Cultura de Altzaghena

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Sa cultura de Altzaghena (connota fintzas che a cultura de sos tzìrculos megalìticos o facies gadduresa o corsicana gadduresa[1]) est istada una cultura megalìtica chi s'est isvilupada intre sa fine de su de IV millènnios a.C. e s'incumintzu de su de III millènnios a.C. in sa regione istòrica de sa Gaddura, in sa Sardigna setentrionale.

Altzaghena (Li Muri), tzìrculos megalìticos

Custu aspetu culturale est nòdidu mescamente pro àere fraigadu istruturas megalìticas de importu mannu che a sas de Li Muri in Altzaghena.

Cultura printzipale modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Sardigna prenuràgica e Cultura de Otieri.

 

Medas acatamentos archeològicos ant atzertadu chi sa cultura de Otieri si fiat ispainada in totu s'ìsula e chi a intro suo bi fiant currentes culturales diferentes chi si diferentziaiant in manera lèbia s'una dae s'àtera.[2]

Una de custas currentes s'est pensadu chi fiat sa corsicana-gadduresa chi si fiat ispainada in manera pèrpere subra de totu sa Gaddura e fintzas a pustis de de sas Bucas de Bonifàtziu.[3]

 
Sas Bucas de Bonifàtziu costituint su tretu curtzu de mare chi separat sa Sardigna dae sa Còrsica

Su ponte corsicanu modìfica

S'istrutura morfològica caraterìstica de sa Sardigna - mescamente sa parte nord-est - costituida dae sa cadena montagnina de su monte Limbara, format una barriera fìsica de annotu, separende custa ala setentrionale dae su restu de s'ìsula, mentras sas baddes mannas de su massitzu granìticu, chi achirrant cara a nord, s'aberint cara a su mare in diretzione de sa Còrsica a curtzu, formende cun custa belle un'unicum, separadu petzi de bratzu de mare minore a beru.

Custa àrea manna, connota cun su nùmene de Gaddura, paris cun sa Còrsica at costituidu - pro more de sa particularidade geogràfica sua - su puntu de transitzione e de addòbiu pro sos pòpulos chi torraiant a artziare dae su Mediterràneu orientale e sos a inghìriu de su continente tosco-lìgure-proventzale (sas ìsulas de s'Artzipèlagu Toscanu sunt a belle 30 chilòmetros).

Totu sa zona fiat istada abitada dae sos tempos prus remotos dae populatziones de pastores-gherrianos de etnia corsicana, de chie su nùcleu printzipale si suponet chi istaiat pro su prus in sas Gadduras.

 
Altzaghena, La Macciunitta

Ipòtesi subra de sa cumponente ètnica modìfica

Custa particularidade geogràfica at tentu un'importu suo in su de determinare sa singularidade de custu aspetu culturale a intro de sa cultura de Otieri, e - a parre de s'archeòlogu Giuanni Lilliu - testimòniat s'orìgine diferente de sas vàrias populatziones preistòricas sardas.

Semper a parre de s'istudiosu, custas diferint s'una cun s'àtera siat in sa costitutzione sotziale ma fintzas in sa cumponente ètnica: prus antigas e fortzis discendentes de sas populatziones neolìticas sardas sas chi apartenent a s'aspetu culturale de sos tzìrculos megalìticos, prus modernas e de caraterizatzione tziclàdicu-minòica forte sas chi apartenent a su ramu printzipale - est a nàrrere a sa Cultura de Otieri.[4]

Sas gentes de sos chi apartenent a sa facies Altzaghena, pro su prus de orìgine gherriana e pastorale, fiant organizadas in grupos serrados e de casta, costituidos in una sotziedade a isfundu aristocràticu e individualìsticu, cun una distintzione neta de sos ereos in su cuntestu tribale.

Custa diferentziatzione si mustrat non tantu in sas abitatziones, cantu in sa forma de sos sepurcros e in sos ritos fùnebres. Sos grupos aristocràticos aiant interradu sos mortos issoro in monumentos megalìticos a forma de tzìrculu, cun una càmera tzentrale chi cunteniant unu indivìduu ebbia, e custa costumàntzia curiosa faghet bene cumprèndere comente siat istadu importante meda pro custas gentes definire in manera crara sa primatzia de su capu cunfronta a sos àteros indivìduos.[5]

Sos asciugàrios fùnebres cumprendiant ogetos traballados a sa minuda che a copetas in sinnadòrgia, lamas in seltze, istraleddas triangulares minores in pedra tosta lamada e trigos de cannaca de sinnadòrgia birde a forma de olias minoreddas.

Siat s'architetura de su sepurcru siat sa cultura materiale de sas gentes de custu aspetu culturale agatant parallelos puntuales in s'àrea pirenàica (Catalugna, Limbadoca, Proventza) in prus de chi in sa matessi Còrsica[6].

 
Sa Baronia, necròpoli de Montessu, internu de una Domus de janas

Iscrezeniaduras internas modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Domus de Janas.

 

Si sas populatziones de sa facies gadduresa fiant ghiadas dae un'aristocratzia pastorale e gherriana forte, sighende unu ischema geràrchicu fissu, sas chi aparteniant a sa cultura printzipale de Otieri si riuniant in bidditzolos organizados in unu cuntestu tribale ampru e isvilupadu sighende un'assetu urbanìsticu de casta colletiva, faghende pensare a sos istudiosos a una cultura pro su prus democràtica. Custa tendèntzia aparit in su disponimentu de sos sepurcros e in sos ritos fùnebres: gasi comente sas cabannas sunt agrupadas in bidditzolos, gasi sas tumbas sunt cuntzentradas in necròpolis minores. Sos defuntos beniant interrados cun su ritu de sa depositzione colletiva in domos de gianas, est a nàrrere totus paris sos membros de sa matessi famìlia e fortzis fintzas de s'ereu, in cuntrastu netu cun su chi acontessiat imbetzes intre sas gentes de sa facies gadduresa.[4]

A parre de s'istudiosu Giuanni Lilliu, fintzas in època preistòrica in Sardigna si delineaiant giai bastante in manera crara sas duas ànimas cumplementares de sa sotziedade isolana: sos pastores gherrianos de sas alturas tzentrales e sos regollidores gherrianos de sas pranuras. Mancari sos datos antropològicos connotos finas a oe non nde frunint de su totu sa proa non parent privas de balore e de significadu unas cantas iscrezeniaduras cumportamentales pròpias de sos gadduresos e de sos cursos modernos, respetu a sas unas àteras populatziones sardas.[7]

Caraterìsticas pròpias modìfica

Pro totu su tempus de sa durada sua, sa caraterizatzione culturale gadduresa non s'est omologada a sas espressiones prus ricas de sa cultura de Otieri, ma at opostu una tzerta resistèntzia. Si suponet chi custu siat acontèssidu printzipalmente ca cunteniat a intro suo una cumponente aristocràtica forte chi si fiat oposta cun arramponu a sas novidades propostas dae sas àteras currentes culturales, refudende·las e torrende a propònnere in manera sighida semper su matessi modellu culturale primordiale.[8]

In pràtica - a parre de s'istudiosu Giuanni Lilliu - su modellu gadduresu s'est riproduidu in manera semper uguale dae su de III millènnios a.C., colende dae s'II millènniu a.C. cun sa nàschida de sa tziviltade nuràgica (chi si fiat difùndida fintzas in Còrsica in ue l'ant mutida torreana), finas a sa conchista romana (subravivende·li) e frunende a sos archeòlogos un'esèmpiu incredìbile de istrutura culturale e sotziològica cungelada.[8]

Ipòtesis reghentes subra de àteras apartenèntzias culturales modìfica

  In su tempus coladu sas medas interpretatziones de sos istudiosos subra de sos acatamentos archeològicos gadduresos ant sustentadu s'idea chi sos tzìrculos megalìticos e sos menhir esserent istados pesados dae gentes de cultura Otieri, cunfirmende sas iscrezeniaduras culturales chi esistiat a su intro suo.

Istùdios reghentes però ant dimustradu chi sas produtziones tzeràmicas tìpicas che a sa copa in sinnadòrgia birde in Li Muri, diant èssere de ligare a sa facies Santu Chìrigu, insertada in unu perìodu de transitzione intre sa Cultura de Bonu Ighinu e sa Cultura de Otieri.[9]

 
Altzaghena, Li Muri; tzìrculu megalìticu in un'immàgine de sos annos chimbanta.

Sos tzìrculos megalìticos modìfica

  Sos monumentos prus significativos de cussu perìodu sunt sas chi li narant tumbas a tzìrculos, est a nàrrere cussas istruturas particulares in ue sos defuntos fiant assentados a intro de tzìrculos lìticos cuntzèntricos.

Custu tipu de fàbbricu - particulare meda - est costituidu dae pedras cravadas in verticale in su terrinu sighende sa tzircunferèntzia de unu chircu e cun in tzentru una cassita in pedra de forma cuadrangulare. In su territòriu de Altzaghena, in una localidade mutida Li Muri, s'agatat su cumplessu megalìticu mègius cunservadu.

A parre de s'istudiosu Giuanni Lilliu custu tzìrculu funeràriu-rituale serbiat pro sa bogare sa carre de sos mortos, chi beniant depostos in sas pedras iscanaladas chi costituiant sa tzircunferèntzia e lassados a su sole pro unu perìodu longu. A pustis sos ossos beniant collidos e postos in sa cassita in tzentru de su tzìrculu.

Esèmpios de interros simigiantes sunt presentes fintzas in s'ìsula de Elba, in sa necròpoli de sas Piane alla Sughera.

Giassos archeològicos printzipales modìfica

Intre sos giassos archeològicos pre-nuràgicos de importu prus mannu de sa Gaddura bi sunt de tzitare:

  • Tzìrculos dolmènicos de Li Muras;
  • Tzìrculu dolmènicu de Macciunitta;
  • Tumbas a tafone (ispainadas fintzas in su perìodu nuràgicu)
 
Còrsica, Filitosa, istàtua istele.

Giassos archeològicos corsicanos modìfica

In Còrsica intre sos monumentos megalìticos de cuddu perìodu b'est su situ de Filitosa, reconnotu de interessu mundiale dae s'UNESCO.

A curtzu a su 3300 a.C. aiant pesadu sas primas perdas longas simpres ma sa forma issoro fiat mudada durante sos sèculos sutzessivos trasformende·si in antis in perdas longas antropomorfas e a pustis in istàtuas-perdas longas, cun sos lineamentos de sa cara bene marcados e dotados de armas che a ispadas e pugnales (innovatziones istilìsticas fortzis dèvidas a influssos culturales esternos).

Intre sos tzìrculos megalìticos si signalant sos de Ciutalaghia, Monte Rotundu e Tivolaggiu.

Riferimentos modìfica

  1. (IT) Museo Nazionale G.A. Sanna, Circoli tombali di Li Muri Archiviadu su 4 martzu 2016 in s'Internet Archive.
  2. (IT) Il nuraghe Albucciu e i monumenti di Arzachena, Angela Antona Ruju, Maria Luisa Ferrarese Ceruti, Sardegna archeologica, Guide ed itinerari, p. 12.
  3. (IT) Angela Antona, Il complesso nuragico di Su Brandali e i monumenti archeologici di Santa Teresa di Gallura, p. 13: "Il sincronismo culturale e cronologico del megalitismo in Gallura e Corsica fa ipotizzare, con sufficienti margini di certezza, che proprio il braccio di mare delle Bocche di Bonifacio possa aver rappresentato un trait d'union fra le due isole, nell'ambito di attività di scambio delle quali il territorio teresino doveva essere attivamente partecipe".
  4. 4.0 4.1 (IT) Giovanni Lilliu, La società in Sardegna nei secoli, Prima dei nuraghi, p. 13.
  5. (IT) Giovanni Lilliu, La società in Sardegna nei secoli. Prima dei nuraghi, p. 11.
  6. (IT) G.Paglietti, All'origine del megalitismo nel mediterraneo occidentale: Le tombe a circolo (2009)
  7. Giovanni Lilliu, La società in Sardegna nei secoli, Prima dei nuraghi, p. 10.
  8. 8.0 8.1 (IT) Giovanni Lilliu, La società in Sardegna nei secoli, Prima dei nuraghi, p. 12.
  9. Neolitico recente, sardegnacultura.it. URL consultadu s'11 marzo 2015 (archiviadu dae s'url originale su 10 freàrgiu 2022).

Bibliografia modìfica

  • (IT) Giovanni Lilliu, La civiltà dei Sardi dal neolitico all'età dei nuraghi, Torinu - Edizioni ERI - 1967.
  • (IT) AA.VV. La civiltà in Sardegna nei secoli - Torinu - Edizioni ERI.
  • (IT) Giovanni Lilliu, Sculture della Sardegna nuragica Verona, 1962.
  • (IT) AA.VV, Siti di Cultura Ozieri in Gallura , Quaderni – 21, 1999. Soprintendenza Archeologica per le Province di Sassari e Nuoro.
  • (IT) Angela Antona Ruju, Maria Luisa Ferrarese Ceruti, Il nuraghe Albucciu e i monumenti di Arzachena, Carlo Delfino Editore, 1992, ISBN 88-7138-055-X. PDF: [1]
  • (IT) Angela Antona, Il complesso nuragico di Su Brandali e i monumenti archeologici di Santa Teresa di Gallura, Itinerari archeologici, Carlo Delfino Editore, Tàtari, 2005; ISBN 88-7138-384-2. In PDF [2]
  • (IT) S.M. Puglisi - E. Castaldi, Aspetti dell'accantonamento culturale nella Gallura preistorica e protostorica, Studi Sardi XIX, 1964-65.
  • (IT) E. Atzeni, Aspetti e sviluppi culturali del Neolitico e della prima età dei metalli, in Ichnussa, Milanu 1981.
  • (IT) E. Castaldi, La Necropoli di Li Muri, in AA.VV., Arzachena. Monumenti Archeologici, breve itinerario, Tàtari, 1983.
  • (IT) A. A. Ruju, Arzachena: proposta di un itinerario archeologico, in AA.VV., Arzachena. Monumenti.
  • (IT) R. Grosjean, La Corse avant l'histoire, Parigi, 1966.

Artìculos ligados modìfica

Ligàmenes esternos modìfica