivu. Custu tipu de indùstria at sighidu a crèschere finas oe, costituende sa printzipale fonte de rèditu pro s'economia locale.

Economia

De sa fundatzione finas a sa prima metade de su de 20 sèculos, su comunu aiat basadu totu su pròpiu potentziale econòmicu in s'agricultura ammisturada de terrenos no abbados e ortos intensivos. S'arantzu aiat trasformadu, diretamente e in manera indireta, sas bases econòmicas de sa tzitade. A vantàgiu de sos frutales de Arantzos, intre su 1880 e su 1960 s'aiant cunbèrtidu 3500 ètaros de terrenos no abbados in terrenos abbàbiles e si fiat iat isvilupada un'indùstria apretziàbile de mudadura de sos agrùmenes.

Nointames, in resone de una polìtica de isvilupu de s'edilìtzia e de su turismu, chi aiant caraterizadu sos annos '60 de su de 20 sèculos, s'aiat detzìdidu de ativare un'indùstria traditzionale de sa regione, cussa de sa tzeràmica pro rivestimentos. Tando, dae cussu momentu a sas dies nostras, sas aziendas chi produent imbrèstias e sas indùstrias cumplementares issoro sunt su printzipale motore econòmicu de sa tzitade. Sos pamentos e sos rivestimentos ant modelladu unu tziclu produtivu serradu e integradu in s'economia tzitadina, trasformende Villa-real in su tzentru de produtzione deimbrèstias prus importante de s'Ispagna e in unu de sos majores in Europa. Oe sa vida econòmica de sa tzitade bidet in sa tzeràmica su printzipale motore, chi ghiat su restu de sos setores produtivos e istitutzionales.

Monumentos religiosos

• Iglesia de la Sangre S'antiga crèsia de su Sàmbene presentat una fatzada de su de 16 sèculos, de chi si cunservat un'arcu cun ses colunnas, decoradu cun motivos de sa Passione; s'edifìtziu est istadu fraigadu subra domos in ue biviant ebreos.

S'iglesia Arciprestal de San Jaime

• Ermitorio de la Virgen de Gracia. S'edifìtziu est meda rapresentativu de s'architetura de stile mediterràneu; tenet un'importante colletzione de imbrèstias medievales, de su Rinaschimentu e barocas, unu museu etnològicu, e una regorta archeològica,fintzas una interessante decoradura baroca, una capedda pitica chi cuntenet sa figura de sa Vìrgine. Is traballos in sa capedda atuale fiant istados incumentzados in su de 16 sèculos e dae tando bi sunt istadas numerosos càmbios e ampriamentos.
• Cunventu del Carmen. Oe in s'edifìtziu s'agatat una comunidade filigresa e est sede de unu cunventu frantziscanu; faghet a bìder a intru unu bellu chiostru manierista de sa metade de su de 17 sèculos.
• Cresia arciprestal de Santu Gaime. Crèsia monumentale, intra is prus mannas de su gènere suo in Ispagna, dedicada a Santu Giagu, primu patronu de sa tzitade, est istada costruida intre su 1752 e su 1779. S'imprantu suo, in orìgine barocu, tenet unu rivestimentu ornamentale neoclàssicu. S'assentat de tres ampras navadas de aguale artària, una bia a crusiera e s'àbside. Sas capeddas laterales, chi s'agatant intre sos contrafortes, sunt ammuntadas cun bia a crusiera e sas navadas, cun una bia a carrada. A sa rugrada de sa printzipale s'intzapat unu tzimbòriu subra tamburu. Su campanile otagonale de sa fatzada printzipale est istadu pesadu in su 1682. Sa decoradura de sos pinnatzos de su tzimbòriu, cun sos temas de su martìriu de Giagu, est òpera de su pintore José Vergara de sa fine de su de 18 sèculos, chi at fintzas afriscadu sa capedda de sa Comunione.

Basílica de San Pascual Baylón

• Basílica menor y cunventu de clarisas de San Pascual Baylón. Su santuàriu cuntenet sos restos de su santu. In su tzentru de sa capedda s'agatat su sarcòfagu de granitu iscuru, subra chi poggia sa figura corcada de San De Pasca Baylon, in prata, ispirada dae su corpus suo incorrutu, òpera de Vicente Lloréns Poy. Interessante sa pala de altare de 14 metros chi cumprendet 50 figuras, isculpidas in arturilevu, cun iscenas e pessonàgios ligados a s'Eucaristia e San De Pasca. Sos istemmas aràldicos de Còrolu II e de Juan Carlos I, in sa predella, simbolizant su patrotzìniu beru. Su tèmplu atuale est de reghente fraigu, sende ca su primu, de istile barocu, est istadu distrùidu durante sa gherra tzivile de su 1936-39. Sas duas turres tenent 84 campanas de brunzu, pro unu pesu complessivu de 19,6 tonnelladas. 12 campanas sunt postas in sa turre Est e 72 in sa turre ovest.

Monumentos tziviles

• ‘'Plaza de sa vila'’. De su perìodu de fundatzione abarrat su tzentru de sa betza pranta ippodamea de sa tzitade, formadu dae unu porticato de sabore medievale, in su cale s'aprètziant finas bator tipos de arcate diferentes.
• ‘'Murallas'’. Abarrant carchi restu de sos muros tzìvicos, comente a sos restos de sa fatzada de sa chi benit mutida “domo de s'oli”, e sa "turre Motxa" (torrada a costrùere in su 1424 e restaurada in profundidade in su 1988), ùrtimos bastiones difensìvos aias rimadu in tzitades.
• ‘' Puente de Santa Quiteria’' De su sèculu XIII, costruidu pro cuntzessione de su re Giacomo I de Aragona de Piras Dahera, est su ponte subra su riu Mijares in curtzesa de sa capella de Santa Quiteria (custa ùrtima chi apartenet a sa serente tzitade de Almazora).
• ‘'Les Argamasses y Els Arquets'’. Interessante est sa paris de sas cungiadas romanas (sèculu III) in sos presset de sa capella de sa Virgen de Gracia, sa cale ala mègius cunservada est connota comente a "les Argamasses", in sa riba destra de su riu Mijares, e su minore acuedutu mutidu "els Arquets" in sas bighinàntzias de su riu Ana.
• ‘'Domo de s'oli'’. Originària de su sèculu XV, cun medas mudas, est costruida in sos antigos muros. Cunservat sa gai narada “sala de sos arcos” de innegàbile trata gòtica. Attualmente acasàgiat mustras temporales de arte e s'Archìviu Istòricu Munitzipale.
• ‘'Domo de Polu'’. Domo de campagna, costruida dae sa famìlia Polu de Bernabé in su sèculu XIX, restaurada e achirida dae sa Comuna comente a sienda munitzipale. Attualmente est sede de su Museu de sa Tzitade, dedicadu a su famadu composidore e chitarrista Francisco Tárrega (1852-1909), a s'iscultore José Ortells (1887-1961) e a sos pintores Gimeno Barón (1912-1978), Fernando Bosch (1908-1987) y José Gumbau (1907-1989).
• ‘'Mannu Casinu'’. Edifìtziu de su 1910, in istile neobarocco, torradu famosu de sa mustra de su 1910 e in manera istrinta ligadu a su Casinu de Murcia de su 1902. In sa pratza, ispicant fintzas sos edifìtzios chi acasàgiant su "Casinu Carlista" e s'edifìtziu de sa Càscia de Rispàrmiu de sos Villarreal ocupadu poi de sa "Càscia de Valencia", e oras sede de s'istitutu finantziàriu Bancaja, gasi comente s'antigu palatzu de sa famìlia Mundina in su caminu printzipale, chi oe acasàgiat s'Universidade Pobulare Munitzipale.

Unos àteros logos de interessu

Su santuàriu de sa Madonna de sas Gràtzias (El Termet). Su logu de cultu est situadu in un'ambiente naturale in sas ribas de su riu Mijares a duos km de sa tzitade. Totu s'àrea naturale chi inghìriat s'ansa de su riu Mijares, a inghìriu a su promontòriu de s'Ermita, est istada giai dae s'Edade Mèdia de propiedade de su Comunu e impreada comente a propiedade cumonale cun vàrios impreos. Oe, sa localidade est unu logu de svago, cobertu dae àrbores frongiosos, chi atraet unu mannu aflussu de visitatores in totu sas istasones de s'annu. In su buscu superiore b'est sa sede de su Tzentru de Annestru Ambientale El Termet, bòlidu dae su Munitzìpiu e de sa Generalitat Valenciana, pro sas cales àulas colant mìgias de istudiantes chi isvilupant fainas de chirca e amparu de s'ambiente naturale. A longu de su riu, s'agatat sa passigiada Botànic Calduch,chi, gràtzias a diversos pranos de megioru, at riachiridu s'impreu traditzionale naturale suo.

Festividade

• Santa Antonio. Su 16 ghennàrgiu, in su merie, si festat sa "matxà", overas s'isfilada e beneditzione de animales domèsticos e distributzione de sos traditzionales “rullones”. Custu eventu est organizadu dae sa “Cungregatzione de Lluïsos”, chi l'aiat recuperadu posca medas annos de discoidu. Sa die 17, festividade de su santu, b'at sa beneditzione de sos paninos in totus sas crèsias de sa tzitade, ispetzialmente in s'eremu de sa Vìrgine de sa Grazia, in ue s'agataiat un' antiga capedda de S. Antonio.
• Fundatzione de sa tzitade. A cara de su 20 freàrgiu de cada annu si festat s'ammentu de sa fundatzione de sa tzitade in su 1274 a òpera de re Giagu I de Aragona. Tenent logu numerosas manifestatziones remmonativas de caràtere sotziale e culturale.
• San De Pasca Baylón. Sas festa patronale in onore suo tenent orìgine partende dae su de 18 sèculos, però s'isvilupat in modu piessignu dae cando aiat istadu declaradu patronu de sa tzitade in su 1917. Durante custas deghe dies, sa tzitade càmbiat sa fisionomia ordinària: si faghent isfiladas, professones, festas noturnas, ispetàculos, isportes, ispetàculos cun sos toros: "bou per la vila" (toros pro sa tzitade) e "bou embolat" (toros cun isferas de linna in sas corna). Su 16 maju, vèspuru de sa festividade de su Santu, s'allumat sa "foguerà" (su foghillone), pretzèdida dae un' oferta de frores in cara a sa Basìlica. Su lunis de sa chida de festa, si tenet sa traditzionale "xulla": sos residentes chenant cun costigheddas de angione.

Persones ligadas a Villarreal

• De Pasca Baylón, religiosu e santu
• Francisco Broch Llop, iscultore
• Francisco Tárrega, composidore e ghitarreri clàssicu